CC BY
227
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
УДК 4Т Д.А. БОБОҶОНОВА
ББК 81.2Т
НОМВОЖАҲОИ ИфОДАГАРИ ҲАЙВОНОТУ МАХЛУҚОТИ ДИГАР ДАР «ЛАЙЛИ ВА МАҶНУН»-И НИЗОМИИ ГАНҶАВИ
Вожаҳои калиди: «Лайли ва Маднун»-и Низомии Гандави, номвожаҳо, зоонимҳо, ҳайвонот, ҳашарот, хазандаҳо, парандаҳо, дад, домва г.
«Лайли ва Маднун» яке аз достонҳои машҳури Низомии Ганҷавӣ маҳсуб ёфта, бо эътирофи адабиётшиноси мумтози тоҷик, профессор Аълохон Афсаҳзод, аз байни панд шоҳасари Низоми («Хамса» ё «Панд ганд» дар назар аст - Д.Б.) «достони «Лайли ва Маднун»-и ӯ беш аз ҳама шуҳрат ёфта, зиёдтар мавриди пайравию тақлиди дигарон қарор гирифтааст» (8, 6). Муҳаққиқон бар ин ақида қоиланд, ки Низомии Гандави достони «Лайли ва Маднун»-ро дар заминаи ривояту қиссаҳои пуршӯру гамангези мардумони бодиянишини араб, ки баъдтар ин ривоятҳо дар Шарқ маъруфият пайдо карда буданд, иншо намудааст. Бо эътирофи муҳаққиқон, қиёси сарчашмаҳои араби бо достони Низоми «Қабл аз ҳама бо «Девони Қайси Омири» ва китобҳои ба ин монанди араби» (8, 9) собит менамояд, ки Низомии Гандави дар интттои достони хеш ба онҳо такя намудааст. Аз ин рӯ, ин хусусиятҳои сарчашмаҳои араби дар вақти иншо намудани достони «Лайли ва Маднун» ба истифодаи воҳидҳои лугавии араби ба системаи лугавии достон таъсири чашмраси хешро гузоштааст, ки таҳлил ва баррасии таркиби лугавии ин асари шуҳратёр хулосаи моро собит менамояд. Мо дар ин мақола кӯшиш ба хард додем, ки воқеият доштани хулосаи болоиро дар заминаи баррасии як даста аз вожаҳои ифодагари ҳайвонот ва олами махлуқот, ки аз ин достон дамъ оварда шудаанд, мавриди таҳлил ва барраси қарор диҳем.
Эътироф бояд кард, ки тадқиқу ташреҳи калимоти ифодагари номи ҳайвонот ва олами махлуқоти достонҳои марбути «Хамса», аз думла, «Лайли ва Маднун» то ба ҳол таваддуҳи забоншиносонро ба худ далб накардааст. Умуман, таҳлили лугавии осори Низомии Гандави, бахусус, «Хамса»-и беҳамтои он дар данбаҳои диахронию синхрони то кунун ҳам дар забоншиноси ҳадафи тадқиқи густурда қарор нагирифтааст. Аз думла, дар Эрон низ ба истиснои мақолаҳои дудогонаи Карим Шокир, Ҳайдаралии Даҳмарда, Фаллоҳ Ғуломалӣ, Шафии Маҳмуд ва чанде дигарон асари комил перомуни забони осори Низомии Гандави ба табъ нарасидааст. Ногуфта намонад, ки олимони маъруфи эрони Козими Обидини Мутлақ «Куллиёти «Хамса»-и Низоми» (6) ва «Куллиёти Низомии Гандави (иборат аз 7 китоб) бо тасҳеҳ ва ҳавошии Ҳасан Ваҳиди Дастгарди (15)-ро ба чоп расонидаанд, вале дар бораи забони Низоми баррасии идмоли манзур нагардидааст.
Хушбахтона, солҳои охир чанд тадқиқоти бунёди дар бахши омӯзиш ва тадқиқи масоили калимасози, аз думла рисолаҳои пурарзиши профессор Д.Саймиддинов (9; 10), Олимдон Қосимов (4; 5) ба табъ расидаанд, ки дар онҳо бевосита ё бавосита вожаҳои ифодагари олами вуҳуш ё ҳайвонот ва махлуқот мавриди таҳлили лингвистию этнолингвисти қарор гирифта, эшон гурӯҳе аз онҳоро аз назари диахронию синхрони ба маърази барраси кашидаанд. Чанде пештар тадқиқоти Қ.И.Ҷабборова оид ба хусусиятҳои хоси зоонимҳои тодики ва ӯзбеки нашр гардид (2), ки муаллиф зоонимҳо, аз думла, ҳайвонотро ба гурӯҳҳои махсус тасниф намуда, ба риштаи тадқиқ кашидааст ва ин тадқиқот асосан дар данбаи синхрони иншо шудааст.
Муҳаққиқон ва таҳиягарони матни достони Низомии Гандави ба алифбои кунунии мо бар он ақидаанд, ки забони достони «Лайли ва Маднун» шоиста ва долиб мебошад. Ба ақидаи эшон, новобаста аз он ки «дар он («Лайли ва Маднун») ҳарчанд истилоҳоти илмию фалсафи зиёд ба кор рафтааст, ба тарзи мутлақ забону услуби баёни он ба дарадае халқи ва наздик ба забони зиндаи гуфтугӯии тодикист, ки бисёр байту мисраъҳоро айнан дар забони гуфтугӯи шунидан мумкин аст: Дар навмеди басе умед аст,
Поёни шаби сияҳ сафед аст (8,107)
ё:
Маҳтобшабе чурӯз равшан,
Танҳо ману ту миёни гулшан» (8,1).
Қобил ба ёдоварист, ки Низомии Гандавй дар достони «Лайлй ва Маднун» дар дараёни тасвири муҳити зист ва мавзеи амалиёти қаҳрамонони ин достон ҳаёт ва урфу одатҳои арабҳои бодиянишинро ба риштаи назм кашидааст. Ва табиист, ки барои амалй намудани ҳадафҳои шоиронаи хеш дар таҳия ва тадвини достони «Лайли ва Маднун» дар мавридҳои зарури барои
204
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
тасвири воқеии ҳаводис ва ҳаёти мардуми бодиянишини араб аз имконоту захираҳои забони форсии тоҷикӣ аз як тараф, ва забони арабӣ аз тарафи дигар, хеле устодонаю моҳирона истифода бурдааст. Маводи мавриди таҳлили мо, ки вожаҳои ифодагари ҳайвонот ва махлуқот мебошанд, аз ин достон интихоб шудаанд, хулосаи болоро ҳамаҷониба собит месозанд.
I. Олами ҳайвонот ва номвожаҳои марбути он дар «Лайлӣ ва Маҷнун». Имрӯз олимони дунё бар он ақидаанд, ки миқдори гунаи ҳайвонотҳои дунё 8 700 000-ро ташкил медиҳанд (17). Дар достони «Лайлӣ ва Маҷнун» бошад, як иддаи муайяни ҳайвонот бо номҳои хеш зикр ёфтаанд, ки теъдодашон дар ҳудуди даҳҳо адад мебошад. Аз ҷумла, оҳу, оҳубара, шер, гург, саг, гургсаг(-он), хар, асп, рӯбоҳ, гӯр, шутур, ноқа ва гайраҳо.
Месазад ҳайвоноте, ки дар «Лайлӣ ва Маҷнун» тасвир гардидаанд, ба ду гурӯҳ тасниф намоем: якум, ҳайвоноти хонагӣ, ромшуда ё домӣ ва дуюм, ҳайвоноти ваҳшӣ ё дадӣ.
Дар достони «Лайлӣ ва Маҷнун» барои ифодаи умумии ҳайвоноти хонагӣ ё ромгашта вожаи тоҷикиасли дом истифода бурда шудааст. Ин вожа дар фарҳангҳои қаблӣ, аз ҷумла «Ғиёс-ул-лугот» ва «Бурҳони қотеъ» ба таври зер тавзеҳу ташреҳ ёфтааст: Дом ( ) маъруф аст; ва
ҷонварони гайридаррандаи саҳроӣ, ки гиёҳ мехӯранд, мисли оҳу ва гавазн ва амсоли он; нақизи дад, ки ба маънии чорпоёни зиноб аст, мисли шеру паланг ва гургу саг (1,1,324). Ташреҳи «Бурҳони қотеъ» низ ба шарҳи «Ғиёс-ул-луғот» ҳамгун аст, вале дар он вожаи «нахчир» илова шудааст: Дом ( ) бар вазни ром; нақизи дад бошад, ки он ваҳшии ғайридарранда аст, умуман, ва
оҳу ва ғизол ва нахчирро гӯянд, хусусан (7,8). Дар «Чароғи ҳидоят» калимаи дом оварда нашудааст (11, 242).
Мураттибони «ФЗТ» такя бо «Ғиёс-ул-луғот» ва фарҳангҳои классикӣ ташреҳи зайли «дом»-ро пешниҳод намудаанд: II. дом ҷонварони ваҳшии гиёҳхӯри ғайридарранда ҳамчу оҳу, гавазн ва ғ.; муқобили дад. Домон сари меҳри ӯ бидиданд, Даст аз сари кини ӯ кашиданд. Шоҳин (13,1,386).
Шоир барои ифодаи гурӯҳи дигари ин категорияи махлуқот вожаҳои ваҳшӣ, ваҳш (Дар ваҳшати хеш гаштаам гум, Ваҳшӣ назияд миёни мардум. Бо ваҳш касе, ки унс гирад, Ҳам одати ваҳшиён пазирад) (8,177), дад, сибоъ ва ғайраҳоро истифода намудааст. Ва ин гурӯҳро бо мафҳуми умумии дад дар муқобили дом, яъне ҳайвони ваҳшии ромгашта ё хонагӣ номгузорӣ намудани шоир нишонаи он аст, ки дар давраи зиндагии Низомии Ганҷавӣ ин вожаҳо мавриди истифодаи фаъол будаанд. Ҳамин вожа, тавре ки муҳаққиқи системаи луғавии «Шоҳнома» О.Қосимов нитон медиҳад, дар «Шоҳнома» низ барои номидани мафҳуми ҳайвони хонагӣ ба кор бурда шудааст (5,13). Ба назми шоир муроҷиат мекунем:
ваҳш - 1.ваҳшӣ, ёбоӣ, даштӣ; 2. исми ҷомеъ, ҳайвоноти ваҳшӣ (13,1,233): Ҳар ваҳш, ки буд дар биёбон, Дар хидмати ӯ шуда шитобон (8,187);
ваҳшӣ - 1.ёбоӣ, даштӣ (дар бораи ҳайвон), муқобили хонагӣ (13,1,134): Ҳар ваҳш, ки буд дар биёбон, Дар хидмати ӯ шуда шитобон (8,187);
дад - ҳайвони дарранда; муқобили дом II (13,1,314); Ҳар чаҳорпоя, ки дарранда бошад, Мисли шеру гург ва юзу сиёҳгӯш (аз «Бурҳон») (1,1,328): Аз хайма бурун давид бех(в)ад, Н-аз дом ҳарос дошт, н-аз дад (8,291); Он рӯз нишаста буд бар кӯҳ, Гирдаш даду дом гашта анбуҳ (8,199);
вуҳуш - ҷ.ваҳш (13,1,246); ҷамъи ваҳш ва ваҳш ҷамъи ваҳшӣ-ст, ба маънии ҷонварони саҳроӣ (1,2,369): Перомунаш аз вуҳуш завқе, Ҳалқа шуда бар мисоли тавқе (8,239);
сибоъ - ҷ.сабъ ҳайвони ваҳшии дарранда (13,2,167). Дар «Ғиёс-ул-луғот» ин тафсир андаке мутағаййир аст, яъне сабъ не, балки сабӯъ (ба фатҳи аввал ва замми сонӣ) ба маънии дарранда (1,1,409);
дарранда(гон) - 2.маҷ.(ҳайвони) ваҳшии хунхор (13,1,334); Ин вожа дар «Ғиёс-ул-луғот» зикр нагардидааст: Аз бими даррандагони хунхор, Бо сӯҳбати ӯ надошт кас кор (8,188).
Низомии Ганҷавӣ дар достони хеш гунаҳои зерини ҳайвоноти ваҳширо тасвир намудааст, ки ба ном бурдану шоҳид овардан аз ин достон қаноат намуда, таҳлили густурдаи онҳоро ба мавриди дигар вогузор мекунем:
шер, гург, рӯбоҳ - Аз шеру гавазну гургу рӯбоҳ, Лашкаргаҳе кашида бар роҳ (8,187);
паланг - Дарранда паланги ваҳшзода, Аз хӯи палангӣ уфтода (8,188).
Боиси тазаккур аст, ки дар «Лайлӣ ва Маҷнун» асосан ҳамин чор ҳайвони ваҳшӣ - шер, гург, рӯбоҳ ва паланг ба риштаи тасвир кашида шуда, ҳамқадам, хамроҳ ва ҳамнафаси Маҷнуни саҳрогарду даштписанд аз ҷониби шоир интихоб гардидаанд. Мутолиаи достон ва таҳлили омории вожаҳои зикрёфта нишон медиҳанд, ки дар ин достон Низомии Ганҷавӣ аз калима ва ибораҳои ифодагари шер 38 бор, гург 15 бор, рӯбоҳ 7 бор, паланг 2 бор истифода бурдааст. Ҳамин тавр, дар байни номвожаҳои мансуби хайли вуҳуш дар «Лайлӣ ва Маҷнун» шер мақоми аввалро касб намудааст ва ин собит месозад, ки Низомӣ дар тасвири табиат ва рӯҳияи қаҳрамони асосии хони асосии хеш - Маҷнун онро созгор ва муносиб пазируфтааст. Шоир чун сухандони бемисл дар мавриди зарурӣ ин вожаро дар таркиби калимаҳои мураккаб ва ибораҳои изофӣ ба маънии
205
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
маҷозӣ истифода бурда, ба тасвири рӯҳияи қаҳрамони хеш обуранги бадей додааст. Масалан, шери худо - ба арабӣ - асадуллоҳ; яке аз лақабҳои ҳазрати Алӣ карамаллоҳу ваҷҳаҳу (1,1,478); шерсагон - ҷамъи шерсаг; саги чун шер нотарс, зӯр ва фарогирандаи шикор: Шерсаге дошт, ки чун бӯ гирифт, Сояи Хуршед ба оҳу гирифт (13,2,581) ё шерсагон ба маънии сагони шерсифат, нотарс: В-он шерсагони оҳанинчашм, Карданд нахуст бар вай оҳанг (8,206). Дар байти Шери намадину шери беша, Ин дӯзаду он дорад ҳамеша (8,176) ибораи шери намадин барои ифодаи маънии сурати аз намадсохтаи шер истифода шуда, шери беша ба маънии аслии худ (яъне шоҳи даррандагон, ки дар ҷангал - беша ҳаёт ба сар мебарад, омадааст. Мақоми дувум бошад, мансуби гург (15 бор), сеюм рӯбоҳ (7 бор), чаҳорум - паланг (2 бор) мебошад.
Гурӯҳи дигари ҳайвонҳо, тавре ки дар боло тасниф намудем, аз ҷумлаи ҳайвонҳои хонагӣ, ромшуда ва ё дом (домӣ) маҳсуб меёбанд.
Ба ин гурӯҳ ҳайвонҳои хонагӣ, аз қабили саг, гурба, хар, шутур, гов, гӯсфанд, асп ва амсоли онҳоро зикр намудан ҷоиз аст. Дар достони «Лайлӣ ва Маҷнун» анвои вожаҳое истифода бурда шудаанд, ки рангорангию сифати ҳайвонҳои хонагиро таҷассум намудаанд ва ҳар яки онҳо хусусиятҳои луғавию забониро дар худ доро мебошанд. Масалан, зикри анвои шутур ва ё уштур, ки барои қабилаҳои бодиянишини араб беҳтарин ҳайвони боркаши эшон маҳсуб меёбад, аз хусусиятҳои забонии «Лайлӣ ва Маҷнун» ба ҳисоб меравад. Мо дар зер ба таври мухтасар таҳлили вожаҳои ифодагари ҳайвонҳои хонагиро пешниҳод мекунем:
1) вожаҳои ифодагари шутур:
шутур - В-аз баҳри фарешҳои зебо, Чандин шутураш ба зери дебо (8,158); уштур - Чу мавсими ҳаҷ расид, бархост, Уштур талабиду маҳмил орост (8,99); ноқа - шутури мода (13,1,875): Барбаст буна ба ноқае чуст, Бикшод инони ноқаро суст (8,239); бухтй - шутури боқувват, калон ва сурхранг (13,1,217): В-аз баҳри фарешҳои зебо, Чандин шутураш ба зери дебо. В-аз бухтию тозии таковар, Чандон ки надошт ақл бовар (8,158);
ҷамоза - шутури тезрав ва тезрафтор (8,364): Сокин шав аз ин ҷамоза рондан, Бо ёвагиён фарас давондан (8,173).
Ҳайвони дигари хонагӣ, ки дар байни мардуми араб маъруфияти хоса дорад, асб (асп) ва номҳои дигари он, ки дар «Лайлӣ ва Маҷнун» ба вожаҳои дигар, аз қабили асп, бӯр, ҷаниб, ҷаниба, фарас, адҳам, аблақ, абраш, борагӣ, буроқ, қумайт, тавсан, тайёра, тозӣ, шабдез, шабранг
истифода бурдааст, маҳсуб меёбад. Чанд байти «Лайлӣ ва Маҷнун»-ро зикр мекунем, ки дар онҳо вожаҳои ифодагари асп//асб истифода гардидаанд:
фарас - 1.асп; 2.яке аз донаҳои шатранҷ (13,2,410): Он гаҳ шавад ин гиреҳ кушода, К-аз чор фарас шавӣ пиёда (8,223); Фарас афганд ҷӯши ман Нилро, Рухи ман пиёда кунад пилро (8,323);
бӯр - аспи сурхранг, аспи тӯруқ (13,1,218): Бӯре ба ман ҳазор зӯр меронд, Байте ба ҳазор дард мехонд (8,124);
ҷаниб (ҷаниба) - дар «Ғиёс-ул-луғот» ҷанибат - аспи кӯтал, ки пешсавории салотин ва умаро баранд (1,1,247). Дар «Фарҳанги забони тоҷикӣ» ин вожа хеле муфассал шарҳ ёфтааст: асп; аспи кӯтал, аспи етакӣ (бештар аспи махсуси подшоҳ; аспи радиф, аспе, ки саворон ҳамроҳи худ мебаранд: Фарқад ба язак ҷаниба ронда, Киштӣ ба ҷиноҳи Шат расонда; Камар бар камар, кӯҳ бар кӯҳ ронд, Ғарева-ғарева ҷанибат ҷаҳонд (13,1,772; 8,193); бара (барагӣ) - аспи тезрав, асп, фарас (13,1,203):
Ӯмонду яке ду оҳуи хурд,
Сайёд бирафту барагӣ бурд (8,145).
Дар ин достон вожаҳои ифодагари ҳайвонҳои хонагӣ, аз қабили гов, гӯсфанд, барра, буз, гурба, саг, тозисаг, гургсагон, харгӯш, заргӯш, хар, маркаб ва ғайраҳо ва ҳайвонҳои алафхӯри ёбоӣ, аз ҷумлаи гавазн, ғизол, оҳубара, оҳу, гӯр, харгӯр ва амсолашон истифода гардидаанд.
II. Олами махлуқот ё хазандаю чарандаю паранда. Ин гурӯҳи номвожаҳо дар забоншиносии тоҷик таваҷҷуҳи олимони забоншинос, бахусус луғатшиносро, вобаста ба таҳлили антропониму топонимҳои забони тоҷикӣ ба худ ҷалб кардааст. Хушбахтона, солҳои охир дар атрофи ин мавзӯъ тадқиқотҳои ҷолиб ва мушаххас ба вуҷуд омаданд, ки яке аз онҳо рисолаи Қ.Ҷабборова маҳсуб меёбад, ки дар он зоонимҳои забони тоҷикию ӯзбекӣ дар ҷанбаи муқоиса мавриди омӯзиши амиқ қарор гирифтааст. Муаллиф номвожаҳои олами вуҳуш ва хазандаю чарандаю парандаҳоро бо гурӯҳбандии саҳеҳ ва ҷолиб пешниҳод намуда, онро дар муқоиса ба забони ӯзбекӣ пешниҳод мекунад (2,32). Ин тадқиқот фоли некест, дар омӯзиши ин номвожаҳо дар забоншиносии тоҷик.
Қобили зикр аст, ки Низомии Ганҷавӣ дар достони «Лайлӣ ва Маҷнун» ба таври фаровон номвожаҳои марбути хазандаю чарандаю парандаҳоро, ки ба гурӯҳи махлуқот марбут мешаванд, дар тасвири ҳолатҳои гуногуни қаҳрамонони хеш ва бархӯрди онҳо ба табиати атрофашон истифода намудааст:
206
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
а) парандагон. Қобили қайд аст, ки дар «Лайлӣ ва Маднун» як даста номвожаҳои ифодагари парандагон мавриди истифодаи шоир қарор гирифтаанд, аз қабили булбул, боз, каргас, мург, шоҳин, тазарв, ҳумо, хурӯс, товус, кабк, кабки дарӣ, кабӯтар, уқоб, зог, заган (зогу заган), насрайн, тоир, уқоб, каргас, бум, тӯтӣ, дурроҷ, қумрӣ ва гайраҳо. Маводи «Лайлӣ ва Маднун» баёнгари он аст, ки аз байни парандагони зикршуда, булбул, боз, мург, кабк, зог аз думлаи парандагони дӯстдоштаи шоир маҳсуб меёбанд ва чандомади онҳо собитгари ин қазия мебошад:
Булбул - Булбул, ки сухансигол бошад, Бе гул ҳама сол лол бошад (8,295).
Боз - Боз аз нафасаш баромад овоз, Чун мурда, ки дон бад-ӯ расад боз (8,152).
Мург - Мургони забонгирифта чун зог, Бикшода забони мург дар бог (8,118).
Кабк (-и дарӣ) - Чандон, ки чу боз мепаридам, Аз кабки дарӣ нишон надидам; Имрӯз, ки паршикаста шуд боз, Он кабки дарӣ кушод парвоз (8,296).
Зог - Чун гуфт басе фасона бо зог, Шуд зогу ниҳод бар дилаш дог (8,151);
б) хазандагон. Дар «Лайлӣ ва Маднун» номҳои хазандагон фаровон набуда, ба нудрат истифода гардидаанд: мор, аждаҳо, мӯр, ақраб, каждум ва гайра. Дар байни ин силсила мор (22 бор) дар мақоми аввал қарор гирифта, тавассути он ибораҳои зиёде - ҳам изофӣ ва ҳам рехта сурат гирифтаанд. Масалан, мор - Он мор бувад, на марди чолок, К-ӯ ганд раҳо кунад, хӯрад хок. Хуш хӯр, ки гули даҳонфурӯзӣ, Чун мор мабош хокрӯзӣ (8,180); мори сияҳ - киноя аз кокул, гесу, милло, печа (13,1,701): Чун мори сияҳ муҳра барчид, Заҳҳоки сапедадам бихандид (8,134); мори Заҳҳок - киноя аз морҳои китфони Заҳҳоки морон: Дар дасти муборизони чолок, Шуд найза ба сони мори Заҳҳок (8,134); мори печ дар печ - Афтода зи пою ҳуш рафта, Монандаи мори печ дар печ (8,171);
в) ҳашарот: пашша, магас ва гайра. Магас - ҳашароти маъруфи болдори хурди зарарнок, пашша (13,1,617): Дер аст, ки то даҳон чунин аст, Бе неши магас кам ангубин аст (8,66). Пашша -1. навъе аз ҳашароти хурди болдору нешдор; 2. магас (13,2,47): Бо пашшае он чунон кунад дӯд, К-афзун кунадаш зи пили Маҳмуд (8,57).
Ба таври хулоса ҳаминро бояд махсус таъкид кард, ки дар алоқамандӣ ба ҳолатҳои рӯҳию эҳсосотии қаҳрамонони достони «Лайлӣ ва Маднун», бахусус Лайлӣ ва Маднун, тасвири ҳайвонот ва махлуқоти дигар интихоб гардидаанд, ки то андозае барои ба таври воқеӣ тасвир кардани рӯҳияи қаҳрамонони достон тавъам ва созгор гардидаанд, ки таҳлили ҳамадонибаи онҳо барои кушодани гиреҳҳои нозуки услуби шоир имконият медиҳад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ғиёсуддин, Муҳаммад. Ғиёс-ул-лугот. Таҳияи матн бо пешгуфтор, мулҳақот, тавзеҳот ва феҳристи Амон Нуров / Ғ.Муҳаммад. - Душанбе: Адиб, Ҷ.1. - 1987.- 480с.; Ҷ.2. - 1988.- 416с.; Ҷ.3. -
1989.- 304с.
2. Джабарова, К.И. Лингвоспецифические характерности зоонимов таджикского и узбекского языков и логико-реляционные основы классификации гетерогенных систем / К.И. Джабарова. -Худжанд: Меърод, 2013. - 187с.
3. Карим, Шокир. Баррасӣ ва таҳлили истилоҳоти ирфонӣ дар «Хамса»-и Низомӣ / К.Шокир//Пажӯҳишгоҳи улуми инсонӣ ва мутолиоти фарҳангӣ. Партали домеи улуми инсонӣ.
- С.1-22.
4. Касимов, О.Х. Деривация в «Шахнаме» Абулькасима Фирдоуси / О.Х. Касимов. - Душанбе, 2006. - 186с.
5. Касимов, О.Х. Картина животного мира в «Шахнаме» Абулькасима Фирдоуси/ О.Х. Касимов. - Душанбе: Дониш, 2011. - 136с.
6. Козимӣ, Обиддини Мутлақ. Куллиёти «Хамса»-и Низомӣ / К.О.Мутлақ. - Теҳрон, Обон, 1390.
- 997с.
7. Муҳаммадҳусайн, Бурҳон. Бурҳони қотеъ. Таҳияи матн бо пешгуфтор, мулҳақот, тавзеҳот ва феҳристи Амон Нуров / М. Бурҳон. -Душанбе: Адиб, Ҷ.1, 1993.- 416 с.; Ҷ.2.- 2004, - 424с.
8. Низомӣ, Гандавӣ. Куллиёт. Лайлӣ ва Маднун / Н.Гандавӣ. - Душанбе: Ирфон, 1982. - 368с.-
Ҷ.2.
9. Саймиддинов, Д. Вожашиносии забони форсии миёна / Д.Саймиддинов. - Душанбе: Пажӯҳишгоҳи фарҳанги форсӣ-тодикӣ, 2001. - 310с.
10. Саймиддинов, Д. Адабиёти паҳлавӣ (Пажӯҳиш, тардума ва ташреҳ) / Д.Саймиддинов. -Душанбе: Пажӯҳишгоҳи фарҳанги форсӣ-тодикӣ, 2003. - 232с.
11. Сиродуддин, Алихони Орзу. Чароги ҳидоят. Таҳияи матн бо пешгуфтор, тавзеҳот, феҳрист ва лугатномаи А.Нуров / С.А.Орзу. - Душанбе: Ирфон, 1992.- 288с.
12. Фаллоҳ Ғуломалӣ ва дигарон. Тасвири дил дар “Махзан-ул-асрор”-и Низомии Гандавӣ / Ф.Ғуломалӣ//Забон ва адабиёти форсӣ, соли IV, шумораи 45. - С.47-69.
207
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44)2015
13. Фарҳанги забони тоҷикӣ. Дар ду ҷилд (дар зери таҳрири М.Шукуров, В.А. Капранов, Р. Ҳошим, Н.А. Маъсумӣ). - М.: Советская энциклопедия, 1969, Ҷ.1. - 951с.; Ҷ2. - 952с.
14. Ҳайдаралии, Даҳмарда. Забонае аз забони Низомӣ Ҳ.Даҳмарди//Фунуни адабӣ (илмӣ-пажӯҳишӣ)-и Донишгоҳи Исфаҳон. Соли панҷум, шумораи 1 (паёпай 8), баҳор ва тобистони 1392.- С.81-96.
15. Ҳасан Ваҳиди Дастгардӣ. «Куллиёт»-и Низомии Ганҷавӣ (иборат аз 7 китоб). - Теҳрон, Афкор, 1381.
16. Шафии, Маҳмуд. Суханҳои Низомии Ганҷавӣ. Назаре бо ҷамол дар лугатҳо ва таъбирҳо. «Хусрав ва Ширин», «Махзан-ул-асрор» / Ш.Маҳмуд//Адабиёт ва забонҳо. Хурдод, 1356, шумораи 51. - С.237-240.
17. Интернет: www.vesti.ru «Страница новостей» за 25.08.2011.
REFERENCES:
1. Ghiyosiddin, Muhammad. Ghiyos al-Lughot. Foreword, appendix, commentaries and bibliography by Amon Nurov / G. Muhammad. - Dushanbe: Adib, 1987. - Р. 480.- V.2, 1988. - Р. 416. - V.1
2. Jabbarova, K.I. Linguistic Characteristic of Tajik and Uzbek Zoonimies and Logic-Relational Basis of Classification of Heterogeneous System / K.I. Jabarrova. - Khujand: Me’roj, 2013. - P. 187.
3. Karim, Shokir. Research and Analyze of Mystic Terminology in “Khamsa” by Nizomi / K.Shokir// The Scientific-Research Institute of Humanities and Culture Studies. - P. 1-22.
4. Kasimov, O.Kh. Derivation in “Shahname” by Abulqosim Firdawsi / O.Kh. Kasimov. - Dushanbe, 2006. - P. 186.
5. Kasimov, O.Kh. The Picture of the World of Animal in “Shahname” by Abulqosim Firdawsi /
O.Kh.Kasimov. - Dushanbe: Donish, 2011. - P. 136.
6. Kozim, Obidin Mutlaq. The Kulliyat of “Khamsa” by Nizami/ K.O. Mutlaq. - Tehron, Obon, 1390. -997 p.
7. Muhammadhusain, Burhon. Burhoni Qote’. Foreword, appendix, commentaries and bibliography by Amon Nurov. - Dushanbe: Adib, 1993. - 416 p.- V.1.; 2004. - 424 p.- V.2.
8. Nizami, Ganjavi. Kulliyat. Layli wa Majnun / N.Ganjavi. - Dushanbe: Irfon, 1982. - 368 p. - V.2.
9. Saimiddin, D. The Lexicology of Persian Language of Medieval Period / D.Saimiddin. - Dushanbe: The Scientific-Research Institute of Farsi-Tajik Culture. - 2001. - 310 p.
10.Saimiddin, D. Pahlawi Literature. Research, translation and correction / D. Saimiddin. - Dushanbe: The Scientific-Research Institute of Farsi-Tajik Culture. - 2003. - 232 p.
11.Sirojuddin, Alikhon Orzu. The Light Guidance. Foreword, appendix, commentaries and bibliography and Dictionary by A. Nuriev/ S.A. Orzu. - Dushanbe: Irfon, 1992. - 288 p.
12. Falloh, Ghulomali and Others. Description of Heart in "Mahzan-ul-Asror” by Nizami Ganjavi. (Tasviri Dil dar "Mahzan-ul-Asror” by Nizami Ganjavi) / F. Ghulomali // Zabon wa adabiyoti forsi, IV, №45 series. - P. 47-69.
13. The Tajik Culture. In two volumes (Under the editorship of M.Shukurov, V.A. Kapranov, R. Hoshim, N.A. Masumi). - M.: Soviet Encyclopedia, 1969. - 951 p. - V.1.; - 952 p. V.2.
14. Haydarali, Dahmarda. A Language from Nizami’s Writings/H. Dahmarda//Fununi adabi (ilmi-pazhuhishi)-i Donishgohi Isfahon. Fifth year, 1 series (payopay 8) Spring and Summer, 1392. - P. 8196.
15. Hasan Vahidi Dastgardi. "Kulliyat”by Nizami Ganjavi (consists of 7 books). - Tehron: Afkor, 1381. 16.Shafi’i Mahmud. The Words by Nizami Ganjavi. (Suhanhoi Nizami Ganjavi.) A Deep Research in
Dictionaries and Explanations. "Khusrav wa Shirin", "MaKzan-ul-Asror" / Sh. Mahmud // Adabiyot wa zabonho. Khurdod, 1356, ser.51. - p. 237-240.
17.www.vesti.ru «News page" for 25.08.2011.
Лексика, обозначающая зверей и других существ в поэме «Лейли и Меджнун» Низами Генджави
Ключевые слова: «Лейли и Меджнун» Низами Генджави, имена собственные, зоонимы, звери, насекомые, птицы, хищники и травоядные.
Анализ материалов предоставил возможность автору статьи сформировать следующие выводы: в поэме «Лайли и Маджнун», которая посвящена теме любви двух влюбленных из племени кочевых арабов, Низами Генджеви воспевает особенности пейзажей родины влюбленных, используя все богатство персидско-таджикского языка. И, с целью натуралистичности своего изображения, поэт, отображая великую арабскую пустыню с ее особенностями и различными видами существ, в том числе, зверей (хищников и травоядных), птиц
208
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 3(44) 2015
и насекомых, использует лексику, обозначающую упомянутые виды животных; с точки зрения языкового происхождения некоторые названия являются подлинно таджикскими (например, шабранг (цвета ночи), шабдез (черный как ночь, вороной), дад (хищник), дом (травоядный), гург (волк), шер (лев), часть из них относится к общеупотребительной арабской лексике (например, газель, асад (лев), маркаб (осёл), вухуш (дикие звери), акраб (скорпион), другую же часть составляют неактивные арабские заимствования (например, кумайт (лошадь темно-коричневой масти), адхам (лошадь гнедой масти), чаниб (конь); анализ названий птиц и зверей показывает, что свойства животных во многих случаях выражали душевное состояние главных героев поэмы -Лайли и Маджнуна.
Lexicology describing animals and other creaturesin “ Leila and Majnun” of Nizomi Ganjavi
Keywords: “ Lei and Mеjnun” of Nizomi Ganjavi, proper nouns, zoonomy animals, insects, birds, predator and herbivorous.
The research gave the author an opportunity to conclude the following: a) the story of “ Leili and Mеjnun” is a love story of two Arabic beloved from nomadic tribes. Nizomi Ganjavi gave a full description of the country and social life of the couple and he tried to use all the treasures of Persian Language to create his work. Therefore, he depicted the great Arabian Deserts with the features of nature, creature, and the variety of animals such as: wild predators, net, reptiles, insects and birds in his work. b) From the linguistics points of view a number of words originated from Tajik Language such as: (шабранг- dark, шабдез- black as night, дад- wild predators дам- breath, гург- wolf and шер-lion). A number of words originated form Arabic Language( For instance, гизол- gaze, асад- lion, маркаб- donkey,вуҳуш - wild). A number of words originated from inert Arabic borrowings( for instance kumait, адҳам- dark night, chanib) c) the spirit of the depicted creatures express the state of heroes.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Бобоцонова Дилбар Абдумӯминовна, номзади илмҳои филология, дотсенти кафедраи умумидонишгоҳии забони тоҷикии Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров (Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш. Хуҷанд), E-mail: bobojonovd@rambler.ru
Сведения об авторе:
Бободжанова Дилбар Абдумуминовна, кандидат филологических наук, доцент
общеуниверситетской кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: bobojonovd@rambler.ru
Information about the author:
Bobojonova Dilbar Abdumuminovna, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor of all University Department of the Tajik Language, Khujand State University named after academician B.G. GafurovfRepublicof Tajikistan, Khujand), E-mail: bobojonovd@rambler.ru
209
