CC BY
67
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 51 ~
А. Рахимов
ПОЙДОРМОНИИ БАРХЕ A3 КАЛИМОТИ ЯК ЛУГАТНОМАИ МУЪТАБАРИ АСРИ XIX ДАР Л АХЧАХОИ Х.ОЗИРАИ ТОЧИКЙ
Вожатой калидй: таърихи забони тоцикй, вожатой шевагй дар фар.\анг.\ои цуруни вусто, «Гиёс-ул-лугот»-и Ромпурй, ла^цаишносй
Фархангномахои тоинкилобй аз чумлаи маъхазхои боарзиши лугавй ва грамматикй ба шумор мераванд. Махз дар опх,о вижагихои маъноиву сохтории калима, таркиб, ибора, чумла ва дигар ифодахои дар сарчашмахои хаттии асримиёнагй истифодашуда гирдоварй туда, роххои ба ин ё он маънову шакл сохиб гаштани вохидхои забон шарху эзох дода шудаанд. хамин чихати лугатномахои гузаштаро дар назар дошта, х,апу_: дар ибтидои солхои 70-уми карни XX забоншинос X,- Рауфов навишта буд, ки «хангоми омухтани .lyiaixoH тореволютсионии точик ин чихати луга1хои к,адимиро (яъне кайдхои лугавию грамматикй - А.Р.) аз назар дур мондан мумкин нест. Сохибони фархаш хои кадимй на танхо бо лугат, балки ба масъалахои грамматика низ каму беш машгул шудаанд ва забоншиносони давраи худ низ будаанд... Фактхои забоние, ки диккати онхоро ба худ чалб намудааст, гуногун буда, ба сохахои мухталифи лексикй - грамматикии забони точикй дахл доранд ва барои забоншиносон хеле марокангезанд». (5,44; 7,12).
«Риёс-ул-лугот» - и Мухаммад Риёсудцини Ромпурй яке аз хамин гуна сарчашмахоест, ки дар гузашта байни толибилмон маъруфият дошта, фархангномаи руимизии хар як муллобачаи мадрасахо буд. Бино ба кайди мухаккик А. Вохидов, ин асар дар гузашта ягона маъхази «муътабари лугаткушой хисоб меёфт ва такрибан хонаи хеч шоир ва хеч як аз ахли маърифат набудааст, ки дар он ин лугат набошад» (1,64). Лугати мазкур дар овони чавонии устод Айнй низ
— 52 ~ НОМАИ ДОНИШГОХ J
китоби руимизии у будааст.
Дар фархднгномаи мазкур дар катори кабатхои гуногуни вохид-х,ои лугавии аслии точикиву иктибосй калимахои шевагй низ дучор меоянд, ки омузиши онхо, бешубхд, барои муайян шудани сарнавиш-ти бисёр вожахои лахчавии имруза мадади калон хохад расонд. Маводи дар ин асар мавчуда исбот менамояд, ки унсурхои лахчагй дар забони мардуми точик дирузу нарер ! пайдо нашудаанд, балки хар кадоми онхо собикаи тулонй дошта, рохи дурударози иикишофро паси cap намудаанд ва хукуки комил доранд, ки кисме аз онхо «такро-ран ба таркиби лугавии забони адабии точик рох ёбанд. Махз истифо-даи хдмин гуна унсурхои забонро дар назар дошта, Президент чумхурй Эмомалй Рахмон омузиши лексикаи лахчахои точикиро аз мухимтарин вазифах,ои лахчашиносии хозира хисоб намуда, дар яке аз суханроних,ояш бахшида ба Рузи забони давлатй навиштааст, ки «лахчахо яке аз мухимтарин манбаъхои такмили забон буда, адибони гузашта ва муосири мо хдмеша бо истифода аз захирахои ин ганчина лугату исгилохо i и фаровонеро ба забони меъёр ворид кардаанд. Аз ин ру, забоншиносон ва лахчашиносон бояд ин сарчашмаи беба-х,оро мавриди омузишу баррасии чидцй карор диханд ва забони адабиро аз хисоби дурдонахои он такмил дих,анд ва ганй гардонанд. Бо игминон метавон гуфт, ки дар лахчахо намунахои хуби калимоти кухани дорой собикаи хаттй кам нестанд»... (4.,51-52)
Вокеан, тахдилу мукоисаи силсилае аз вожахои «Гисс ул-луго i » бо маводи лахчахои хозира чунин пешгуии сарвари давлатро сад дар сад исбот менамояд. Маводи аз ин лугатномаи муътабар гирд-омада водор месозад, ки онхо ба гурухдои зайл таксимбандй карда шуда тахдил гарданд :
1. Вожахои лахчавие, ки опх,оро Ромпурй х,ам чу и унсурхои лугавии шархталаб зикр намудааст. Теъдоди ин гуна калимах,о дар фарх,анг-номаи мазкур кам нестанд. Муаллиф ин ё он калимаи алохидаро зикр карда, баъдан шархдшопро овардааст, ки онхо дар лахчахои точикй истифода мешаванд. Албатта, аз чихаги доираи корбурди худ чунин вохидхои лугавй ягона нестанд. Баъзеашон дар х,амаи лахчахои точикй, кисми ди1 ар дар i урухе аз он ва хиссаи сеюм i анхо дар ин ё он лахчаи алохида бокй мондаанд. Масалан, дар бораи калимаи дина Ромпурй навиштааст, ки он «маънии дируз, яъне рузи гузашта»-ро дорад (6,1,353). Муалллифи «Гисс ул-луго1» ба кайду ишорахои сохиби «Бахори Ачам» такя намуда, ин калимаро «мансуб бадй, яънемансуб
«
Г УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 53 ~
ба рузи гузашта» хисобидааст, кидуруст аст. Имруздар шевахоичану-биву шимолии забони точикй вохиди лугавии мазкур ба хамон шаклу маънои кадим ё бо дшаргунии чузъй ба кор меравад: дина чан коп пила ройй кайе? Дина вегайй вархърдъм биргат кати (3,130). Калит -а дина-нгй чо - ба монда рафтагем не (8,28).
Агар калимаи дина дар хамаи шеваю лахчахои точикй ба кор равад, пас ин хукмро дар хусуси вожаи бехост кардан душвор аст. Муаллифи «Биёс-ул-лугот» дар гузашта ба маънои «ноталабида» истифода гардидани ин вохиди лугавиро таъкид кардааст (ниг. 6,1,152). Бехост ба маънои «ногохнохост» холо дар лахчахои чанубй ва баъзе лахчахои шимолй ба кор меравад (нш.3,61; 8,31), аммо дар бархе лахчахои дигари шимолй, мисли Бухоро дучор намеояд: Реш-и вай сафедор хуш шуда будас-мй, бехост афтид. Бехост омада шишагй - да.
Дар «Гисс ул-лугот» мавридхои хамчун калимаи эзохталаб зикр гардидани чунин вохидхои лу1 авй кам нестанд. Ба катори онхо метавон вожахои пуштора (6,1, 166), босгуна (6,1,116), калпатра (6,2,176), лух (6,2,209,214) нефа (6,2,363) хованд (6,1,290), усул (6,1,375), ких (6,1,173), хусур (6,1,304), хиштак (6,1,305; 2,154) хорй (6,1, 318) данг (6,1,344), захра (6,1,401) ва даххои дигарро мансуб донист.
Дар лугатномаи мазкур баъзан калимахое низ эзох дода шудаанд, ки доираи маъноии васеъ дошта холо яке аз чунин маънохояшон дар лахчахои точикй бокй мондаанд. Ин чо ба сифати намуна танхо як вожаи исмйва як калимаи феълиро зикр намуданкофист. Сохиби лугатномаи ёдшуда нух маънои калимаи «даст»-ро кайд кардааст (6,1,334). Ромпурй маънои хаштуми онро, ки «дафъа, маротиба» будааст, ишора намуда, чун далел ибораи «як даст бозй»- ро овардааст, ки даст дар ибораи мазкур айнан ба хамин маъно то хол дар лахчахои шимолй махфуз мондааст (8,93): Битон, бачахо, як даст картабозй куним.
Феъли расидан низ аз чумлаи хамин гуна унсурхои лугавй аст. Муаллифи «Гисс ул-луго г» ма ьнохои ин вожаро ба таври зерин эзох додааст.
«Расидан - маъруф; ва ба маънии пухта шудани мева (таъкиди мо-А.Р.)ванузчёфтанваба камол расидан ва ин хама маонй мачоз аст» (6.1,370)
Ба маънои таъкидгашта феъли мазкур дар бисёр лахчахои точикй то хол истифода мешавад: холй .. сабзй нарасидас (2,192). Гур ин ходими гузар шавад, а хакки касо - йа хурдап - а хамин вакто хамири
— 54 Л НОМАИ донишгох )
нарасидагй бойин туда бурафтас - а (8, 102).
Мухаммад Риёсуддини Ромпурй якчанд вариант доштани баъзе вохидхои лугавиро ишора карда, ба айни як маънои мушаххас омаданашонро таъкнд намудааст. Чунин тарзи зикр ва эзохд вожахоро дар мисоли вохиди лугавии зулфин метавон нишон дод. Дар фархднгномаи мавриди тахлил ин калима ба гунахои зурфин, зирфин ва зулфин оварда шуда, маънои «халкаи дар ва занчир» доштани он таъкнд гардидааст (6,1,393). Дар мавриди дигар низ у кайд кардааст, ки «.. .Хони Орзу дар «Сироч-ул-лугот» навишта, ки зохиран лафзи зулф мухаффафи зулфин бошад, ки (ба замми аввал ва касри фо) ба маънии занчир аст» (6,1,395).
Вожахои лахчавие, ки Ромпурй истифодаи онхоро ба забони ин ё он мах,ал мансуб донистааст. Дар як катор холатхо муаллифи фархангнома дар чараёни андешаронй худаш мансубияти ин ё он шакли калимахоро эзох додааст. Чунин холат аз он дарак медихад, ки ин гуна калимахо дар рузгори муаллифи лугатнома то андозае вусъат пайдо карда будаанд. Ба сифати мисол ин чо ёдовар шудани калимаи хоча ба максад мувофик аст. Точикон дар гуфтугу вожаи мазкурро ба гунаи х^ча ба кор мебаранд. Ромпурй низ кайд менамояд, ки «.. .дар Х,индустон ба чихати тамиз аз лафзи хоча, ки аксар алкоби азизон бошад, алиф хазф карда хуча ... менависанд ва мехонанд...» (6,1,318). Муаллиф аз хусуси мансубияти махалпии унсури лугавии зуз низ чунин менависад: «Зуз - ба маънии хамин зуд, ки ба маънии чалд ва шитоб бошад; ва ин мувофики коидаи форсии баъзе билод (таъкиди мо-А. Р.) аст, ки агар кабл аз дол харфи нллат бошад, он долро золи муъчама хонанд» (6,1, 399).
Хдмин гуна тарзи шархро дар мисоли вожаи чаро низ дидан мумкин аст: «Чаро - ...Сирочиддин Алихони Орзу дар «Чароги хидоят» ва «Хиёбон» навишта, ки лафзи чиро мувофики коида максур аст, магар чун сохиби «Рашидй» ва гайра ба фатх (яъне чаро) навиштаанд, лахчаи дигарон ва забони кавми махсус аст. Пас ба ин маънй ба фатх галат набошад, агарчи мухолифи киёс ва муховараи баъзе мардум аст. Ва дар «Сироч» навишта, ки чиро (ба касри аввал) ба маънии «барои чй» лахчаи ирокиён аст ва лахчаи дигарон ба фатхи аввал; ва киёси муаллиф мутобики ирокиён аст (6, 1, 258).
Ба ин тарик, муаллифи «FHëc-ул-лугот» ба ин ё он муносибат калимаеро эзох дода, мансубияти махаллии онхоро махсус таъкнд мекунад.
s г----- - - - ч - -
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 55 ~
3) Мавриди дигари зикри чунин унсурхои лугавй хамин аст, ки Ромпурй хангоми шарху эзохи вохидхои лугавй аз хусуси шаклу маънои онхо мулохизаронй намуда, дар охир ифодахоеро, мисли «дар вилоят чунин аст», «дар вилоят чунин гуянд» ва монанди инхоро ба кор мебарад. Масалан, муаллиф зимни шархи ибораи хабари касе гирифтан овардааст, ки «ба истилохи лутиёни вилоят ба маънии зино ва лавотат ба касе кардан...»(6,1,294). Ё киу ба маънои «паси cap» истифода шудани вожаи чираро ишора намуда, афзудааст, ки «ин забони кавмест аз билоди Мовароуннахр...» (6,1,289)
Дар мавриди эзохи ибораи килид афкандан низ хамин гуна муносибати муаллифи лугатнома мушохида мегардад: «Килид афгандан - дар вилоят раем аст, ки чун занони он чо ба фолгуш мутаваччех шаванд, афсуне хос бар килид дамида бар сари рох андозанд» (6, 2,175).
Аз тахдили ин гуна порчахо аён мегардад, ки Ромпурй зери вожаи вилоят Мовароуннахрро дар назар дорад, яъне у ин ё он вожаро тахдил карда, шаклхои гуногуни махаллии онхоро бо тарзи гуфтори мардуми Мовароуннахр киёс менамояд. Сабаби чунин муносибати муаллиф, ба фикри мо, ба он вобаста аст, ки у забони ин минтакаро ба сифати меъёри забони адабй кабул кардааст.
Хдмин тавр, маълум мегардад, ки дар «Риёс-ул-лугот» -и Ромпурй усулхои гуногуни зикри вожахои лахчавй дучор омада, аз байнашон хамчун вохиди лугавии эзохталаб овардани онхо аз лихози теъдод аз гуруххоидигар имтиёз донггааст. Дархолатхои муайяну оид бамансу-бияти забонии кисме аз чунин калимахо низ мулохизаронй кардааст.
ПАЙНАВИШТ:
1.Вохидов А. Устод Айнй ва «Еиёс-ул-лугот» // Бо сухан чахоне биорост (мадмуаимаколот). -Самарканд, 2011
2. Махмудов М., Бердиев Б. Лугати мухтасари лахчахои Бухоро.-Душанбе: Дониш, 1989
3. Махмудов М., Чураев F. Лугати шевахои забони точикй. -Душанбе: Дониш, 1997
4. Президенти Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон ва сиёсати давлатй дар бораи забон. Мураттибон Б Еуломова, Р Мирзоева ва дигарон. -Душанбе: Шарки озод, 2011
5. Рауфов X,. «Фарханги Ч,ахонгирй» хамчун сарчашмаи лексикогра-фияиточику форс.-Душанбе: Дониш, 1979
- 56 Р НОМАИ донишгох
6.Ромпурй М. F. «Риёс-ул-лугот». Ч,илдхои 1-2. Тахияи матн, бо пеш-гуфтор. мулхакот, тазехот ва фехристи А.Нуров.-Д.: Адиб, 1987-1988
7. Ч,алолова Ф.А. Андешахои забоншиносй дар «Еиёт-ул-лугот»-и Мух,аммад Риёсуддини Ромпурй. Хучанд, 2012
8. Хасанов А.А. Унсурхои лугавй ва сарфию нахвии осори садахои X-XIII дар гуиши шимолй (бахши Фаргонаи гарбй). -Хучанд: Нури маърифат, 2003
Сохранность некоторых слое одного словаря XIX века в современных таджикских диалектах
А. Рахимов
Ключевые слова: история таджикского языка, диалектные слова в средневековых словарях, «Гияс ал-лугот» Ромпурй, диалектология
Толковый словарь «Гияс ал-лугот» Мухсшмада Гиясудднна Ромпурй был самым распространенным и авторитетным толковым словарём в дореволюционном периоде. «Гияс ал-лугот» и сегодня является востребованным лексикографическим трудом, о чем свидетельствует трехтомное издание этого словаря на кириллице в 90-е годы прошлого столетия. Автор статьи анализирует ряд диалектных слов, зафиксированных в указанном словаре и сопоставляет их с современными диалектами таджикского языка.
Preservation of the Words Included into one of the Dictionaries of the XlX-th Century in Modern Tajik Dialects
A.Rakhimov
Key words: history of the Tajik language, dialectical words in mediaeval dictionaries, Rompuri's "Ghiyas-al-Lugot", dialectology
MukhammadGhiyasuddin interpretation dictionary "Ghiyas-al-Iugot"щ the most widely spread and authoritative one in the pre-revolutionary period. Also today "Ghiyas-al-Iugot" is a demctndable lexicographic work; the three-volumes-edition of this dictionaiy in Cyrillic issued in the 90-ies of the century passed testifying to it. The author of the article analyzes a number ofdialectal words registered in the given edition and correlates them with the dialects of Modem Tajik.
