CC BY
14единицах своей структурой и составом. Лингвистические источники утверждают, что большинство придаточные предложений, количество и степень в таджикском языке обычно встречаются перед главное предложение или действия. В современном английском языке, наоборот, придаточные предложения количество и степени всегда ставятся в конце или после главное предложения.
Ключевые слова: придаточные предложения количество и степень количество и степень, придаточные предложения причина, сложный, производный, простой, составной, предложение, грамматика, категория, язык, лингвистика, придаточное предложения, придаточное предложение времени, подлежащее, сказуемое, определение, различия, глагол, главные члены предложения, простое предложение.
THE PECULIARITY USE OF SUBORDINATE CLAUSES IN ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES
This article deas with the use subordinate clauses in English and Tajik language. In his article, the author tried to stady deeply and in detail to all aspects of the current problem. It should be noted that this topic is one of the most difficult and complex topics of grammar and differs from other problems of syntactic according to their structure and composition. Linguistic sources state that most subordinate clauses of quantity and degree in the Tajik language usually comes before main clause or action. On the other hand, in modern English, the adverbial clause of quantity and degree comes at the end or after the main clause.
Keywords: adverbial clause of quantity and degree, adverbial clause of reason, simple, compound, sentence, grammar, category, language, linguistics, subordinate clause, adverbial clause of time, subject, predicate, attribute, differentiation, verb, main clause, simple sentence.
Сведение об автора:
Давлатов Назримад Муродзода - соискатель кафедры лингвистики и сопоставительной типологии, Таджикского государственного педагогического университет имени Садриддина Айни. Электронная почта: [email protected], тел: (+992) 981022494
About the author:
Davlatov Nazrimad Murodzoda — researcher of the Department of Linguistics and Comparative Typology, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. E -mail: [email protected], Phone: (+992) 981022494
УДК 809.155.0:802.0 КАЛИМАХРИ ИФОДАКУНАНДАИ ЧЕНАКИ АНДОЗА ДАР ЗАБОЩОИ ТОЧДКЙ ВА АНГЛИСЙ (аз руи асари «Еддоштх,о»-и С.Айнй)
Сафарова РБ.
Академияи идоракунии давлатии назди Президенти Чумхурии Тоцикистон
Бояд кайд кард, ки харгуна забон дорои сохтору шакли махсуси худ мебошад, ки бо меъёрхову коидахои худ дар замони чахоншавй ва итшлоотй амал мекунад. Дар ин замина чунин ифодахо мухиммияти худро дар ягон мархдлаи таърихй аз даст надодааст.
Вобаста ба мавзуи мазкур ифодахои ченаки дарозй аз кабили диггар ифодахоест, ки то замони мо ба таври томи худ дар забон мавкеъ пайдо кардааст. Зимни тахлилхои илмии забонй ифодахои ченаки дарозй дар сохахои гуногун шаклхои мухталифро ба вучуд овард.
Дар рафти тахкики мавзуи мазкур ифодахои ченаки дарозиро ба ду шакл чудо намудем:
- ифодаи ченаки дарозй дар забони гуфтугуй;
- ифодаи ченаки дарозй дар забони адабй (китобй).
Боиси кайд аст, ки аз замонхои кадим одамон дар баробари дигар ченакхо андозаи ашёро хам чен карданд. Ифодахои ченаки дарозй бештар дар сарчашмахои таърихии риёзии кадим ба назар мерасад ва дар хар давлат унвонхои гуногуни хоси худро дошт. Х,атто дар баробари риёзиву хандаса, кимиёву физика ва илмхои дакик, ченаки дарозй дар асархои бадеии шоирону нависандагон дарч гардиданд. Анъанаи мазкур аз даврахои нахустини таърихй то замони мо ба навгонихо ва тагйироти мухталиф дучор гардида, меъёри хурдтарини он низ дакик муайян шуд.
Ченаки дарозй дар замони рузмарра, ба мисли чен кардани андозаи замин (замини назди хавлигй), хона ва хатто масофаи муайяни шикор ва мохигирй лозим аст.
Ифодаи ченаки дарозй дар забони адабй нисбат ба забони гуфтугуй дакиктар чен карда мешавад ва ифода меёбанд. Бинобар вобаста ба ин нукта Устод Айнй аз нахустин нависандагони точик мебошад, ки дар асархои аришманди худ ченаки дарозиро муфассал ва дакик баён намудааст.
Омузиш ва тахкики забони адабиёти шуравй ва хозираи точик, аз як тараф, барои муайян намудани хусусиятхои забони адабии точик, ба вижа вохидхои лексикй ахамият дошта бошад, аз тарафи дигар барои такмил ва ошкор намудани раванди инкишофи забони адабии муосири точик ахамияти бузурги назарй ва амалиро дорад. Дар ин замина тахкик ва баррасии забони осори С. Айнй, ки яке аз ситорахои дурахшони илм, адабиёт ва забоншиносии пас аз классикии форсии точикй махсуб меёбад, на танхо аз чихати равшан намудани вижагихои забони адабии ин давра маводи фаровон медихад, балки ба бисёр пахлухои осори адабии у, ба хусус вожахои лексикй равшанй меандозад. С. Айнй чун устоди барчастаи сухан бо тасвир кардани таассуроти худ ва харгуна тасвирхо, ба мисли табиат, ашё, мавзеъ, урфу одат, мухити адабй-сиёсй, забони омма, хунар ва г., дар осори худ бойгарии забони адабии точикро инъикос намудааст.
Осори С. Айнй дар таърихи афкори бадей чун як донандаи хушзавки табий ва вокей дар муддати дахсолахо мавриди баррасии донишмандон карор дода шудааст, аммо чихатхои лексикй дар осори пурарзиши С. Айнй, ба хусус «Ёддоштхо» аз чониби забоншиносони ватаниву хоричй то хол пурра тахкик нашудааст. Аксари олимону донишмандон уро чун як сухандони барчаста ва нависандаи осонбаён ва серсоха муаррифй намуда, ба махорати суханварии у бахои сазовор додаанд. Дар заминаи мазкур забоншиноси точик Гаффоров Р., чунин гуфтааст: «Фаъолияти устод Айнй доир ба забони адабии точик хеле серсоха аст. Вай дар солхои аввали револютсия (инкилоб) барои эътирофи забони адабии точик ба сифати забони мустакил мубориза бурда, дар айни замон сарчашмахои инкишофи онро муайян намуд ва барои ташаккули забони адабии ягона сардорй кард, кушиш намуд, ки ин асоситарин яроки маърифат ва маданият хамеша покиза ва тавоно бошад, то ки вазифаи чамъиятии худро _ сари вакт ва хушсифат адо карда тавонад» [3, с.6].
Хамчунин «Ёддоштхо»-и С. Айнй аз чониби мутарчимони касбии англис Ч,он Р. Перри ва Речел Лехр ба забони англисй тарчума шудааст. Мутарчимон дар тарчумаи асари мазкур кушиш намуданд то услуби С. Айниро нигох доранд ва онро ба хонандаи англисзабон пурра шинос намоянд. Дар бисёр мавридхо тарчумаи англисй мазмуну маънои «Ёддоштхо» тобиши дигар дорад ва мо онхоро дар маколаи мазкур мавриди тахкики чиддй карор додем. Дар тарчумаи калимахои ифодакунандаи андоза, масофа ва ченаки масофа мутарчимон калимахои зиёдро, тибки мантик ва маънои чумла, ба мисли фарсах -farsakh (ба англисй mile), дар наздикии сохил - on the banks, байни - running through (аммо маънои аслиашро ифода намекунад) ва гайра ба кор бурдаанд. Масалан, «Дехаи Соктаре. Ин деха аз тобеоти райони Еиждувон буда, як фарсах - 8 километр дуртар аз маркази район ва дар тарафи шаркци он дар канори дарёи Зарафшон вокеъ аст. Азбаски ин деха дар наздикии дарёи Зарафшон вокеъ шудааст ва аз байни деха хам ба номи Мазрангон як чуйи калон мегузарад, сероб ва обод буда, бештарини хавлихояш руйидаричадор, чорбогнок ва пурмева аст. Заминхои ин деха хосилхез буда, дар онхо киштхои гуногун мерасиданд ва аз шолй гирифта то сабзавот, ки киштхои серобиталаб мебошанд, дар ин деха кишта мешуданд» [1, с.6]. «The village of Soktare was in the province of Ghijduvon, onefarsakh (five miles) east of the town of that name on the banks of the Zarafshon river. Because of its site, since it also had a fair-sized canal, the Mazrangon, running through, it, Soktare was fertile and productive, and most of its houses boasted walled gardens with plenty of fruits trees. The fields around this village were rich and produced a varied crop, including rice and vegetables, which require a great deal of water» [8, с. 42].
Таркиби лугавй яке аз мухимтарин шакли забонй мебошад, ки мувофики максад ва рангоранг нишон додани фикри муаллиф дар асар махсуб меёбад. Садриддин Айнй, ки заминагузори асосии натанхо адабиёти нави точик, балки забони адабии хозираи точик ба хисоб меравад, дар офаридани осори худ теъдоди зиёди калимахоро истифода намудааст.
Бояд тазаккур дод, ки Садриддин Айнй нахустин шуда, шакли дурусти забонро ба чахорчуба дароварда, тахлилу тахкикоти зиёди илмиро анчом додааст. Хангоми офаридани осори худ Устод Айнй вожаву калимахоeро истифода кардааст, ки аз чихати мазмун ва таркиби лугавй, ба мисли вохидхои ченаку вакт ганй мебошад. «Ёддоштхо» дар баробари дигар асархои пурмазмуни Садриддин Айнй на танхо дорои таркиби лугавии бой, балки дорои мазмуни баланд мебошад. У барои чаззобтар ва муассиртар нишон додани ходисаву холатхои кахрамонхои худ хусусиятхои лугавиро ба хар сурат нишон додааст.
Мухаккики точик С. Халимов рочеъ ба лугатнигории Устод Айнй асари чудогона тахти унвони «С. Айнй - лексикограф» бахшидааст. Дар асари мазкур у С. Айниро хамчун донандаи хуб ва лугатнигори варзида номидааст: «Фаъолияти С. Айнй дар сохаи лексикография хеле гуногун аст. Вай худаш лугат менависад ва тархи онро мекашад. Садхо ва хазорон калима ва иборахоро аз забони зинда дар асархояш гирд оварда шарх хам медихад» [5, с. 6].
Месазад гуфт, ки хизмати С. Айнй дар лугатнигорй басо хам бузург аст, зеро у нахустин маротиба лугати тафсилии забони адабии точикро тартиб додааст.
Хамчунин «Ёддоштхо» асари нодиртаринест, ки ба гайр аз маълумоти шарху холй, мухити ичтимой, сиёсй ва адабии шоир (охири асри XIX ва аввали асри XX) ва тасвири манзарахову
вокеахои гуногуни таърихй, дорои маълумоти энсиклопедй мебошад. Дар ин бора донишманди маъруфи точик М. Шукуров чунин ибрози акида намудааст: «Холо «Ёддоштхо»-ро энсиклопедияи хаёти халки точик дар охирхои асри XIX меноманд ва дар хщикат чунин аст» [7, с. 55].
Бинобар ин лексикаи асар бо такозои тасвири табиат, хаводису вокеот, тарзи зиндагии халк, манзараи дехот ва шахрхо, хусусиятхои табий ва чугрофии мавзеъхо ва дигар мавзуъхоро дар бар мегирад. Дар «Ёддоштхо» вожаю истилохоти сохахои мухталифи илму фан, хунармандй, фарханг, динй-мазхабй, ичтимой-сиёсй ва гайра ба назар мерасанд. Бояд зикр намуд, ки таснифоти мавзуи лексикаи «Ёддоштхо» вижагихои корбурди лугату истилохоти замони нависандаро инъикос намуда, ба ташаккул ва тахаввули таркиби лугавии забони хозираи точик заминаи бунёдй гузоштааст. С. Айнй дар «Ёддоштхо» сухани тасвириро тавассути тасвири мавзуъхои гуногуни иктисодй, ичтимой, фархангй, мазхабй, табий, чугрофй ва соири пахлухои хаёти маънавй ва иктисодии нахустин давраи шуравиро тасвир намудааст. Зимни мавзуъхои мазкур таснифи тахкик намудани лексикаи он ба максад мувофик аст, зеро ба ин васила ба масъалаи ташаккул ва тахаввули маъноии бисёре аз вохидхои лугавии чй аз лихози маънии лугавй ва чй аз лихози маънии истилохй метавон равшанй андохт.
Тахлили дакик ва илмии таснифи лексикии «Ёддоштхо» ба воситаи гуруххое чун истилохоти ичтимой-сиёсй, истилохоти иктисодй, истилохоти динй-ирфонй, истилохоти иктибосй, истилохоти илмию фаннй, истилохоти меъморй ва сохтмонй, калимахои ифодакунандаи касбу хунар ва шугл, калимахои ифодакунандаи анвои гизо, калимахои ифодакунандаи марбут ба солшуморй, калимахои ифодакунандаи хаводиси табий, самт ва ченаки масофа, калимахои ифодакунандаи намудхои варзиш ва гайра тахкик мешаванд:
С. Айнй вожахое, ки андоза, масофа ва хачми ашёхоро ифода намудааст, ки дар «Ёддоштхо» мавкеи калон додааст. Хамчунин ин масъала шаходати онро дорад, ки С. Айнй кисматхои зиёди Осиёи Миёнаву Руссия сафар намудааст. Зимни сафархои худ у бо вучуди намуди зохирии мавзеъхову ашёхо ба масофа, вазн ва шакли он диккати махсус додааст. Ба кавли у «-Якта-якта баркашидам. Дар тарозу санги чоряки (дукилоги) монда баркашидам. Вакте ки хар тарозуро ба чувол меандохтам, дар як тараф як дона гуза мемондам. Баъд аз баркашида шудани гуза, он гузахои барои гум нашудани шумур мондагихоямро шумурда дидам, як бистаку чор (24)-та баромад. Ин як бистаку чор чоряк гуфтан аст. Охир, шумо 16 чоряк баровардед»
Масофаи у аз як мавзеъ ба мавзеи дигар, аз як шахр ба шахри дигарро бо вожахои руз, шаб, шабонаруз, нисфирузи шарх додааст.
Харчанд баёни ин масъала ба шакли сода аз чониби муаллиф навишта шудааст, калимахои фарсанг, газ, арш, чакрим, фарсах. Масалан, «Дехаи Соктаре. Ин деха аз тобеоти райони Еиждувон буда, як фарсах - 8 километр дуртар аз маркази район ва дар тарафи шаркии он дар канори дарёи Зарафшон вокеъ аст. Азбаски ин деха дар наздикии дарёи Зарафшон вокеъ шудааст ва аз байни деха хам ба номи Мазрангон як чуйи калон мегузарад, сероб ва обод буда, бештарини хавлихояш руйидаричадор, чорбогнок ва пурмева аст» [1, с. 5]. Мутарчимон калимаи фарсахро айнан дар англисй менависанд ва онро ба 5 километр (дар Аврупову Амрико мил аст) баробар мекунад: «The village of Soktare was in the province of Ghijduvon one farsakh (five miles) east of the town of that name, on the banks or the Zarafshon river. Because of its site and since this also had a fair-sized canal, the Mazrangon, running through it, Soktare was ferule and productive, and most of its houses boasted walled gardens with plenty of fruit trees» [8, с. 31].
Вожаи вацаб низ дар забони Устод Айнй бисёр истифода шудааст, ки то замони хозира дар забони гуфтугуии мардуми точик роич аст. Нависанда вожаи мазкурро чунин шарх додааст: «Устои халвогар ба коргарони худ: -Акнун бас, - гуфт ва худ корди калонеро ба даст гирифта он халкаро ба дарозии як вацаб-як вацаб бурид ва яке аз он лундахоро дар тарозуе, ки дар як гушаи он суфа истода буд, нихода баркашид, халво кадаре сабук баромад. Аз як лундаи дигар кадаре чудо карда ба болои он монда баркашашро баробар кард».
Дар баробари вожахои ифодакунандаи ченаку вакт ва масофа дар «Ёддоштхо» вожаи газ бисёр ба кор бурда шудааст, ки бештар андозаи заминро муайян кардааст: «Вакте, ки кор сар шуда хар даха аз сахни худ тахминан як-ду газ замин кофта буд, ки руз хам торик шуда омад ва бо фармоиши аминон пойкорон ба хашарчиён нидо дардоданд, ки: "имруз кор тамом, фардо барвакттар ба кор оянд, вагарна, "бокипулй"хоханд дод». Ана, рафти кор хамин тарз аст,-гуфт падар, дар охири сухани худ» [1, с. 92].
Пас месазад гуфт, ки вожахои ифодакунандаи ченак ва масофа дар китобхои насрй нисбат ба мачмуахои назмй бештар ба назар мерасанд. Дар байни нависандагони солхои 20 30уми асри осори С. Айнй нисбат ба нависандагонаш бештар буда, хар кадомашон чойгохи хосро ишгол кардааст.
АДАБИЁТ
1. Айнй С. Ёддоштхо, Душанбе, 2009, 679 с.
2. Айнй С. Куллиёт, ч. 11, китоби дуюм, 498 с.
3. Гаффор Р. Устоди бузурги сухан, Душанбе: Дониш, 1978, 62 с.
4. Нестеренко С. Новый алфавит // Коммунист Таджикистана, 18 июня 1939, 2 с.
5. Халимов С. С. Айнй - лексикограф, Душанбе, 1964, 61 с.
6. Проект нового таджикского алфавита // Коммунист Таджикистана, 4 июля 1939, 3 с.
7. Шукуров М. Хусусиятхои гоявию бадеии «Ёддоштхо»-и Устод С.Айнй, Душанбе: Дониш, 1966, 252 с.
8. John. R. Lehr. Rachel Lehr. The Sands of Oxus, USA: California, 1998, 269 p.
ИЗМЕРЕНИЕ ДЛИНЫ В ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ (на основе «Воспоминания» в С. Айни)
В этой статье автор анализирует сроки измерения длины. В процессе развития языка лингвистами и исследователями изучаются любые единицы и выражения языковых частей, одним из которых является мера длины.
Со временем эти единицы и выражения вошли в состав произведений таджикских и современных персидских писателей, одним из которых является «Воспоминания» Сариддина Айни.
Ключевые слова: измерение длины, произведения, английский язык, экспрессия, исследователь, литературные источники, лингвист, исследователь, исследователь.
LENGTH MEASUREMENT IN TAJIK AND ENGLISH LANGUAGES (based on "Remembrance" S. Ayni)
In this article, the author analyzes the timing measurement. In the process of language development, linguists and researchers study any units and expressions of language parts, one of which is a measure of length.
Over time, these units and expressions became the part of the works of Tajik and modern Persian writers, one of which is "Memoirs" by Sariddin Aini.
Keywords: measurement of length, works, English, expression, researcher, literary sources, linguist, researcher, researcher.
Сведение об авторе:
Сафарова Рухшона Бегназаровна — ассистент кафедры инностранных языков Академии государственного управления при Президента Республики Таджикистан Тел.: (+992 907022983, Электронная почта: [email protected]
About the autor:
Safarova Rukhshona Begnazarovna - Assistant of the Department of Foreign Languages of the Academy of Public Administration under the President of the Republic of Tajikistan Тел.: (+992 907022983, E-mail: [email protected]
КОРБУРДИ МУРОДИФОТИ АРАБЙ ДАР ЛА^Ч^ОИ ЧДНУБИИ ЗАБОНИ ТОЧДКЙ
Рацабов А.А.
Донишгоци давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Мувофики нигоштаи мухаккикон мафхуми муродифот ё синонимия (юн. synonymia - хамномй) назар ба муродиф ва ё синоним (юн.synonymоs- хамном) васеътар буда, хаммаъной ва ё наздикмаъноии вохидхои сатххои мухталифи забонро дар бар мегирад.
Бояд гуфт, ки дар мавриди тахлили муродифот истилохи силсилаи муродифй мавчуд аст, ки онро сарфи назар намудан нашояд. Мачмуи калимахои бо хам синонимро силсилаи муродифй меноманд. Дар силсилаи муродифхо, одатан, калимахо бо яке аз маънохои лугавии худ бо хам алокаманд шуда, бо арзишхои хосаи худ аз хам тафовут доранд. Дар силсилаи муродифй яке аз калимахо маънои умумиеро, ки робитаи байни калимахои ба хам муродифро ба вучуд меоварад, нисбатан пурратар дар бар гирифтааст. Ин калима сарсилсилаи муродифй ном дорад. Сарсилсила аз чихати хосиятхои барчастаи умумиистеъмол, муътадилоханг ва оммафахм будани худ тафовут дошта, дар мавридхои зиёд калимахои дигари силсиларо дар матн иваз карда метавонад [1, с.79].
Зикр кардан зарур аст, ки ин хусусиятхо ба муродифоти мансуб ба маводи шевахо низ дахл дорад. Махсусан, корбурди ин кабати семантикй фаровон ба чашм мерасад. Ин аст, ки дар ин макола руйи ин масъала бахс сурат гирифта аст.
Холо барои далел чанд мисол меоварем: аблах (Шк.) аблах, беакл, нодон, гул; бемаънй: одамой аблах ай зан бафо металаба (Нр.); абох 1) (Вк ) нодон, сода, содалавх; бефахм, гаранг: ма итари-да абохи бадум, фацм намерам (Яр.); 2. (Вд.,Ск.) суханрав; ахмац: и одами абох-ай, цар ке бъгамерава (Вд.); абох кадан а) табоц (бад) кардан: и цамсойа-му мо-ра цол-мун-а абох кад-ку (Куг); б) шарманда (шармсор) кардан: мо-ра абох накъ да пеши мардЪм (Хум.); 2) (Цк.) дамдузд, хаппак;
