CC BY
62
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
УДК 8Т1 М. Ғ. РАҲМОНОВА
ББК 83.3(0)5
САРЧАШМАҲОИ «ТАҲҚИҚ-УЛ-ЛУГОТ» - И МАВЛОНО МУҲАММАДСАИД
Вожаҳои калидй: лексикография, фарҳанг, сарчашмаҳои лексикографй, вожаи тафсирталаб
Таҷрибаи фарҳангнигорони асримиёнагй собит месозад, ки онҳо дар ҷараёни тартиб додани лугатҳои тафсирй ҳамеша ба осори лексикографии пешин муроҷиат намуда, дар шарҳу эзоҳи калимаҳо аз онҳо самаранок баҳрагирй мекарданд, ё маънои вожаву ибороти тафсирталабро дар муқоиса бо лугатномаҳои моқабл зикр карда, назари интиқодии хешро низ нисбат ба онҳо иброз медоштанд.
Баррасй ва таҳлили «Таҳқиқ-ул-лугот» -и Мавлоно Муҳаммадсаид нишон медиҳад, ки вай ҳангоми таснифи лугатномаи хеш аз сарчашмаҳои мухталиф фаровон истифода карда, дар ҷараёни ташреҳи маънии калимаву ибораҳо назари танқидии худро нисбат ба афкору андешаҳои сухансанҷони пешин низ баён сохтааст. Сарчашмаҳои «Таҳқиқ-ул-лугот» - ро ба дастаҳои зерин тақсим кардан мумкин аст: фарҳангҳо, шарҳҳо, тазкираҳо, тафсирҳо, осори соҳавй.
Аз чараёни ошноии комил бо фарҳанги Мавлоно Муҳаммадсаид ба мо маълум гардид, ки ин фарҳангнигор ҳангоми тадвини лугатномаи хеш зиёда аз 70 асарро мавриди истифода қарор додааст, ки байни онҳо фарҳангҳо ва шурӯҳи осори адабй аз сойири сарчашмаҳо имтиёзи бештар доранд. Аз чумла, «Мунтахаб-ул-лугот», «Кашф-ул-лугот», «Бурҳони қотеъ», «Суроҳ», «Баҳори Ачам», «Мадор-ул-афозил», «Ғиёс-ул-лугот», «Шарҳи Бӯстон», - и Мирзо Абдулвосеъ, «Хиёбон»-шарҳи «Гулистон»-и Хони Орзу, «Шарҳи Гулистон»-и Мир Нуруллоҳи Аҳрорй, «Шарҳи Сикандарнома» - и Хони Орзу, «Шарҳи Гулистон»-и Абдулганй, «Тафсири Ҷалолй», «Ҳафт иқлим», «Ҷавоҳир-ул-ҳуруф», «Нафоис-ул-фунун», «Ҳудуд-ул-арз», «Хулосат - ул-ҳукамо», «Тақвим-ул - булдон» ва гайра аз шумори асарҳое мебошанд, ки муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» ҳангоми танзими лугатномаи хеш аз онҳо ба касрат истифода намудааст. Барои равшанй андохтан ба дарачаи корбурди ин сарчашмаҳо дар чараёни тадвини фарҳангномаи мазкур чанде аз онҳоро мавриди таҳлил қарор медиҳем:
1. «Мунтахаб - ул - луғот». Соли 1636 аз тарафи Абдуррашид -ат - Таттавй ал- Маданй таълиф гардида, бист ҳазор калимаро шарҳу тафсир додааст. Фарҳанг аз рӯи тартиби алифбои арабй мураттаб гардида, чобачогузории моддаҳои лугавй аз рӯи ҳарфи аввал ва охири калимаҳо сурат гирифтааст.
Азбаски фарҳанг теъдоди зиёди калимаву ибораҳоро ба тафсир гирифтааст, барои эҳтироз аз пургӯй ва бузурҳачмии асар муаллифи он аз зикри абёти шоҳид худдорй карда, танҳо дар баъзе мавридҳо аз ашъори суханварони форсу точик намунаҳо овардааст. Ҳангоми тадвини асари лексикографии хеш Мавлоно Шайх Муҳаммадсаид ба ин фарҳанг ҳусни таваччӯҳи хоса зоҳир карда, аз ҳама бештар, яъне 193 маротиба аз он истифода кардааст. Чунончи:
Услуб - биззам ба маънии вазъ ва тарз ва гуна ва равиш (аз «Мунтахаб» ва «Суроҳ» ва «Кашф») ва билфатҳ (аслуб) хато аст, асолиб чамъи услуб (7, 8).
Умаро - ба замми аввал ва фатҳи сонй ва солис ва дар охир ҳамза чамъи амир (аз «Мунтахаб»), ачаб аз баъзе мардуми беилтифот, ки бо сукуни мим (умро) хонанд (7, 14).
Таҷаллӣ - ошкор шудан (аз «Канз» ва «Мунтахаб»), равшан ва ошкоро кардан ва чилва кардан ва ба истеъмоли форсиён киноя аз галабаи нур-ул-ҳай, ки Мӯсо алайҳиссаломро бар Тур зоҳир шуда буд (7, 40).
Аз мисолҳои зикршуда рӯшан мегардад, ки Шайх Муҳаммадсаид дар баробари зикри маълумоти фарҳангҳои пешин дар шарҳи моддаҳои лугавй низ назари хешро баён кардааст.
2.«Кашф-ул-луғот-вал-истилоҳот». Таълифи Аҳмад Сури Биҳорй. Соҳиби «Таҳқиқ-ул-лугот» хини таълифи луготномаи хеш дар 138 маврид ба ин фарҳангнома ручӯъ карда, дар шарҳи вожаву иборот аз он суд бардоштааст. Чунончи:
Партав - ба фатҳи аввал ва фатҳи «то»-и фавқонй ба маънии фурӯг ва равшанй ва акс ва шуо, ки аз чирми нуронй зоҳир шавад ва ба маънии соя, чунонки машҳур шуда хатост (Аз «Бурҳон» ва «Кашф» ва «Баҳори Ачам») (7, 36).
173
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
Ҷибиллӣ - ба касратайн ва «лом»- и мушаддад ва низ мақсур ва «йо» - и маъруфи халқӣ ва табиӣ ва пайдоишӣ (аз «Мадор» ва «Хиёбон») ва «чабалӣ» ба фатҳатайн мансуб ба ҷабал, ки ба маънии кӯҳ аст ва ба сукуни «бо»-и муваҳҳада (ҷиблӣ) хатост (аз «Кашф») (7, 48).
Арин - ба фатҳи аввал бар вазни қарин, ба маънии бешаву саҳрои пурдарахт ва шерро аксар ба он нисбат кунанд, чунончи гӯянд: шери арин ва баъзе аз новоқифон ба ҷои «айн» - и мӯҳмала «гайн» - и мӯъҷама хонанд хато аст (аз «Кашф» ва «Шарҳи Нисоб» ва «Мунтахаб») (7, 99)
Аз санадҳои болоӣ пайдост, ки муаллифи фарҳанг дар шарҳи маъниҳои мухталифи қисме аз моддаҳои лугавӣ ба фарҳангҳои гуногун руҷӯъ карда, маънии аввалро аз як фарҳанг ва маънои дигарро аз фарҳанги дигар чустааст.
3. «Бурҳони қотеъ». Таълифи Муҳаммад Ҳусайн ибни Халаф Ат-Табрезӣ мутахаллис ба «Бурҳон». Аз фарҳанги мазкур муаллифи «Таҳқиқ - ул - лугот» дар 120 маворид истифода кардааст. Чунончи:
Аждарҳо- билфатҳ ба маънии мори бузург ва ин чамъи аждар нест, балки аждарҳо лафзи муфрад аст (аз «Бурҳон» ва «Рашидӣ») (7, 7).
Бичишк - ба касратайни «бо» - и муваҳҳада ва «чим» - и форсӣ ва сукуни «шин» - и мӯъчама ва «коф» - и арабӣ ба маънии табиб (аз «Бурҳон» ва «Рашидӣ» ва «Ҷаҳонгирӣ») (7, 23)
Чарда - билфатҳ ба маънии ранг, магар ин лафз бо лафзи сиёҳ мустаъмал мешавад (аз «Муаййид») ва дар «Бурҳон» ва «Рашидӣ» ва «Сироч» ва «Ҷаҳонгирӣ» ранг ва пӯсти рӯи одамӣ ва ба чими арабӣ (чарда) хато аст.. .(7, 55).
4. «Баҳори Аҷам». Мавлоно Шайх Муҳаммадсаид аз ин фарҳанг пурмаҳсул истифода намуда, 113 маротиба ба он ишора кардааст. Чунончи:
Тавба - билфатҳ аз гуноҳ бозгаштан ва авом ба замм (тувба) гӯянд (аз «Мунтахаб») ва ба лафзи гуфтан ва кардан ва фармудан ва додан ва шикастан мустаъмал (аз «Баҳори Ачам) (7, 45).
Қатъ - билфатҳ ва ба ин маънӣ ба зиёдати «ҳо» навиштан хато аст (аз «Баҳори Ачам») (7, 112).
Лочор - ба маънии ногузир мустаъмал мешавад, лекин саҳеҳи ночор ба нун аст, чӣ таркиби лафзи чор, ки форсист бо лафзи ло, ки калимаи арабӣ аст, барои нафй бо вучуди мавчуд будани но, ки лафзи форсӣ аст вачҳе надорад, (аз «Баҳори Ачам») (7, 121).
5. «Суроҳ». Таълифи Абулфазл Ҷамолиддин Муҳаммад ибни Умар Холиди Қаршӣ. Ин лугат соли 1282 ба таълиф расидааст ва дар соли 1910 ба такмилу замима ба табъ расидааст. Муаллифи «Таҳқиқ-ул - лугот» дар 105 маврид ба ин фарҳанг ишора намуда, аз он бархурдор шудааст.Чунончи:
Бастат - ба фатҳи аввал ва сукуни сонӣ ва фатҳи «то» ба маънии фарохӣ ва кушодагӣ (аз «Суроҳ» ва «Канз») ва киноя аз дӯстӣ ва биззам (бистат) хатост (7, 27).
Ҳазоқат - ба фатҳи аввал ва «зол» - и мӯъчама ва «қоф» ба маънии зиракӣ ва доноӣ (аз «Суроҳ» ва «Мунтахаб») ва ба «дол»- и мӯҳмала (ҳадоқат) хатост (7, 59).
Зурва, зирва - биззамм ва билкаср ба маънии баландии кӯҳ ва болои сари кӯҳ (аз «Мунтахаб» ва «Суроҳ» ва «Кашф») ва дар «Канз» болотарини мавзеи чизе, ба «зо» - и ҳавваз навиштан ва билфатҳ (зарва) хондан хато аст (7, 77).
Қисме аз мисолҳои зикршуда собит месозанд, ки Мавлоно Муҳаммадсаид маълумоти фарҳангҳои дигарро дар ифодаи маъниҳои тозаи моддаҳои лугавӣ ҳангоми тагйири ҳаракати калимаҳо ба инобат гирифтааст.
6. «Мадор-ул-афозил».Таълифи Илаҳдоди Файзӣ писари Асадулуламо Алишери Сарҳиндӣ. Фарҳанги мазкур соли 1001 (1593м.) ҳичрии қамарӣ таълиф шуда, муаллифи «Таҳқиқ - ул - лугот» 96 маротиба ба ин фарҳанг ишора карда аст.Чунончи:
Афдар - билфатҳ ва «дол» - и мӯҳмалаи мафтуҳ ба маънии бародарзода ва хоҳарзода (аз «Кашф» ва «Сарварӣ» ва «Мадор» ва «Бурҳон» ва «Рашидӣ»), саҳеҳ он аст, ки бародари падарро гӯянд, ки ба арабӣ ам(м) номанд (7, 11).
Бахрад, бихрад - дар «Лисон -уш-шуаро» ба фатҳ ва дар «Мадор» билкаср. Ба маънии ҳушёр ва дар «Бурҳон» низ билкаср аст ба маънии доно ва ҳушёр (7, 25).
Ҷабин - ба фатҳ, пешонӣ лафзи арабӣ аст ва ба каср (чибин) хатост (аз «Мадор» ва «Кашф» ва «Мунтахаб») (7, 47).
7. «Муаййид - ул - фузало». Таълифи Мавлоно Муҳаммад ибни Абдулваҳҳоби Деҳлавӣ. Фарҳанги мазкур соли 1519 ба таълиф расидааст. Азбаски «Муаййид - ул-фузало» аз фарҳангҳои мӯътабар маҳсуб меёбад, муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» дар шарҳи қисме аз моддаҳои лугавии фарҳанги хеш маълумоти фарҳанги мазкурро айнан иқтибос кардааст.
Муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» 77 бор, аз ин осори лексикографӣ фоида бардоштааст. Чунончи:
Пидар - ба касри аввал ва фатҳи дуввум бар вазни писар, на ба фатҳи аввал (падар) чунонки машҳур аст (аз «Муаййид») (7, 35).
174
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 2(43) 2015
Палов - билфатҳ ба маънии неъмат ва таоми маъруф, на биззамм (пулов) (аз «Музил» ва «Муаййид» ва «Баҳори Ачам») (7, 37).
Ҷорбардӣ - ба фатҳи «бо» - и муваҳҳада номи шарҳи «Шофия» ва ин мансуб аст ба Ҷорбард, ки шаҳрест ва ҷорбардӣ муарраби чорпард аст, ки ба «чим» - и форсй ва «бо» - и форсй аст ва касоне, ки ҷорбурдӣ ба касри «бо» хонанд, хато аст (аз «Муаййид») (7, 47).
8. «Музил-ул-ағлот». Муаллифи «Таҳқиқ-ул-луғот» ин фарҳангро низ ҳамчун сарчашмаи мӯътамад истифода карда, 70 карат ҳангоми шарҳу тавзеҳи вожаву иборот ба он руҷӯъ намудааст. Чунончи:
Инъидом - билкаср нобуд шудан ва соҳиби «Музил - ул-ағлот» навишта, ки ин лафз ғалат аст, чаро ки боби инфиъол мухтасс ба илоҷ ва таъсир аст, магар истеъмоли он бисёр аст (7, 16).
Ҳасбулфармуда - ғалат аст, чаро ки «алиф» -у «лом» бар калимаи форсй наёзанд ва ҳасбуламр саҳеҳ (аз «Музил») (7, 60).
Хафақон - ба фатҳоти салоса номи мариз ва ба сукуни сонӣ (хафқон) хато (аз «Музил» ва «Мунтахаб» ва «Кашф») ва соҳиби «Баҳори Аҷам» навишта, ки хафақон ба фатҳот, магар форсиён ба сукуни сонй низ оранд, ба маънии тапидани дил (1, 69).
9. «Сироҷ-ул-луғот». Таснифи Сироҷиддин Алихони Орзу. Фарҳанги мазкур соли 1447 ҳ.қ. тартиб дода шудааст. Муаллифони фарҳангу шурӯҳ аз ин луғатнома бо унвони «Сироч» ва ё «Ас-сироҷ» ёд кардаанд.
Мавлоно Шайх Муҳаммадсаид аз луғати мазкур дар 50 маврид истифода карда, исми мухтасари он («Сироҷ»)-ро зикр менамояд. Чунончи:
Азрақ - ба фатҳи аввал ва сукуни «зо» - и мӯъҷама, ки муқаддам аст ва «ро» - и мӯҳмала ба маънии нилгун ва кабуд ва ба маънии оби соф ва касоне, ки сиёҳии чашми ӯ моил ба кабудй ё сабзй, ва ё ба зардӣ бошад, (аз «Сироҷ» ва «Мунтахаб» ва «Шарҳи Нисоб») ва «ро» -и мӯҳмала қабл аз «зо» - и мӯъҷама навиштан (арзақ) хато аст...(1, 7).
Фалохан - ба фатҳи аввал ва фатҳи «хо»-и мӯъҷама, чаро ки мухаффафи фалохон аст, ба маънии олоти сангандозй, ки аз мис дуто созанд, ки ба ҳиндй гӯпаҳон гӯянд ва фалохун биззамми «хо» -и мӯъҷама, чунонки машҳур аст, хато бошад, аз ин ҷост, ки баъзе устодон бо лафзи ман, ва гулшан қофия кардаанд (аз «Сироҷ» ва «Сурирй» ва «Бурҳон») (7, 109).
Гузоф - ба замми аввал гуфтори беҳуда ва ба маънии бисёр ва беҳисоб низ омада ва дар «Сироҷ-ул-луғот» ва «Муаййид» ва «Бурҳон» гизоф ба касри аввал ва «зо» - и мӯҷама ба маънии
беҳуда (7, 119).
9. «Фарҳанги Ҷаҳонгирӣ». Аз маъруфтарин фарҳангҳои тафсирй ба ҳисоб рафта, соли 1017ҳ. аз тарафи Азудуддавла Мир Ҷамолиддин Ҳусайн ибни Фахриддин Ҳасани Инҷуи Шерозй ба таълиф расидааст. Фарҳанг аз ҷиҳати ҳаҷм низ хеле бузург буда, дар таълифи фарҳангҳои баъдй ва шарҳи осори адабй ҳамчун сарчашма хидмат кардааст..
Муаллифи «Таҳқиқ-ул-луғот» 46 бор ба ин фарҳанги ҷомеъ муроҷиат карда, дар тавзеҳи маънии калимаву иборот аз он фоида бардоштааст. Чунончи:
Охшинг - ба «ё» -и маҷҳул ва «коф» - и форсй ба маънии зид ва мухолиф аст ва маҷозан ба эътибори зиддият ба маънии яке аз аносири арбаъа, ки хок ва бод ва об ва оташ аст, аз «Ҷаҳонгирй» ва «Мадор» ва «Рашидй» ва «Бурҳон» (7, 1).
Балодур - ба фатҳи аввал ва замми «дол» - и мӯҳмала самари дарахт, ки ба ҳиндй бҳуланва гӯянд... ва номи зевар ва перояи занон, ки ба сурати балодур созанд ва занон онро бар сар банданд (аз «Рашидй» ва «Латоиф» ва «Мадор» ва «Кашф» ва «Ҷаҳонгирй» ва «Бурҳон») ва ба касри аввал ва фатҳи «дол» (билодар) ғалат аст (7, 29-30).
Хуҷаста - биззамм ва фатҳи «ҷим» ва сукуни «син» ба маънии муборак ва ҳумоюн ва ба касри «ҷим» (хучиста) хато аст, (аз «Бурҳон» ва «Ҷаҳонгирй» ва «Мадор» ва ғайра) (7, 66).
10. «Фарҳанги Рашидӣ».Таълифи Абдурашид ал-Ҳусайни Ат-Таттавй вал Маданй. Луғатномаи мазкур солҳои 1653-1654 ҳусни хотима ёфта, аз чониби луғатшиноси точик Ҳ.Аҳадов (1) мавриди омӯзиш ва тадқиқи ҳамачониби қарор гирифтааст.
Шайх Муҳаммадсаид аз ин фарҳанг низ ба касрат истифода кардааст,ки 46 мавриди ба он ишора кардани муаллифро ба қайд гирифтем.Чунончи:
Биюсрок - билкаср ва «ё»-и мачҳул ва «коф»- и арабй ба маънии шутури чавон ва ба маънии шутурбача ҳам омада (аз «Бурҳон» ва «Сурурй») ва дар «Рашидй» навишта, ки баъзе гуфта шутуре, ки модараш арабй ва падараш дукӯҳон бошад (7, 34).
Чавтара - маъруф аст ва «чабутара» ғалат аст. Баъзе гӯянд, ки «чабутара» ҳиндист ва «чавтара» форсист, (аз «Муаййид» ва «Рашидй» ва «Бурҳон») (7, 57).
11. «Ғиёс-ул-луғот».Таълифи Муҳаммад Ғиёсиддин ибни Шарофуддин. Фарҳанги мазкур соли 1827 ба танзим омадааст. Барои луғатномаву шурӯҳи осори адабй аз сарчашмаҳои хеле мӯътамад
175
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 2(43) 2015
маҳсуб меёбад.Муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» аз фарҳанги мазкур 38 маврид истифода кардааст. Чунончи:
Иҳтиёлӣ - билкаср, ҳилаангезӣ, зоҳираи «ё»-и таҳтонӣ дар охир зоид аст аз олами саломатй ва фузулй, чаро ки ихтиёл худ масдар аст ва ҳоҷат ба «ё»-и масдарй надорад ва ин навъе аз тафрис аст (аз «Ғиёс») (7, 4).
4) Ногуфта намонид , ки дар нашри кирилли «Ғиёс-ул-лугот» ин моддаи лугавй дар шакли «эҳтиёлӣ» хонда шудааст, кт галат аст (6.ҷ.1,39).
Асвила - ба фатҳи аввал ва касри «вов» ҷамъи суол аст ва ба фатҳи «вов» (асвала) хато аст, (аз «Ғиёс») (7, 9).
Каниса - .. .соҳиби «Ғиёс» маъбади тарсоён навиштааст (7, 117).
12. «Латоиф -ул-луғот» - таснифи Абдуллатиф ибни Абдуллои Кабир. Ин фарҳанг соли 1827 ба танзим омада, муаллиф ҳангоми танзими он аз лугатҳои арабии «Қомус», «Суроҳ», «Канз-ул-лугот», «Мадор-ул-афозил», «Муаййид - ул-фузало» хеле зиёд истифода кардааст. «Латоиф -ул-лугот», ки дар сарчашмаҳо бештар дар шакли «Латоиф» вомехӯрад, барои «Таҳқиқ-ул-лугот» низ ба ҳайси сарчашмаи асосй хизмат кардааст. Муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» 34 маврид аз тавзеҳоти муаллифи он истифода кардааст. Чунончи:
Чаро - ба фатҳи аввал ба маънии чаридан ва чарогоҳ ва ба касри аввал (чиро) ба маънии барои чй, зеро ки ин лафз мураккаб аз калимаи чй, ки барои истеҳфом аст ва аз лафзи «ро», ки ба маънии «барои» бошад, (аз «Муаййид» ва «Кашф» ва «Латоиф» ва «Бурҳон») (7, 54)
Дабба - билфатҳ ва ташдид саҳеҳ аст, биззамм хатост, ба маънии зарфи чармин, ки аз чарми хом бошад, аксар дар он равган пур кунанд (аз «Мунтахаб» ва «Латоиф» ва «Баҳори Ачам») (7, 74).
13. «Қомус». Таълифи Шайх Маҷдуддии Муҳаммади Фирӯзободй. Аз фарҳангҳои маъруфи тафсирии арабй маҳсуб ёфта, дар таълифи фарҳангномаҳои тафсирии форсй ва шурӯҳи осори адабй васеъ истифода шудааст.
Шайх Муҳаммадсаид низ ҳангоми тадвини лугатномаи хеш 39 карат ба ин фарҳанги тафсирии арабй руҷӯъ кардааст. Чунончи:
Унмузаҷ - биззам ва «мим» - и мазмум ва «зол»-и мӯъҷамаи мафтӯҳ ба маънии нумуна ва нумудор ва дар форсй гоҳе маҷозан ба маънии андак мустаъмал мешавад. Бояд донист, ки соҳиби «Қомус» намузаҷ (бидуни «алиф» ва ба фатҳи «нун») муарраби нумуна навиштааст ва «унмузач»-ро, ки биалиф аст, хато гуфта. Лекин аз «Мифтоҳ» -и Саккокй ва кутуби мӯътабараи дигар маълум шуда, ки «унмузач» ба зиёдати «алиф» саҳеҳ аст, чаро ки рутбаи соҳиби «Мифтоҳ» дар илми арабият зиёда аз рутбаи соҳиби «Қомус» аст ва ҳар ду шореҳ унмузаҷро, ки ба алиф аст, савоб дониста, муарраби нумуда гуфтаанд, на муарраби нумуна. Ба далели он ки қоидаи таъриб далолат мекунад, ки муарраби нумуда бошад, чй «дол»-и мӯҳмала дар таъриб ба «зол»-и мӯъҷама бадал мешавад ва лафзи нумуна, ки бад-ин ҷо мазкур шуда, сигаи исми мафъул аст, на мозй, ва нумуна мухаффафи нумуда аст (7, 16).
Увайси Каранӣ - ба замми аввал ва фатҳи «вов» ва «қоф» ва «ро»-и мӯҳмала ҳар ду мафтӯҳ номи валии комил мансуб ба Қарани Макка, чи Қаран ба фатҳатайн номи қабилаест дар мулки Яман (аз «Қомус» ва «Мунтахаб» ва «Суроҳ») ва ба сукуни «ро» (Қарнй) хондан галат аст (7, 17).
Ҷивор, ҷувор - билкаср ва биззамм низ, ба маънии ҳамсоягй, на билфатҳ, (ҷавор) чунонки машҳур аст, (аз «Суроҳ» ва «Мунтахаб» ва «Қомус» ва «Кашф» ва «Мадор» ва «Канз») (7, 53).
14. «Баҳр-ул-ҷавоҳир». Муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» ба ин асар 32 бор муроҷиат намудааст. Чунончи:
Бушорат // бишорат - ба зам ва каср ба маънии хабари хуш ва ба фатҳ (башорат) ба ҳамин маънй хатост (аз «Баҳр-ул-чавоҳир» ва «Мадор» ва «Кашф».) (7, 27).
Саббоба - билфатҳ ва ташдид, ангуште, ки қариби нарангушт аст. Чун дар арабй саб билфатҳ ба маънии душном бошад, дар айёми ҷоҳилият дар араб расм буд, ки чун касеро душном додандй ба ҷониби хасм бо ин ангушт ишора мекарданд ва ба ҳамин чиҳат инро саббоба гӯянд ва касоне, ки саббобаро биззам (суббоба) хонанд, хатост ва аҳли ислом саббобаро мусаббиҳа ном кардаанд ба зами «мим» ва фатҳи «син»-и мӯҳмала ва касри «бо»-и муваҳҳадаи мушаддад ва «ҳо»- и мӯҳмала (аз «Шарҳи Нисоб» ва «Мадор» ва «Кашф» ва «Баҳр-ул-чавоҳир») (7, 83)
Иъзор - билкаср, зербинои гӯш, ки рустангоҳи хати риш аст, яъне рухсора ва ораз ва фасори асп ва ба зам хондан (уъзор) хатост (аз «Мадор» ва «Кашф» ва «Суроҳ» ва «Мунтахаб» ва «Мӯъбад» ва «Баҳр-ул-чавоҳир») (7, 99).
15. «Чароғи ҳидоят»-и Сирочиддин Алихони Орзу.
Мавлоно Шайх Муҳаммадсаид дар 25 маврид аз ин фарҳангномаи тафсирй истифода кардааст. Чунончи:
176
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
Баққол - дар Ҳиндустон ба маънии галлафурӯш бисёр мустаъмал шудааст ва ба маънии баддол билфатҳ ва ташдиди «дол»-и мӯҳмала саҳеҳ бошад ва назди аҳли забон баққол ба маънии тарафурӯш аст, чӣ бақл билфатҳ тараро гӯянд, аз «Чароги ҳидоят») (7, 29).
Ҳаракат - ба фатҳи аввал ва сонӣ ва солис на ба сукуни сонӣ, чунонки машҳур аст баъзе авом, ки ба ташдиди «коф» (ҳаракат) гӯянд маҳзи галат аст, (аз «Чароги ҳидоят) (7, 59).
Зот - ба маънии соҳиб ва Худованд ва ба маънии ҳастӣ ва ҳақиқати ҳар чиз... Хони Орзу дар «Чароги ҳидоят» навишта, ки лафзи зот ба маънии қавм, ки дар урф мустаъмал аст галат аст, зеро ки бад ин маънӣ лафзи ҷот аст ба «ҷим» ва он лафзи ҳиндиюласл аст ва сабаби галат буданаш он аст, ки «зол»-и мӯъҷама дар ҳиндӣ намеояд (7, 77).
16. «Канз-ул-луғот» . Аз фарҳангҳои маъруфи тафсирии арабӣ ба ҳисоб рафта, дар тадвини «Таҳқиқ - ул-лугот» мавриди истифода қарор гирифтааст. Чунончи:
Бастат- ба фатҳи аввал ва сукуни сонӣ ва фатҳи «то» ба маънии фарохӣ ва кушодагӣ, (аз «Суроҳ» ва «Канз») ва киноя аз дӯстӣ ва биззам (бустат) хатост (7, 28).
Таҷаллӣ - ошкор шудан аз «Канз» (7, 40).
Дуккон - биззамм ва ташдиди «коф» муарраби дӯкон, ки ба тахфиф аст, (аз «Рисолаи муарработ» ва «Мадор» ва «Мунтахаб» ва «Канз» ва «Муаййид» ) (7, 74).
Мавлоно Муҳаммадсаид дар шарҳи як қисм моддаҳои лугавӣ нахуст андешаҳои шахсии хешро баён карда бошад ҳам, лекин барои тасдиқи мулоҳизоти хеш ба фарҳангҳои дигар руҷӯъ карда, шакли дурусти калимаҳо ва маънии лугавии решаи баъзе вожаҳоро бо такя ба маълумоти муаллифони фарҳангҳои мавриди истифода асоснок кардааст, ки аз мисолҳои болоӣ метавон ба хубӣ мушоҳида кард.
17. «Мусталаҳот- уш-шуаро». Аз ин фарҳанг муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» дар 19 маврид истифода кардааст. Аз ҷумла:
Сиқоя - билкаср ва баъдаҳу «алиф» ва «ё»-и таҳтонӣ паймонаи об ва зарфе, ки дар он об хӯранд ва ҷои об (аз «Мунтахаб» ва «Кашф» ва «Мусталаҳот») (7, 85).
Моҳазар - ба фатҳи «ҳо»-и мӯҳмала ва фатҳи «зол»-и мӯъҷама он чӣ, ки ҳозир шуда, дар форсиён исми таоми калиди бетакаллуф, ки мавҷуд ва ҳозир бошад, лиҳозо ба лиҳози исмият «ё»-и танкир дар охир оварда «моҳазарӣ» гӯянд ва илло «ё»-и танкир дар охири феъли мозӣ чӣ маънӣ дорад, ба хилофи лафзи модом, ки аз ҷиҳати «мо» масдарияи исме шудааст, барои таъйини вақти чизе барои чизе, лекин чунки назди форсиён модомро исмият барои чизи муайян мустаъмал нашудааст, лиҳозо «ё»-и танкир дар он овардан хатост (аз «Баҳори Аҷам» ва «Мусталаҳот» ва «Хиёбон») (7, 125).
Сарчашмаҳои зикршуда аз ҷумлаи фарҳангҳои тафсирие мебошанд, ки Мавлоно Шайх Муҳаммадсаид аз онҳо ҳангоми таълифи «Таҳқиқ-ул-лугот» фаровон истифода карда, назари интиқодии хешро низ баён намудааст, ки аз асноди зикршуда ба хубӣ мушоҳида кардан мумкин аст. Теъдоди фарҳангҳои тафсирие, ки муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» ҳангоми таснифи лугатномаи хеш аз онҳо ҳамчун сарчашма истифода кардааст бо ин 17 фарҳанге, ки дар боло зикрашон рафт маҳдуд намегардад. Бидуни фарҳангҳои номбаршуда, ҳангоми баррасии «Таҳқиқ-ул-лугот» инчунин бо як қатор фарҳангҳои дигар, аз қабили «Сиҳоҳ-ал-фурс», «Лисон-уш-шуаро», «Фарҳанги Нуриддин Ҳусайн», «Фарҳанги ахлоқ», «Ҳалли лугот», фарҳангҳои туркӣ (исмашон зикр нашудааст - Р.М) ва гайра низ дучор шудан мумкин аст, ки Мавлоно Шайх Муҳаммадсаид ба онҳо аз 1 то 10 маротиба руҷӯъ карда, дар шарҳи моддаҳои лугавии фарҳангаш истифода намудааст. Дар маҷмӯъ, теъдоди фарҳангҳои тафсирие, ки муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» аз онҳо истифода кардааст ба 30 адад мерасад. Таҳлили қайдҳои муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» собит месозанд, ки вай бо муаллифони фарҳангҳо на ҳамеша ҳамфикр аст, тавзеҳоти муаллифони фарҳангҳоро ҷое ҷонибдорӣ намояд, ҷои дигар онҳоро интиқод карда, сабаби эътирози хешро низ баён сохтааст.
Умуман, Мавлоно Шайх Муҳаммадсаид ҳангоми тадвини «Таҳқиқ-ул-лугот» фарҳангҳои зиёдеро зери даст доштааст ва аз онҳо дар кори таълифи осори лексокографии хеш суд бардоштааст.
Маълум аст, ки фарҳангнависӣ бо шарҳнигорӣ иртиботи қавӣ дошта, ошноӣ бо шурӯҳи осори адабӣ далолат ба он менамояд, ки аҳли шарҳ ҳангоми ташреҳи ин ё он осори адабӣ, пеш аз ҳама, ба тавзеҳи калимаву ибороти душворфаҳм рӯ овардаанд. Аз ин рӯ, аксари шарҳномаҳое, ки тӯли асрҳои миёна рӯи кор омадаанд, баробари арзиши адабӣ аз аҳамияти лексикографӣ низ бархурдоранд. Муаллифони шурӯҳи осори адабӣ ҳангоми шарҳнависӣ ба лугатномаҳои тафсирӣ бисёр муроҷиат намуда аз онҳо фоидаи зиёд бардоштаанд. Дар навбати худ мураттибони фарҳангҳои тафсирӣ низ нисбат ба андешаҳои шореҳони осори адабӣ дар мавриди шарҳу тавзеҳи
177
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 2(43) 2015
маонии вожаву ибороти душворфаҳм бетараф нестанд. Онҳо низ ба тавзеҳоти шореҳон бисёр рӯ оварда, гоҳе онҳоро ҷонибдорӣ ва гоҳи дигар накд кардаанд, ки амри воқеист.
Мавлоно Шайх Муҳаммадсаид ҳангоми таълифи лугатномаи хеш ба якчанд шарҳ, аз ҷумла, шарҳи «Сикандарнома», «Хиёбон» - шарҳи «Гулистон» -и Сироҷиддин Алихони Орзу, Шарҳи «Гулистон»-и Мир Нуруллоҳи Аҳрорӣ, «Шарҳи «Гулистон»-и Сурурӣ, «Шарҳи «Бӯстон» -и Мирзо Абдулвосеи Ҳонсавӣ, «Шарҳи «Девони Ҳофиз» -и Шамъӣ ва гайра рӯ оварда, аз онҳо ҳангоми тавзеҳи моддаҳои лугавии фарҳангаш истифода кардааст. Чунончи:
1. «Хиёбон» - шарҳи «Гулистон». Ин шарҳ соли 1708 аз ҷониби Сироҷиддин Алихон мутахаллис ба Орзу ба таълиф расидааст. Хони Орзу аз донишмандони маъруф ва шоири шаҳири форсизабони Ҳиндустон ба ҳисоб рафта, муаллифи зиёда аз сӣ асар будани ӯро Саидалиризои Нақавӣ ба қайд овардааст, ки «Сирод-ул-лугот», «Чароги ҳидоят», «Меъёр-ул-афкор», «Атийят-ул-кубро», «Ғароиб-ул-лугот», «Мадмаъ -ул-нафоис», «Танбеҳ-ул-гофилин», «Наводир-ул-алфоз», «Зоид -ул-фавоид», «Гулзори хаёл» ва гайра аз ҷумлаи онҳо мебошад. Сироҷиддин Алихони Орзу гайр аз «Гулистон»-и Саъдӣ бо номи «Шукуфазор» ба қисмати аввали «Искандарнома»-и Низомӣ, қасоиди Урфии Шерозӣ, қасидаи «Муҳокима» -и Мунир низ шарҳ бастааст. Муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» дар 29 маврид ба «Хиёбон» -и Хони Орзу муроҷиат карда, дар тавзеҳи маонии калимоту ибороти лугатномаи хеш фоида бардоштааст.Чунончи:
Байлақон - билфатҳ номи шаҳре, на ба каср (Бийлақон) (аз «Кашф» ва «Бурҳон») ва дар «Муаййид» навишта, ки билфатҳ ва «лом» - и мавқуф (Байлқон) ва дар «Хиёбон» навишта, ки шаҳрест дар Эрон, зоҳиран муарраби Байлагон бошад. Муаллиф гӯяд, ки дар сурати таъриб ба фатҳи аввал ва фатҳи «лом» (Байлақон) саҳеҳ бошад ва ба сукуни «лом» (Байлқон) хато, чаро ки дар арабӣ иҷмои сокинайн бидуни мадда дуруст набошад (7, 34).
Тувонгар - ба замми аввал дар асл ба маънии соҳибқувват аст, мураккаб аз тувон ба маънии тоқат ва гар калимаи нисбат. Ба маънии молдор мадоз аст.Ин лафзро дар асли расм-ул-хат бидуни «алиф» навиштан хатост ва хондан раво бошад, (аз «Баҳори Адам» ва «Хиёбон») (7, 45).
Халоб- ба фатҳ саҳеҳ аст на ба каср (хилоб) ба маънии об ва гилоб, ки дар роҳҳо бошад, аз «Кашф» ва «Суроҳ» ва «Ҷаҳонгирӣ» ва «Муаййид» ва «Рашидӣ» ва дар «Хиёбон» навишта, ки хилоб билкаср ва ҳилаб билфатҳ (халоб) замини гилнок, ки по дар он бимонад ва ба душворӣ барояд ва баъзе навишта, обу гил, ки ганда шавад (7, 70).
2. «Шарҳи Сикандарнома». Таълифи Сиродиддин Алихони Орзу маъруф ба «Шукуфазор». Муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» дар се-чор маврид ба ин шарҳ рудӯъ кардааст. Чунончи:
Сурингоҳ - ба маънии шақиқа галат аст, саҳеҳ сурунгоҳ ба «вов»-и маъруф аст ва сарун ба фатҳи аввал ва замми сонӣ шохи ҳайвонро гӯянд ва сарунгоҳ мавзеъе, ки аз он до шохи ҳайвон барояд ва он доро ба арабӣ «шақиқа» ва ба ҳиндӣ «канпатӣ» гӯянд. (Шарҳи «Сикандарнома» аз Хони Орзу) (7, 85).
3. «Шарҳи «Гулистон» - и Мир Нуруллоҳи Аҳрорӣ. Ин шарҳ соли 1662 комилан ба андом расидааст. Мир Нуруллоҳ дар ибтидо барои «Гулистон» - и Шайх Саъдӣ ҳошияе тасниф карда, матлабҳои заруриро тавзеҳ медиҳад, баъдан бо назардошти ниёзмандии мутолиагарон ба шарҳи мустақилу комил он ҳошияро ба шакли рисолаи алоҳида мураттаб месозад. Мутаассифона, ин шарҳ ба нашр нарасидааст ва як нусхаи беҳтарини он таҳти шумораи В 2079 дар гандинаи дастхатҳои Институти шарқшиносии Русия (шӯъбаи Санкт-Петербург) маҳфуз аст. Мир Нуруллоҳи Аҳрорӣ инчунин ба «Маснавии Маънавӣ» -и Ҷалолиддини Румӣ низ шарҳ бастааст. Дар шурӯҳи андомдодаи хеш вай нахуст ба ташреҳи калимаву ибороти душворфаҳм аҳамият додааст, то матлаб возеҳтар гардад. Бинобар ин муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» аз «Шарҳи Гулистон»-и Мир Нуруллоҳ дар якчанд маврид истифода намудааст.Чунончи:
Ҳотам - ба касри «то» (ҳотим) на бо фатҳи он, номи сахии машҳур (аз «Музил» ва «Мунтахаб») ва дар «Мадор», билфатҳи «то» (Ҳотам) ва дар «Сикандарӣ» билкаср ва Мир Нуруллоҳ дар «Шарҳи Гулистон» ба касри «то» тасҳеҳ намуда (7, 58).
Фузулй - биззамматайн ба маънии масдар шоеъ аст ва дар шарҳи Мир Нуруллоҳ навишта, ки фузулӣ биззамматайн ба маънии шахси соҳибфазул, ки ба лояъвӣ машгул шавад ва зиёдасарӣ кунад (7, 108).
4. Шарҳи «Маснавии маънавй» - и Мир Нуруллоҳи Аҳрорӣ. Ин шарҳ пас аз андоми «Шарҳи Гулистон» ба таълиф расида, хусусияти лексикографӣ низ дорад. Муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» ба ин шарҳ низ як-ду маротиба ишора кардааст. Чунончи:
Хӯдак- Мир Нуруллоҳ дар «Шарҳи «Маснавии маънавӣ» парешонтабиат аз мулохазаи амри номулоим навишта (7, 72).
5. «Шарҳи «Бӯстон» -и Абдулвосеъ. Ин шарҳ низ хусусияти лексикографӣ дошта, муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» дар шарҳи ду калима (булҳаваз, маҳқат) аз он истифода кардааст.
178
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
6.«Шарҳи «Гулистон» -и Абдулганӣ маъруф ба «Баҳористон». Ин шарҳ аз ҷумлаи шурӯҳи муфассалу саҳеҳ маҳсуб намеёбад. Аз ин рӯ, танҳо як маротиба ҳангоми шарҳи вожаи «килоса» муаллифи фарҳангомаи мавриди таҳқиқ ба он ишора кардааст.
Аз шарҳи моддаҳои луғавие, ки бо такя ба маълумоти шореҳон оварда шудааст, метавон мушоҳида кард, ки Мавлоно Муҳаммадсаид бо афкори хеш ва маълумоти муаллифони фарҳангҳо маҳдуд нашуда, барои тавзеҳи комили қисме аз алфоз аз маълумоти шурӯҳи осори адабӣ низ баҳрагирӣ кардааст.
Ғайр аз шарҳҳои дар боло зикршуда Мавлоно Шайх Муҳаммадсаид ҳангоми тадвини луғатномаи хеш ба «Шарҳи «Девони Ҳоқонӣ», «Шарҳи «Девони Ҳофиз», «Шарҳи Нисоб» ба унвони «Шореҳи фозил», «...дар шурӯҳ», муаллифони шурӯҳ ишораҳо дорад, ки гувоҳи аз сарчашмаҳои муҳим будани шурӯҳи осори адабӣ дар таълифи «Таҳқиқ-ул-луғот» мебошанд. Бояд зикр кард, ки муаллифи фарҳанги мазкур ба андешаҳои муаллифони шарҳҳо низ назари интиқодӣ дошта, ақидаҳои баҳснокро бо далелҳо собит сохтааст.
Мавлоно Шайх Муҳаммадсаид ҳангоми таълифи «Таҳқиқ-ул-луғот» ба тазкираҳову тафсирҳо низ ишора карда, дар тавзеҳу ташреҳи моддаҳои луғавӣ ва шарҳи онҳо низ аз онҳо бархурдор гардидааст. Чунончи; дар шарҳи ибораи «Шеъри ямонӣ» овардааст:
Чунончӣ, дар тавзеҳи вожаи «Ғазолӣ» мехонем:
Ғазолӣ - ба фатҳи аввал ва тахфиф мансуб ба Ғазола, ки қарияест аз музофоти Тӯс, мавлиди Имом Муҳаммади Ғаззолӣ (р), (аз «Лубоб-ул-албоб). Баъзе гӯянд, ки Ғаззолӣ ба ташдиди «зо»-и мӯъҷама мансуб ба ғаззол, ки ресмонфурӯш бошад, чун бо ресмонфурӯшӣ эшонро дӯстии камол буд, лиҳозо ба ин нисбат шуд, бояд донист, ки ин ваҷҳ маҳзи хатост (7, 105-106).
Мавлоно Шайх Муҳаммадсаид ба тазкираҳо ишораҳои зиёд надорад, танҳо барои собит намудани андешаҳои шахсии хеш нисбат ба маънии дурусти баъзе вожаву иборот ба ин қабил осор муроҷиат кардаасту халос. Ин ҳолатро дар корбасти тафсирҳо низ мушоҳида менамоем.
1. «Тафсири Ҷалолӣ» аз маъруфтарин шарҳҳо ба Қуръони шариф буда, дар маърифат ва шинохти каломи раббонӣ барои аҳли фарҳанг хизмат намудааст.
Аз ин тафсир муаллифи «Таҳқиқ-ул-луғот» дар ду-се маврид истифода кардааст. Чунончи:
Одам - ваҷҳи тасмия он, ки аз адиму-л-арз, яъне дар рӯи замин аз хоки рӯи замин махлуқ шуда буд ва баъзе гӯянд, ки ӯ гандумгун буд ва дар ин сурат аз удмат маъхуз аст ва удмат (^jI) биззам ба маънии гандум аст ва одам ба маънии шутури сафед ва оҳуи сафед, ки бар пушташ хатҳои сиёҳ бошанд, низ омада, аз «Латоиф» ва «Шарҳи Нисоб» ваҷҳи аввал аз «Тафсири Ҷалолӣ» ва баъзе муҳаққиқон навиштаанд, ки лафзи Одамро, ки исми Абулбашар аст, аз адим ва ё аз удмат муштақ гуфтан саҳеҳ набошад, чаро ки Одам лафзи аҷамист ва адиму удмат арабӣ аст, пас иштиқоқи лафзи аҷамӣ аз арабӣ мутасаввир намешавад (7, 1).
Китоби дигаре, ки _муаллифи «Таҳқиқ-ул-луғот» аз он баҳрабардорӣ кардааст «Тӯҳфат -ул-мӯъминин» мебошад. Ӯ дар мавриди тавзеҳи калимаи «ҳалоҳил» овардааст:
Ҳалоҳил - ба фатҳи «ҳо» - и аввал ва касри «ҳо»-и дувум номи заҳри қотил, ки ҳеҷ даво ва тарёк илоҷпазир набошад (аз «Мадор» ва «Бурҳон» ва «Кашф» ва «Рашидӣ» ва «Музил» ва «Ҷаҳонгирӣ») ва дар «Тӯҳфат - ул-мӯъминин» мастур аст, ки ҳалоҳил номи кӯҳест дар ҳудуди Чин ва бехи наботе дар он ҷо ба ҳам бирасад, ки он заҳр бошад. Номаш ба номи кӯҳ машҳур шуда (7, 153).
Азбаски маълумот оид ба вожаву иборот дар тазкираву тафсирҳо нисбатан муфассалтар зикр карда мешавад, аз ин рӯ, фарҳангнигорон ба ин қабил осор нисбатан камтар таваҷҷӯҳ намудаанд, зеро усули кори луғатнависӣ мӯҷазбаёниро тақозо менамояд. Бинобар ин муаллифи «Таҳқиқ-ул-луғот» низ ҳангоми тадвини фарҳангномаи хеш бештар ба фарҳангҳо такя карда, танҳо дар сурати баҳсталаб будани тавзеҳи баъзе калимаву ибораҳо ва собит кардани этимологияи дурусти онҳо ба тазкира ва тафсирҳо муроҷиат намудааст. Бо вуҷуди кам будани чунин ишораҳо мо метавонем тазкираву тафсирҳоро низ ба ҳайси сарчашмаҳои луғатномаи мавриди таҳқиқ муаррифӣ намоем.
Чунонки дар боло зикр шуда буд, Мавлоно Шайх Муҳаммадсаид ҳангоми таснифи «Таҳқиқ-ул-луғот» ба сарчашмаҳои зиёде бархӯрд намудааст, ки дар байни онҳо осори соҳавӣ низ мавҷуданд, аз қабили «Акбарнома», «Наҳр-ул-фасоҳат», «Ҷавоҳир-ул-ҳуруф», «Хулосат-ул-ҳукамо», «Зубдат-ул-фавоид», «Ҳудуд-ул-арз», «Тақвим-ул-булдон», «Ҷавҳари беназир», «Мунозарат -ул-иншо», «Шарафнома» ва ғайра. Ҳарчанд ишораҳои муаллиф луғатнома ба ин қабил осор ангуштшуморанд, наметавон хидмати онҳоро дар мураттаб сохтани «Таҳқиқ-ул-луғот» нодида гирифт. Мавлоно Муҳаммадсаид аз як то панҷ маротиба ба асарҳои зикршуда руҷӯъ карда, дар тавзеҳи маънии калимаву иборот аз онҳо истифода кардааст. Чунончи:
179
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 2(43) 2015
Хӯдак - аз «Акбарнома» -и Алломӣ ва «Рашидӣ» ба маънии халҷони хотир ва ҳасад ва хашм маълум шуд (1, 72).
Музмаҳил (л) - базамми «мим»-и аввал ва фатҳи «мим»-и дувум ва касри «ҳо»-и мӯҳмала ва ташдиди «лом» магар дар форсӣ ба ташдиди лом хондан зарур нест, ба маънии нест ва маҳвшаванда ва ночиз ва суст (аз «Кашф» ва «Мунтахаб» ва «Зубдат-ул-фавоид») (7, 136)
Малатийя- ба фатҳи аввал ва сонӣ ва касри «то»-и мӯҳмала ва ташдиди «ё» - и таҳтонӣ номи шаҳрест дар Рум, ки дар ибтидои ислом маскани куффор буд ва он чӣ дар баъзе шарҳи «Гулистон» Малита ба вазни қасида навиштааст, галат аст...(аз «Тақвим-ул-булдон») (7, 139).
Ятим - тифли бепадар ва гоҳе ба маънии бемодар бошад ва тифле, ки модар ва падар надорад ятиму-т-тарафайн гӯянд ва касоне, ки онро ятим ва ясир гӯянд хатост, (аз «Мадор» ва гайра) ва ба маънии гулом ва дузд ва айёр ва дар «Суроҳ» ба маънии сутури бемор ва дар «Ҷавҳари беназир» тифли бепадар ва ба маънии гулом (7, 155).
Ҳамоно - ба фатҳ ин лафз барои занн ояд, яъне барои гумон, голиб ба маънии пиндорӣ ва гӯё шояд (аз «Мадор» ва «Кашф» ва «Бурҳон» ва «Рашидӣ») ва дар «Одоб-ул-фузало» ба маънии биляқин, ва биззам (ҳумоно) хатост (7, 154).
Азбаски муаллифи «Таҳқиқ-ул-лугот» ба ин қабил асарҳо аксар як маротиба муроҷиат намудааст, бинобар ин зикри якояки онҳо дар мақола зарурат надорад. Танҳо метавон натиҷа гирифт, ки Мавлоно Шайх Муҳаммадсаид аз донишмандони маъруфи лугатшинос ба ҳисоб рафта, дар танзими як фарҳангномаи кӯчаки тафсирӣ тавонистааст дар баробари лугатҳои тафсирии зиёд аз тазкираву тафсирҳо ва осори соҳавӣ истифода намояд ва як дастури муҳимро дар шинохти маънии вожаву ибороти мушкила ба хонанда пешниҳод намояд. «Таҳқиқ-ул-лугот» номгузорӣ шудани фарҳанг низ беҷоя нест, зеро муаллиф ҳар як моддаи лугавиро дар муқоиса бо фарҳангҳои пешин ва кутуби дигари мӯътабар ба тавзеҳ гирифта, ҳам шаклу ҳам маънии дурусти онро пешкаши мутолиагар намудааст. Бисёр маврид бо тавзеҳоти аҳли фарҳанг муқобил баромада, сабаби нодурустии қавли онҳоро бо далелу санадҳо собит сохтааст.
Муаллиф дар шарҳи қисме аз моддаҳои лугавӣ дар баробари афкору андешаҳои шахсиаш ба маълумоти фарҳангҳои мӯътабар низ бисёр такя намуда бошад ҳам, лекин ин тарзи ташреҳ низ ӯро қаноатманд накардааст ва барои комил гардидани тавзеҳот ва баровардани ниёзи мутолиагарон ба шурӯҳи осори адабӣ, тазкираву тафосир ва осори дигари соҳавӣ низ руҷӯъ карда, зикри маълумоти муаллифони ин қабил осорро низ муҳим донистааст.
Аз ин рӯ, метавон хулоса кард, ки «Таҳқиқ-ул-лугот» новобаста аз фарҳангномаи ҷомеъ набуданаш дар шинохти шаклу маънии сиҳҳати калимаву ибораҳои форсиву тоҷикӣ ва арабиву туркӣ барои аҳли фарҳанг арзиши муҳими лексикографиро дорост.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аҳадов, Ҳ. Фарҳанги Рашидӣ ҳамчун асари лексикографӣ / Ҳ. Аҳадов. - Душанбе: Дониш, 1981. - 119 с.
2. Баҳриддинов, Д. «Чароги Ҳидоят»-и Орзу ва забони тоҷикии форсӣ / Д.Баҳриддинов.-Душанбе, 1992. - 104 с.
3. Капранов, В.А. Таджикско-персидская лексикография в Индии XVI-XIX вв / В.А.Капранов. -Душанбе: Дониш, 1987. - 224 с
4. Нақавӣ, Шаҳриёр. Фарҳангнависии форсӣ дар Ҳинду Покистон / Ш.Нақавӣ.- Теҳрон: Чопхонаи донишгоҳи, 1342. - С. 98.
5. Рауфов, Ҳ. Фарҳанги Ҷаҳонгирӣ ҳамчун сарчашмаи лексикографии тоҷику форс / Ҳ.Рауфов. -Душанбе, 1973. - 191с.
6. Ромпурӣ, Муҳаммад, Ғиёсиддини Ғиёс-ул-луғот. Таҳияи матн бо пешгуфтор, мулҳақот, тавзеҳот ва феҳристи Амон Нуров/ М.Ромпурӣ - Душанбе: Адиб, ҷ.1, 1987.- 480 с.; ҷ.2, 1988.- 416 с.; ҷ.3, 1989.-304 с.
7. Шайх, Муҳаммадсаиди Соҳиб Раиси Мирзопур. Таҳқиқ-ул-лугот. Бо эҳтимоми Хоҷа Сиддиқи Ҳусайн. - Агра, бидуни соли нашр -176 с.
REFERENCES:
1. Ahadov, H. The dictionary of Rashidi as a lexicographic work . -Dushanbe: Donish, 1981. 119p.
2. Bahriddinov, V.A. “Charoghi hidoyat” (A light of guidence) of Orzu and Persian Tajik language. -Dushanbe, 1992. -104p.
3. Kapranov, V.A. Tajik and Persian lexicography in India in 16-19cc. -Dushanbe: Donish, 1987. -224p.
4. Naqavi, Shahriyori. Persian dictionary writing in India and Pakistan. -PH of Tehran, 1342. -98p.
180
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 2(43) 2015
5. Raufov, H. The dictionary of Jahongiri as a lexicographic work of Tajiks and Persians. -Dushanbe, 1973. -191p.
6. Rompuri, Muhammad, Ghiyosidini Ghiyos-ul-lughot (the dictionary of Ghiyos). Text design, introduction, comments and list of references are done by Amon Nurov. -Dushanbe: Adib, vol. 1, 1987. -480p.; vol.2, 1988.416p.; vol.3. 1989. -304p.
7. Sheikh Muhammadsaidi Sohib Raisi Mirzopur. Tahqiq-ul-lughot (Clarification dictionary). With the efforts of Khoja Siddiqi Husain. -Agra, without yea of publication. 176p.
Источники «Тахкик-ул-лугот» Мавляна Мухаммадсаида
Ключевые слова: лексикография, словарь, лексикографические источники, требующие толкования слова
В статье рассматриваются источники «Тахкик-ул-лугот» Мавляна Мухаммадсаида Сахиба, определяется степень обращения автора словаря к данным источникам, анализируются материалы и сведения, почерпнутые им из словарей, комментариев к художественным произведениям, антологий и других отраслевых книг, а также выявляется его критический взгляд на сведения упомянутых источников.
Автор статьи на основе изучения данного словаря доказывает, что автор «Тахкик-ул-лугот» в процессе работы использовал материалы более двадцати пяти словарей в качестве основных источников и количество его обращений к ним варьируется от 1 до 193раз. Формируется вывод о том, что автор рассматриваемого словаря с целью усовершенствования комментариев и удовлетворения потребностей читателей также обращался к более семидесяти источникам, в том числе к комментариям, антологиям и к другим произведениям.
The sources of “Tahqiq-ul-lughot” (lexicography) of Mawlana Muhammadsaid
Keywords: lexocraphy, dictionary, lexicographic sources, words requiring explanation.
The paper speaks about the sources of “Tahqiq-ul-lughot” of Mawlana Muhammadsaidi Sohib in preparation of his dictionary from other dictionaries, literary works, commentaries, interpretations and related books. It identifies the scale of use of the author form the mentioned sources and shows his critical views on those sources. The author shows by facts that the author of the dictionary of “Tahqiq-ul-lughot” used from more than 25 dictionaries as a primary source. He referred to these sources from 1 to 193 times. It reveals that the author of the dictionary referred to more than 70 literary works, commentaries, interpretation and related books to make his work more accurate and meet the readers requirements.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Раҳмонова Мавзуна Ғафуровна, унвонҷӯи Маркази илмии Хуҷандии АУ Тоҷикстон (Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш. Хуҷанд), E-mail: [email protected]
Сведения об авторе:
Рахмонова Мавзуна Гафуровна, соискатепль Худжандского научного центра АН Таджикистан (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: [email protected]
Information about the author:
Rahmonova Mavzuna Ghafurovna, a Researcher of the Scientific and Research Center of Khujand Scientific Center of the Academy of Sciences of Tajikistan (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
181
