CC BY
57
УДК 8Т1 М. Г.РАХМОНОВА
ББК 83.3(0)9
ТАФСИРИ АЛФОЗИ МАРБУТ БА ИНСОН
ДАР «тахкик-ул-лугот»
Вожа^ои калиди: Мавлоно Шайх Мууаммадсаид, «Тащщ-ул-лугот», лугат, тафсири вожаву иборот, иборауои марбут ба инсон ва зиндагии вай
Ошной бо мактаби фархднгнависии форсу точик ва принсипхои танзими луготи тафсирй нишон медихад, ки дар куруни вусто роху усули ягонаи таснифи фархангхо вучуд надошт. Аз ин ру, муаллифони фархангхо дар такя бо лугатномахои пешин ба кори лугатсозй ру оварда, зина ба зина роххои наву кулайи тадвини лугатхоро чустучу ва бозёфт мекарданд (4, 98). Яке аз ин гуна тозакорихо дар чодаи таълифи фархангхои тафсирй ин мавзуъбандии моддахои лугавй махсуб меёбад, ки «Фарханги Фахри ^аввос» (8, 24) намунаи бехтарини ин усул аст. Аммо тачрибаи фархангнигории асримиёнагй нишон медихад, ки на хамаи муаллифони фархангхо ба табакабандии лексикаи дар лугатномахояшон гунчоишёфта эътибор додаанд (3,21). Дар аксар фархангхои тафсирй, хоса лугатхое, ки дар шибхи кораи Х,инд ба тасниф расидаанд, мисли, «Бурхони котеъ», «Чароги хидоят», «Сироч-ул-лугот», «Гиёс-ул-лугот» (1; 2; 3; 4; 6; 7: 8) ва гайра чунин тарзи чойгузин намудани калимаву ибороти тавзехталаб ба назар намерасад. Вакте аз ин нуктаи назар ба «Тахкик-ул-лугот» -и Мавлоно Мухаммадсаид руй меорем, мушохида менамоем, ки бо вучуди хачман хурд будани лугатнома, ва дорои сарчашмахои зиёд доштанаш (5, 173-181), муаллиф лексикаи онро ба мавзуъхо гурухбандй накарда, тамоми калимаву иборахоро аз руи тартиби алифбо чобачогузорй намудааст. Х,ангоми баррасй ва тахкики маводи лугавии фархангнома ба як идда калимаву иборахои марбут ба инсон ва зиндагии вай, дучор шудем, ки дар ин макола мехохем дар хусуси тафсири вожаву ибороте иброз дар ин лугатнома ибрози назар намоем.
Дар «Тахкик-ул-лугот» калимаву иборахои зиёде шарху тавзех ёфтаанд, ки онхо ба инсон далолат карда, ном, касбу хунар, узв, хислат, мартаба, либос, хуроки вайро ифода кардаанд. Ин кабил моддахои лугавй дар фарханг 125 -то буда, ба тарики зайл шарху тавзех ёфтаанд:
а) калимаву иборахое, ки номи инсонро ифода кардаанд:
Одам - вачхи тасмия он, ки аз адиму-л-арз, яъне дар руи замин аз хок... махлук шуда буд ва баъзе гуянд, ки у гандумгун буд ва дар ин сурат аз удмат маъхуз аст ва удмат биззам ба маънии гандум аст ва одам ба маънии шутури сафед ва охуи сафед, ки бар пушташ хатхои сиёх бошанд, низ омада (аз «Латоиф» ва «Шархи «Нисоб» вачхи аввал аз «Тафсири Ч,алолй») ва баъзе мухаккикон навиштаанд, ки лафзи Одамро, ки исми Абулбашар аст, аз адим ва ё аз удмат муштак гуфтан сахех набошад, чаро ки Одам лафзи ачамист ва адиму удмат арабй аст, пас иштикоки лафзи ачамй аз арабй мутасаввир намешавад.. .(9, 1)
Увайси КаранП - ба замми аввал ва фатхи «вов» ва «коф» ва «ро»-и мухмала хар ду мафтух, номи валии Кобул мансуб ба ^арани Макка; ба фатхатайн номи кабилае аст дар мулки Яман (аз «^омус» ва «Мунтахаб» ва «Сурох») ва ба сукуни «ро» хондан хатост (9, 17)
Борбад - ба фатхи харфи чахорум, ки «бо»-и муваххада аст, номи мутрибе, ки аз мутакаррибони Хусрави Парвиз буд ва дар фанни мусикй махорати азим дошт ва ин мураккаб аст аз бор, ки ба маънии дахл ва рухсат аст ва билфатх ба маънии Худованд ва доранда, чун Парвиз уро хукми духули мачлис ба чамеи авкот дода буд, лихозо ба ин лакаб мулаккаб гардид (аз «Рашидй» ва «Кашф» ва «Бурхон») ва сохиби «Бурхон» навишта, ки ба замми «бо»-и муваххада ва фатхи он низ дуруст бошад ва дар «Рашидй» навишта, ки замма хатост (9, 20)
Бояд зикр кард, ки аксар номи инсонхое, ки дар «Тахкик-ул-лугот» шарху эзох ёфтаанд, исми кахрамонони осори бадей, хоса «Шохнома» - и Фирдавсй ва пайгамбарону подшохонанд. Чунончи:
Сиёвуш - ба касри аввал ва замми «вов» ва баъдаху «шин»-и муъчама ва сохиби «Бахори Ачам» навишта, ки ба фатхи «вов» аст ва дар «Сироч-ул-лугот» навишта, ки ба касри аввал ва замми «вов» хар ду сахех аст ва Сиёвуш ба «вов» -и маъруф бар вазни равопуш низ дуруст, номи писари Кайковус ва дар «Шамшери хонй» мастур аст, ки Сиёвуш писари Кайковус ба сабаби бухтони модари гайрихакикии худ аз падар ранчида шуда, назди Афросиёб, ки мухолифи Кайковус буд, рафт. Афросиёб аз омаданаш хуш шуда, духтари худро дар никохаш дод, баъди чанде бо игвои домоди дигараш аз дасти Афросиёб ба нохак кушта шуд... дар китобе ба назар омада, ки Сиёвуш багоят хушманишу айёш буд, лихазо мачозан аз лафзи Сиёвуш маънии хуш ва шодмон мурод доранд (9, 88-89).
Муаллифи фарханг кушиш намудааст, ки доир ба исми одамоне, ки аксар маъруфанд, маълумоти мукаммалу мушаххас дода, тарзи дурусти хондану навиштани онхоро баён созад. Ин тарзи тафсири арзиши лугатро афзудааст.
б) калимаву иборахое, ки ба касбу кори инсон далолат мекунанд:
Марбут ба номи одамон муаллифи «Тахкик-ул-лугот» як катор калимаву ибораро шарху тавзех додааст, ки ба касбу кор ва ё пешаву хунари онхо далолат кардаанд. Дар шархи ин кабил моддахои лугавй низ назари интикодии муаллиф комилан мушохида мегардад. Чунончи:
Отун - зане, ки духтаронро таълими хондан дихад ва отун ба гайри «нун» хато аст, (аз «Рашидй») (9, 1)
Охавунд - ба «алиф» - и мамдуда ва фатхи «хо» - и муъчама, ки буи зама дорад, ва «вов» -и маъдула ва сукуни «нун» ба маънии устод ва муаллим ва биззамми «хо» низ омада ва касоне, ки ба «алиф» - и гайри мамдуда ва сукуни «хо» ва фатхд «вов» (яъне охванд) хонанд, хато аст (9, 1)
Барзгар - ба фатхи аввал ва сукуни «ро» - и мухмала ва баъдаху «зо» -и муъчама зироаткунанда ва дехкон ва касоне, ки аз ин тахкик огох нестанд, базргар ( j^jV) ба «зол» - и муъчама ба чои «ро» - и мухмала мехонанд ва ин назди ахли тахкик сахех нест (аз «Бурхон») (9, 25)
Хаччом - билфатх ва ташдиди «чим» хункашанда бошад, (аз «Мунтахаб») ва дар ин замон халлок муйсартарошонро аз он мачозан хаччом гуянд, ки дар замони кадим шох хам мекашиданд (9, 59).
Дар «Тахкик-ул-лугот» калимахои зиёде тавзеху ташрех дода шудаанд, ки ба касбу хунари одамон марбутанд, аз кабили бозаргон, бичишк, баккол, бандивон, бинукар, порса, пулчй, точир, рассом, соис, сарпараст ва гайра. Мавлоно Мухаммадсаид хангоми ташрехи ин кабил моддахои лугавй, пеш аз хама кушиш намудааст тарзи дурусти навишт ва талаффузи калимахоро муайян созад, ки аз мисолхои болой возех мегардад.
в) Калимаву иборахои баёнгари сифати инсон:
Омузиш ва тахлили маводи лугавии «Тахкик-ул-лугот» равшан месозад, ки дар фарханг як катор вожае мавриди шарх карор гирифтаанд, ки сифати инсонро ифода менамоянд. Чунончи:
Аллома ва алломй - хар ду лафз ба фатхи «айн» ва ташдиди «лом» ба маънии бисёр -бисёр донанда ва «то» ва «ё» дар охири ин хар ду лафз барои таънис ва нисбат нест, балки хар ду барои муболага ва ё он ки дар ин хар вохид ду аломати муболага аст, магар итлоки ин хар ду лафз ба Х,ак таъоло накунанд, чихати шоибаи «то» - и таънис ва «ё» - и нисбат (аз Мунтахаб) (9, 102).
Лачлоч - ба фатх ва хар ду «чим» - и арабй он ки дар сухан забонаш дармонад ва сухан дуруст гуфтан натавонад... (9, 122)
Тувонгар - ба замми аввал, дар асл ба маънии сохиби кувват аст, мураккаб аз тувон ба маънии токат ва гар калимаи нисбат, ба маънии молдор мачоз аст. Ин лафзро дар асли расмулхат бидуни «алиф» навиштан хато аст ва хондан равост (аз «Бахори Ачам» ва «Хиёбон») (9, 54).
Муаллифи фарханг кушиш намудааст, ки дар вакти тавзех додани алфози ифодакунандаи сифатхои одамон низ дакикназарй намояд ва дар баробари таъин намудани шакли дурусти талаффузу навишти онхо сохту таркиби онхоро низ муайян созад.
г) Калимахое, ки ба узвхои инсон далолат менамоянд:
Мавлоно Шайх Мухаммадсаид дар фархангномаи худ ба шархи калимахое низ диккат додааст, ки онхо ба узвхои инсон далолат менамоянд. Чунончи:
Буногуш- ба замми аввал нармаи гуш (аз «Кашф» ва «Сироч-ул-лугот»), сохиби «Мадор-ул-афозил» аз «Сикандарй» ва «Шарафнома» ва «Х,алли лугот» хамин ба замми аввал тахкик карда ва сохиби «Фарханги Хусайнй» низ хам ин замма сахех гуфта, пас баил каср ва билфатх, ки машхур аст, махзи галат бошад ва низ сохиби «Бахори Ачам» навишта, ки баъзе ба маънии шакика гуфтаанд ва баъзе ба маънии паси гуш овардаанд. Ал асхоби «Мусталахот» биззам ва маънй аз болои гуш то буни гуш бошад ва дар «Рашидй» паси гуш дар ин маънй хатост (аз «Бахори Ачам»). Дар «Вакоеъ» Неъматхони Олй чунин гуяд:
Сабохе бо сафо гашта хамогуш,
Хичил аз руи у субхи буногуш.
«Субхи буногуш» истиора аз сафои уст.. .(9, 30).
Камар - ба фатхатайн маъруф аст, яъне миён ва ба маънии миёнбанд ва бо ин маънй мачоз аст. ва дар «Хиёбон» навишта, ки камар дар асл ба маънии миён аст ва ба маънии банде, ки ба камар банданд, мачозан шухрат гирифта, пас камарбандро баъзе галат гуянд, махалли назар аст. (9, 117).
Аз кайдхои болоии муаллифи фарханг метавон дарёфт, ки вай барои муайян кардани шакл ва маънии дурусти моддахои лугавй ба эъробгузорй ру оварда, маълумоти сарчашмахоро низ сарфи назар накардааст. Дар сурати то охир халли худро наёфтани шархи маънои калима (камар) ба тахкик ниёз доштани онро ишора кардааст.
f) Вожахои ифодакунандаи чоху мартаба:
Дар «Тахкик-ул-лугот» як катор калимае тавзех дода шудааст, ки марбут ба мартабаву мансаби одамонанд. Дар шархи ин кабил моддахои лугавй низ муаллифи лугат назари интикодии хешро баён кардааст. Чунончи:
Борхудо- он ки хама касро бор дихад, дар ин бар гайри Худо итлок надорад ва илло бар подшох низ итлок кунанд Мачдуддин Алии ^авсй навишта: Борхудо - эзид ва чаллу ало(1й^ ü^) ва ба маънии Худованд низ ояд, аз ин чихат чоиз аст, ки ба сифати махлук низ шавад. (9, 18).
Подшох - ба «бо» - и форсй сахех аст, на ба «бо» - и арабй. Ва ин ки дар Х,индустон ба «бо» - и арабй шухрат дорад, зохиран аз чихати истикрохи чузви аввал аст аз калимаи мазкур, ки ба забони хиндй кабех аст. Ва лафзи подшох мураккаб аст аз под ва шох. Лафзи аввал, ки «под» аст, ба маънии тахт бошад, чи дар асл «пот» буд, «то» - и фавкониро ба «дол» бадал карданд. Лафзи «пот» ба маънии посбонй ва пойидан низ омада ва лафзи «шох» ба маънии Худованд аст, (аз «Бурхон» ва «Чдхонгирй» ва «Чароги хидоят» ва «Рашидй») (9, 35).
Шихна - марде, ки уро подшох барои забти корхо ва сиёсати мардум дар шахр насб кунад; ба урф уро кутвол ва хоким гуянд; ва ин лафз ба фатх (шахна - Р.М.) галат аст (аз «^омус» ва «Сурох» ва «Мунтахаб» ва «Музил -ул - аглот» ва «Бахори Ачам»). Ва сохиби «Хиёбон» гуяд, ки «шихна» дар «Мадор-ул - афозил» ба фатхатайн (шахана - Р.М.) гурухи нигахбонони шахр; ва порсиён ба сукуни «хо» (шахна - Р.М.) истеъмол намоянд... Соиб гуяд:
Мекунад кори хирад нафс чу гардид мутеъ,
Дузд чун шахна шавад амн (о*' ) кунад оламро (9, 90).
Аз кайдхои болой ба хубй метавон мушохида кард, ки сохиби «Тахкик-ул-лугот» ба шаклу мазмун ва сохту таркиби моддахои лугавй эътибори хоса дода, барои таквияти андеша ба сарчашмахои зиёд ручуъ менамояд ва барои тасдики фикр баъзан абёти шохид низ меорад.
д) Алфози баёнгари муносибатхои хешу ацрабой:
Сохиби «Тахкик-ул-лугот» як даста вожаву иборотеро шарху тавзех додаст, ки низ барои ифодаи мафхумхои хешутаборй марбут буда, кисме аз онхо кухна шуда бошанд хам, кисми дигарашон то имруз дар забони муховараи мардум ва забони адабй мавриди истифода карор доранд. Чунончи:
Афдар - билфатх ва «дол»-и мухмалаи мафтух ба маънии бародарзода ва хохарзода (аз «Кашф» ва «Сарварй») ва «Мадор» ва «Бурхон» ва «Рашидй» навишта, сахех он аст, ки бародари падарро гуянд, ки ба арабй ам(м) номанд (9, 11)
Фарзанд - ба фатхи аввал ва савум писар ва духтар хар дуро гуянд (9, 107)
Х,арчанд ин кабил калимахо камшуморанд, аммо дар ташрехи онхо низ диккати сохиби лугат баръало мушохида мегардад. Чунки муаллиф барои шархи маънй нахуст харакати харфхоро нишон дода, маълумоти фархангхои пешин меорад, сипас маънии сахехи калимаи шархёбандаро зикр менамояд.
е) Алфози ифодакунандаи либос:
Либос аз мухимтарин лавозимоти зиндагии инсон ба хисоб рафта, дар хар давру замон хусусиятхои хосро касб намуда, аз чихати духт, ороиш, матоъ ва гайра аз хам тафовут мекард. Бинобар ин ахли фарханг аз шархи ин кабил мафхумот низ канорачуй накардаанд. Муаллифи «Тахкик-ул-лугот» низ дар лугатномаи хеш як катор калимахоеро тавзех додааст, ки марбут ба пушоки инсон аст.
Хилъат - билкаср чомаи духта, ки касеро пушонанд ва билфатх хондан хатост (аз «^омус» ва «Муаяд» ва «Кашф» ва «Мунтахаб» ва «Мадор» ва «Латоиф» ва «Сурурй») ва шорехи фозил навишта, ки хилъат билкаср аст. Чун моддаи ин лафз халъ аст, ба фатхи аввал ба маънии кандани чома ва рахт кашидани кафш ва гайра, дур нест, ки дар асл хилъат чомае бошад, ки аз тани худ кашида, ба касе диханд ва дар «Бахори Ачам» хилъат билкаср чомае, ки аз тани худ кашида ба касе диханд ва дар урф чомае, ки мулук онро ба шахсе бахшанд ва он кам аз се порча набошад (9, 70).
Бурнус - ба замми «бо» - и муваххада ва «ро» - и мухмалаи сокин ва «нун» - и мазмум ва «син» - и мухмала чомае, ки аз пашми сиёх бофанд ва нодираш сафед хам бошад ва он либоси тарсоён ва насорост хосатан. Сохиби «Кашф-ул-лугот» менависад, ки дар «Сихох» ба маънии кулохи дароз оварда. Мирзо Ч,алоли Таботабо дар тавхид гуяд. Фикра: Риштаи бурнуси рохибу тайласони зохидро як чарх ришта. Ва аз «^омус» бурнус ба маънии кулохи дароз ва хар чома, ки сари он чома аз он чома бошад. (9, 26-27).
Аз мисолхои дар боло зикршуда метавон пай бурд, ки сохиби «Тахкик-ул-лугот» дар шархи алфози ифодакунандаи либос низ диккати махсус зохир карда, ин кабил калимахоро муфассал шарх додааст. У кушиш кардааст, ки аз чй тайёр шудани матоъ, ранг, шакл ва хатто хоси кадом кавм будани онро низ бозгу карда, андешахои муаллифони фархангхои пешинро низ сарфи назар нанамояд.
ё) Вожахои ифодагари таом:
Таом низ барои хастии инсон чизи аз хама мухим буда, низ дарозои куруни вусто ба тахаввулоти гуногун дучор гардидааст. Хурок ва тарзи тайёр кардани он дар хама мавзеъхо яксон нест ва мардуми хар як шахру вилоят таомхои ба худ хос дошта, дар омода кардани он хунари пазандагии худро зохир кардаанд. Дар корбурди махсулот низ ва усули тайёр кардан хам таомхо аз хамдигар фарк менамоянд. Аз ин ру, фархангхо, ки инъикосгари тамаддуни халканд, дар батни хеш як кисм калимахоеро махфуз дошта меоянд, ки ба хуроки инсон марбутанд. Мавлоно Шайх Мухаммадсаид низ аз шарху тавзехи ин кабил вожахо канорачуй накардааст.Чунончи:
Паловв - билфатх ба маънии неъмат ва таоми маъруф на биззамм, (аз «Музил» , «Муаййид» ва «Бахори Ачам») (9, 37).
Шула - ба замми аввал ва фатхи «лом»-и мухаффафа, навъе аз таом, ки биринчро дар оби гушт ба таври хариса мепазанд ва новокифони ин диёр онро шула гуянд ба «вов»-и мачхул ва сохиби «Гиёс» гуяд, ки баъзе сикот биззам ва ташдиди «лом» гуянд ва он барои маънии мазкур пурмакрух ва махзи хато, чаро ки шулла ба замм ва ташдиди «лом» .бут ва бутпарастй, низ ба фатхи аввал ва ташдиди «лом» (шалла) чои саргин андохтан ва ба фатх ва тахфифи «лом» (шала) ба маънии касос ва ин тахкик (аз «Рашидй» ва «Муаййид» ва «Мадор» ва «Бурхон» ва «Чдхонгирй») аст ва дар «Сироч» навишта, ки шула ба замми аввал ва фатхи «лом» навъе аз таоми маъруф ва ин ки дар Х,индустон шула ба «вов»-и мачхул шухрат дорад, асли он дида нашуда ва ба замми аввал ва ташдиди лом. чои палид дар куча бошад. (9, 93-94).
Аз ду мисоле, ки дар боло зикраш рафт, метавон хулоса кард, ки муаллифи лугати мавриди тахкик дар шархи ин гурухи вожахо низ усули тахкики амикро рахо накардааст.
222
Дар мукоиса бо маълумоти сарчашмахо ва бо назардошти тарзи навишту хондани калимахо маънихои мухталифи ин кабил калимахоро бозгу карда, мутолиагаронро аз хатокорй рахо намудааст. Ин усули ташрехи вожахо кимати фархангро дучанд сохтааст.
Чунонки мусаллам гардид дар «Тахкик-ул-лугот» як даста калимаву иборахое шарху эзох ёфтаанд, ки бевосита далолат ба инсон намуда, ном, тахаллус, лакаб, чоху мансаб, касбу хунар, сифат, узв, муносибатхои хешу акрабой, мансубият, либос, таомро ифода сохтаанд ва дар шинохту маърифати ин кабил алфоз ба хонанда кумак расонидаанд. Муаллифи фарханг дар шархи ин дастаи моддахои лугавй кушиш кардааст, ки баробари эъробгузорй ва зикри маълумоти сарчашмахо каму беш аз усули тахкик низ коргирй намояд.
ж) Алфози мухталифи марбут ба инсон ва зиндагии вай:
Дар «Тахкик-ул-лугот» хамчунин як гурух калимаву иборахое шарх дода шудаанд, ки низ далолат ба инсон менамоянд, аммо онхо ба дастахои дар боло зикршуда марбут нестанд. Дар тавзехи ин кабил вожаву иборот низ муаллифи лугат диккати махсус зохир карда, аксари онхоро дар мукоиса бо сарчашмахои дигар мавриди шарх карор додааст. Чунончи:
Пайрав - тобеъ ва ин сарех аст, зеро ки таркиби лафзй ва истеъмоли фусахо ифодаи ин маънй мекунад ва баъзе муаллифон, ки билиттифок онро ба маънии пайравй навишта, ин ду шеъри панд овардаанд:
Окилон пайравии лафз накунанд, Ё нахонанд, то галат накунанд.
Вахид гуяд:
Гар накардй карам зохидро талоши эътибор, Пайрави зухди хунук месухт ин бечораро (9, 38).
Тобеъдор - ин лафз галат аст, чаро ки лафзи тобеъ сигаи исми фоил аст, ба таркиби лафзи дор хочат надорад, агар иттифок афтад ба чояш табаъдор бидуни алиф ё фармонбардор бояд гуфт (9, 39).
Шургол - ки ба маънии рузина машхур аст, ки лафз галат аст, чаро ки дар кутуб ёфта нашуда, ва дар «Мадор» навишта, ки суюргол ба замми «син» - и мухмала ва замми «ё» - и тахтонй ва «вов» - и маъруф ва «гайн» - и муъчама ба маънии мадади маош ва дар луготи туркй ба фатхи аввал ва «вов» - и маъдула ва сукуни «ро» - и мухмала (саюргол - Р.М.) ба маънии инъом навиштааст (9, 94).
Аз мисолхои зикршуда метавон мушохида кард, ки сохиби лугат талош дорад, ки маънии дурусти калимахои шархёбандаро дар иртибот ба шакли дурусти онхо пешкаши хонанда намояд. Муаллиф барои дуруст муайян кардани шаклу маънии ин кабил лугот гайр аз фархангхои тафсирии форсй - точикй ба фархангхои арабиву туркй низ ру оварда, дар муайян сохтани шакли дуруст ва маънои аслии онхо саъй кардааст.
Афзудан лозим аст, ки дар «Тахкик-ул-лугот» боз чанд даста калимаву иборае шарху тавзех дода шудаанд, ки онхо низ ба зиндагии инсон марбутанд, аз кабили алфози ифодагари асбобу анчоми рузгор, асбобхои чангй, номи китобхо, созу оханг, беморихо, дорую дармон ва гайра. Лекин ин кабил калимахо бевосита ба шахсияти инсон далолат накарда, ба фаъолият ва чараёни зиндагии у пайвастагй доранд. Бинобар ин чунин гурухи калимахоро дар алохидагй аз назари тахкик мегузаронем. Чунончи:
а) асбобу анчоми рузгор:
Одамон дар хар давру замон кушиш ба харч додаанд, ки барои осон гардидани рузгузаронй аз асбобу анчоми гуногун истифода намуда, муттасил онхоро такмил диханд. Ин аст, ки дар зиндагии инсон бо гузашти айём лавозимоти тозаву кулай пайдо гардида, барои хушгузаронии зиндагии вай кумак намудаанд. Аз ин ру, дар фархангхо калимахои зиёде шарху эзох ёфтаанд, ки асбобхои рузгорро ифода кардаанд. Баррасй ва тахкики фархангномаи Мавлоно Мухаммадсаид нишон дод, ки дар лугати у хам як катор вожае шарху тафсир дода шудааст, ки аз чумлаи лавозимоти рузгоранд. Аз кабили:
Дабба - билфатх ва ташдид сахех ва биззамм хато аст, ба маънии зарфи чармин, ки аз чарми хом бошад, аксар дар он равган пур кунанд (аз «Мунтахаб» ва «Латоиф» ва «Бахори Ачам») (9, 74).
Сицоя- билкаср ва баъдаху алиф «ё»-и тахтонй, паймонаи об ва зарфе, ки дар он об хуранд ва чои об (аз «Мунтахаб» ва «Кашф ва «Мусталахот») ва ин ки дар масочид хазонаи об
мебошад, бояд, ки онро сакоя гуянд ва ин ки мардум ба фатхи аввал ва фатхи «вов» гуянд, (сакова - Р.М.) хато бошад. Тугро. Шеър:
Дар ин сикоя зи камзарфии сипехр,
Гар шом ташна гашта, сахар об мехурад (9, 85-86).
СинП - ба «ё»-и маъруф ва «нун» ва «ё»-и расида табаки хурд. Таъсир гуяд: Равшандил он чй бурда худ кам накард харгиз, Пайдо зи чарогрезу синй чарог аст (9, 13-з).*1
КутП - биззамм навъе аз зуруф, ки аксар аз чуб тарошанд ва аз нукра ва гайра бошад ва ёкутихо ва маочин дар он кунанд ва дар Х,инд «дибё» хонанд ва аксоми он бисёр аст, «Бахори Ачам» (8, с.16-з.)
^исме аз ин калимахо дар забони точикй истифода намешаванд ва катори архаизмхо дохил шудаанд, чунки бо мурури замон чои онхоро асбобу анчоми нав гирифтаанд. Азбаски хангоми омузиши асархои чудогона хонанда ба ин кабил калимахо дучор меояд, шархи онхоро аз ин лугатномахо пайдо карда метавонад.
б) калимахои марбут ба чанг
Инсоният дарозои таърих мухорибахои зиёдеро аз сар гузаронидааст ва барои дифоъ аз худ аслихаи гуногунро ихтироъ кардааст. Дар фархангхо калимахое, ки марбут ба чангу лашкар мебошанд, бисёр шарху эзох дода шудаанд. Дар «Тахкик-ул-лугот» бо шархи ин кабил вожахо дучор омадан мумкин аст. Ба монанди:
УхбатП - ба замми аввал ва сукуни сонй ва фатхи «бо»-и муваххада ва «ё»-и фавконй ва «ё»-и мачхул ба маънии соз ва ярок ва ин лафз, дар хакикат, ба маънии ухбат аст, бидуни «ё»-и тахтонй ба маънии созу ярок, чун дар иншо ба «ё» вокеъ шудааст, лихозо дар ин чо ба риояти баъзе касон ба «ё» навишта, зохиран бидуни «ё» галати котибон аст, ки ба чои касраи мавсуф «ё» навиштааст, ё ин ки барои таъзим бошад, яъне созу яроки бузург ва бисёр (9, 17)
Чаночан - ба фатхи хар ду «чим» - и форсй ба маънии овози тир ва чакочак аз галати котибон аст аз шархи Хони Орзу (9, 37).
Талоя - ба фатх ва хуруфи чахорум «ё» - и тахтонй фавче, ки ба шаб хифозати шахру лашкар кунад (аз «Мунтахаб» ва «Кашф») ва мардуми новокиф талова гуянд, ки хатост ва сохиби «Бахори Ачам» дар рисолаи «Ч,авохдр -ул-хуруф» навиштааст, ки талоя, ки ба маънии фавчи мухофизи лашкар аст, дар асл талоеъ буд, чамъи талеа, магар форсиён ба маънии муфрад истеъмол кунанд, чунонки ба чои ачиб - ачоиб ва ба чои малик - малоик. Чунончи, Саъдй гуяд. Мисраъ:
Малоиксурате, товусзебе.
ва машоих ва умаро ва авлиё хамин хол дорад (9, 97).
Аз мисолхои дар боло зикршуда пайдост, ки хамаи онхо асосан ба силоху лашкар далолат мекунанд ва лугатнигор дар тавзехи онхо диккати махсус зохир карда, шакли дурусти талаффузу навишти онхоро бо риояи харакатхо ва такя бо маълумоти сарчашмахо нишон дода, ба иштибохоти котибон низ ишора намудааст ва дар забони форсй бо кадом шакл мавриди истифода карор доштанашонро низ бозгу кардааст.
в) вожахои ифодагари созу мусицП:
Зиндагии инсонро бидуни фараху сурур тасаввур кардан нашояд. Вобаста ба лахзахои хуши зиндагй ва таъмини хотирмонии он хануз дар замонхои хеле кадим асбобхои мусикиву созхо ихтироъ ва баста гардида буданд, ки бо мурури замон такмилу густариш ёфтаанд. Аз ин ру, дар фархангхои тафсирй номи бисёр созу асбобхои мусикй ва хатто сарояндагону навозандагони он шарху эзох ёфтаанд. Сохиби «Тахкик-ул-лугот» низ дар лугатномаи хеш як катор калимахоеро ба тавзех овардааст, ки марбут ба созу мусикй мебошанд. Чунончи:
Тунбак - бар вазни хунбак созест, ки як сараш санчом кашанд ва як тараф баста бошад ва он чй аз ду санчом кашанд духул аст., сохиби «Муаййид-ул-фузало» ба «то» дастадор оварда, бино бар коидаи ахли лугат, ки «то» дар форсй нисбати ин махалли тааччуб аст (9, 44)
Аз ин мисол маълум мегардад, ки сохиби лугатномаи мавриди тахкик кушиш кардааст, ки алфози марбут ба созу мусикиро низ бо диккати том мавриди шарх карор дихад аст. У хатто
*з-замимаи «Тахк,ик,-ул-лугот», минбаъд «з» оварда мешавад.
224
тарзи сохта шудан ва намуди зодирии асбобдои мусикиро таъин намуда, шакли дурусти калима ва тарзи сиддати талаффузашонро дар мукоиса бо фардангдои маъруф нишон додааст. Ин кобил вожадо дарчанд зиёд нестанд вале гувод бар онанд, ки содиби лугатнома дар тавзеду ташреди моддал, лугавй хеле дакикккор будааст.
г) номи беморидо ва дорую дармон:
Инсоният тули асрдо беморидои зиёдеро паси сар карда, барои радой аз ондо даводои мухталифро чустучу ва пайдо намудааст. Аз ин ру, зиндагии инсон аз беморй орй нест ва дорую дармон манфиатбахши чисми вай мебошад. Лугатномадо дамчун инъикосгари даёти одамон дар батни худ номи бисёр беморй ва даводои зидди ондоро мадфуз дошта омадаанд. Дар «Тадкик-ул-лугот» низ мо ба якчанд моддаи лугавй дучор омадем, ки ба гуруди ин кабил калимадо дохил мешаванд. Чунончи:
Чиродат - билкаср реш ва захм ва билфатд (чародат) хатост (аз «Бадори Ачам» ва «Мунтахаб» ва «Бадрул-чаводир» ва «Канз» ва «Сурод»), Салим гуяд: Сабо аз буи зулфи у магар суи чаман овард, Ки буи мушк захми лолаву гулро чиродат кард (9, 48).
Чурд - ба замм ба маънии реш ва захм (аз «Мунтахаб» ва «Бадр-ул-чаводир») (9, 48).
Хичомат - билкаср хун кашидан ба захмдои кучак, устара ба шохи гов, аз «Сурод» ва «Бадори Ачам» ва «Бадр-ул-чаводир» ва дамчунин дар масдаре, ки маънии он ба санъате тааллук дорад, билкаср аст. Чунончи хиёнат ва ниётат ва дибогат ва диросат ва синоат ва сибогат ва гайра ва ба маънии муи сар тарошидан, ки дар урфи мардум машдур шуда дар деч китобе ёфта нашуда, зодиран галат аст, гояташ истилоди мутааххирини Х,инд бошад (9, 58).
Мисолдои дар боло овардашуда собит месозанд, ки муаллифи «Тадкик-ул-лугот» аз шахсони фозил ва донандаи улуми гуногун ба дисоб меравад ва дар муайян кардани номи беморидо, даводо, иллати пайдоиши ондо ва тарзи шинохти ондо диккати махсус зодир карда, шакли дурусти ондоро дакик муайян кардааст, дамчунин муродифоти ондоро дар забондои дигар нишон дода, лугати кадом забон будани ондоро бозгу намудааст.
г) калимаву истилодоти динию афсонавП:
Халкиятдои руи чадон аз даврадои бостон ба табиат ва руйдоддои он эътикод варзида, сабабгори пайдоиши афсонаву ривоятдо ва расму одатдои динй гардидаанд. Ачдодони гузаштаи мо низ бештар ба оташ эътикод варзида, маздаби оташпарастиро пеша намудаанд. То дамлаи арабдо дини зардуштй сарзаминдои Мовароуннадру Хуросонро комилан фаро гирифта буд, аммо истилои араб, боиси он гардид, ки кишвардои гайриараб ба тасарруфи арабдо дохил шуда дини исломро бипазиранд. Бинобар ин дар фардангдо калимаву истилодоти зиёде арзи вучуд кардаанд, ки баёнгари хаёлоти диниву афсонавианд.
Мавлоно Шайх Мудаммадсаид дар фарданги хеш як катор моддаи лугавиро шард додааст, ки ифодагари исмдои шахсиятдои афсонавй ва мусталадоти динй мебошанд. Дар байни ондо номи кадрамонони афсонавию динй ва чанде аз исми аъзам низ вучуд доранд. Чунончи:
Чамшед - ба «ё»-и мачдул ва маъруф хонданаш низ дуруст. Номи подшоде, агар ба лафзи дотаму нигин ва исму тахт ва боду осаф ва модиву туюр ва амсоли он бошад мурод аз он дазрати Сулаймон алайдиссалом ва агар ба саид ва оина ва оби дайвон ва амсоли он бошад Сикандар мурод аст ва агар ба чому шароб, базму чашн ва Навруз ва амсоли он бошад, Ч,амшед подшод мурод бояд... (аз «Кашф» ва «Муаййид») (9, 50).
Чавод - ба фатди аввал ва тахфифи «вов» ба маънии бисёр чудкунанда ва яке аз асмои сифоти Х,ак таъоло аст ва ба маънии аспи тезрафтор, барои дар маънии мазкура тахфифи «вов» аст ва ба ташдиди «вов» хато аст (аз «Мунтахаб» ва «^омус») (9, 52).
Субда - биззамм донадои дар ришта кашида, ки ба урф онро тасбед гуянд ва билфатд хондан хатост (аз «Сурод» ва «Бадори Ачам» ва «Мунтахаб» ва «Кашф») (9, 83).
Х,амин тавр, дар «Тадкик-ул-лугот» 25 моддаи лугавй марбут ба ин гуруди алфоз аст. Аз мулодизоти муаллифи фарданг бармеояд, ки вай аз афсонаву ривоятдои мардумй ва таърихи дин огодии комил дошта, перомуни ин мафдумот осори зиёдеро мутолиа кардааст. Аз ин ру, барои дарки дурусти маънии ин гуруди моддадои лугавй бисёр талош варзида, на тандо ба маълумоти фардангдои пешина, балки ба шуруду осори дигари содавй низ такя намудааст.
Хулоса, Мавлоно Шайх Мудаммадсаид дар «Тадкик-ул-лугот» алфозу ибороти зиёдеро шарду тавзед додааст, ки ба инсон ва зиндагиву фаъолияти вай алокаманд дастанд. Аз
тавзехоти муаллифи фарханг бармеояд, ки хадафи у аз тадвини фарханг танхо гирд овардани луготи душворфахм бо такя ба сарчашмахо набуда, балки тахкики амики шаклу маънии онхо махсуб меёбад.
Аз ин ру, дар шарху тавзехи ин кабил моддахои лугавй хеле дакикназарй карда, нахуст ба сиххатии шакли калима ва баъдан ба дурустии маънии ифодакунандаи онхо эътибор дода, тавонистааст лугатномаеро тадвин созад, ки барои ниёзмандон муфиду арзишманд бошад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ахадов, X. Фарханги Рашидй - хамчун асари лексикографй / X. Ахадов. - Душанбе: Дониш, 1981. - 119с.
2. Бахриддинов, Д. «Чароги Хидоят»-и Орзу ва забони точикии форсй / Д.Бахриддинов.-Душанбе, 1992. - 104с.
3. Капранов, В.А. Таджикско-персидская лексикография в Индии XVI-XIX вв./ В.А. Капранов. - Душанбе: Дониш, 1987. - 224с.
4. Накавй, Ш. Фархангнависии форсй дар Хинду Покистон /Ш. Накавй. -Техрон, 1342. -98 с.
5. Рахмонова, М. Сарчашмахои "Тахкик-ул-лугот"-и Мавлоно Мухаммадсаид / М. Рахмонова // Номаи донишгох. Силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй.- 2015. -№2.- С. 173-181.
6. Рауфов, X,. «Фарханги Чдхонгирй» хамчун сарчашмаи лексикографии точику форс / X. Рауфов. - Душанбе, 1973. - 191с.
7. Ромпурй, Мухаммад Fиёсиддин. Fиёсу-л-луFOт. Тахияи матн бо пешгуфтор, мулха^от, тавзехот ва фехристи Амон Нуров / М.Г. Ромпурй- Душанбе: Адиб, ч.1, 1987.- 480с.; ч.2, 1988.- 416с.; ч.3, 1989.-304с.
8. Саидов, С. «Фарханги ^аввос» - сарчашмаи суханшиносй / С. Саидов.- Хучанд, 1993. -49с.
9. Шайх, Мухаммадсаиди Сохиб Раиси Мирзопур. "Тахкик-ул-лугот". Бо эхтимоми Хоча Сиддики Хусайн. - Аграх, бидуни соли нашр -176с.
REFERENCES:
1. Ahadov, H. The Dictionary of Rashidi as a lexicographic work / H. Ahadov. -Dushanbe: Donish, 1981. - 119p.
2. Bahriddinov, D. "Charoghi hidoyat" (A light of guidence) of Orzu and Persian Tajik language / D. Bahriddinov. -Dushanbe, 1992. -104p.
3. Kapranov, V.A. Tajik and Persian lexicography in India in 16-19cc. / V.A. Kapranov.-Dushanbe: Donish, 1987. -224p.
4. Naqavi, Sh. Persian dictionary writing in India and Pakistan / Sh. Naqavi. - Tehran, 1342. -98p.
5. Rahmohova, M.The sources of study of "Tahqiq-ul-lughot" (lexicography) of Mawlana Muhammadsaid /M.Rahmoova//Scientific Notes.Series of Humanities and Social Sciences -2015.-№ 2.- P.173-181.
6. Raufov, H. The Dictionary of Jahongiri as a lexicographic work of Tajiks and Persians/ H.Rafov. -Dushanbe, 1973. -191p.
7. Rompuri, Muhammad, Ghiyosidini Ghiyos-ul-lughot (the dictionary of Ghiyos). Text design, introduction, comments and list of references are done by Amon Nurov/ M.G. Rompuri. -Dushanbe: Adib, vol. 1, 1987. -480p.; vol.2, 1988.416p.; vol.3. 1989. -304p.
8. Saidov, S. «Farhangi Qavvios » a Liteatue source / S. Saidov.- Khujand , 1993. - 49p.
9. Sheikh, Muhammadsaidi Sohib Raisi Mirzopur. Tahqiq-ul-lughot (Clarification dictionary). With the efforts of Khoja Siddiqi Husain. -Agra, without yea of publication. 176p.
Толкование слов, относящихся к человеку, в «Тахкик-ул-лугот» Мавляна Мухаммадсаида
Ключевые слова: Мавляна Шейх Мухаммадсаид, «Тахкик-ул-лугот», словарь, толкование слов и словосочетаний, выражения, относящиеся к человеку и его жизни
Статья посвящена исследованию слов и выражений, относящихся к человеку и его жизни в одном из известных персидско-таджикских средневековых словарей - «Тахкик-ул-лугот» Мавляна Шейха Мухаммадсаида.
Автор, основываясь на анализе многочисленного фактологического материала, выявляет, что в этом словаре приводится толкование многих слов и словосочетаний, которые указывают на человека и обозначают его имя, характер и качества, части тела, ремесло и профессию, положение, а также название одежды и пищи. Доказывается, что в исследуемом словаре содержится 125 лексических материалов, относящихся к данной категории, что свидетельствует о богатстве лексического запаса этого лексикографического произведения.
Обобщая результаты своих изысканий, автор приходит к выводу, что целью составления словаря ««Тахкик-ул-лугот» Мавляна Мухаммадсаидом являлось не только собирание и толкование трудных слов и выражений, но и глубокое исследование их формы и смысла. Ввиду этого, автор словаря, проявив чрезвычайную тщательность в толковании и комментировании рассматриваемых лексических единиц, сначала обращает внимание на правильность формы слова, а затем на точность обозначаемого им значения. Таким образом, Мавляна Мухаммадсаид смог составить словарь, представляющий интерес и ценность для исследователей и читателей.
Interpretation of words that refer to the man in "Tahqiq-ul-lugot" of Mavlana Muhammadsaid
Keywords: Mavlana Shaikh Muhammadsaid, "Tahqiq-ul-lugot", dictionary, the interpretation of words and phrases, expressions that refer to the man and his life
The article deals with words and expressions that refer to the man and his life in one of the famous medieval Persian and Tajik dictionary's, "Tahqiq-ul-lugot", of Mavlana Sheikh Muhammadsaid.
The author, based on the analysis of numerous factual material elicits that this dictionary contains interpretations of many words and phrases that point out at the man, his name , quality traits , craft and profession, position, as well as clothes and food. It is proved that the dictionary contains 125 lexical materials that refer to this category. This fact proves the richness of lexical vocabulary of that lexicographical work.
As a result of the research, the author comes to the conclusion that the purpose of Mavlana Muhammadsaid of compiling the dictionary ,"Tahqiq-ul-lugot", is not only to collect and interpret difficult words and phrases, but also to study their form and meaning. Firstly the author of the dictionary interprets and comments lexical units and pays attention to the correct form of the word and then to the meaning . Mavlana Muhammadsaid was able to compile a dictionary which has a great interest and value both for researchers and the readers.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ра^монова Мавзуна Рафуровна, унвонцуи кафедраи адабиёти классикии тоцики Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Гафуров(Чум%урии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: [email protected] Сведения об авторе:
Рахмонова Мавзуна Гафуровна, соискатель кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова(Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: [email protected] Information about the author:
Rahmonova Mavzuna Ghafurovna, a Researcher of the Department of Tajik classic literature of Khujand State University named after academician ( Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
