CC BY
10ЗАБОНШИНОСЙ / ЯЗЫКОЗНАНИЕ
ТАХЛИЛИ ЭТИМОЛОГИ ВА САРЧАШМАИ ПАЙДОИШИ ЯКЧАНД ИСТИЛОХОТИ ДИПЛОМАТИ ДАР ЗАБОЩОИ АНГЛИСИ ВА ТОНИКИ
Абдулфайзов С.
ПДонмшго^и миллим Тоцикистон
Агар ба таърихи тадкики истилохот забони точикй назар афканем, он анъанаи бесобика дорад, вале махз дар солхои сохибистиклолии кишвар ин масъала ахамияти бештаре касб кардааст. Тадкикотхое, ки забоншиносон Касимова М.Н., Назарзода С., С. Сулаймонов, Мирзо Хдсани Султон доир ба пахлухои гуногуни истилохот дар забони точикй ба анчом расонидаанд, марбут ба хамин давраи рушди забони точикй мебошанд. Профессор М.Н. Касимова фархангеро бо номи «Мухтасар оид ба истилохоти забоншиносии пешини точикй» [5,3] тахия намуд. Хдмчунин дар китоби «Таърихи забони адабии точик» боби махсусеро ба тахлилу баррасии истилохоти даврони аввали ташаккули забони адабии точикй ихтисос додааст. Мутолиаи осори илмй нишон медихад, ки назарияхои тоза ва чолиби илмй аз чониби забоншиноси рус Владимир Моисеевич Лейчик дар китоби «Терминоведение. Предмет, методы, структуры» (М:, Книжный дом «Либроком», 2009.-256 с.). Мухаккик бештари назарияхои забоншиносонро доир ба мукаррар кардани мафхуми истилох (термин) омухта, таъриферо доир ба ин мафхум пешниход менамояд, ки он чунин аст: «термин-лексическая единица определенного языка для специальных целей, обозначающая общее - конкретное или абстрактное - понятие теории определённой специальной области знаний или деятельности» [2, 32].
Хдр як забон дар тули таърихи хеш тагйир меёбад. Махсусан, ин ба забони лотинй тааллук дорад, ки рушди он ба масохати зиёди кишвархо ба хусус дар кишвархои аврупои марказй ва гарбй дар тули асрхои зиёд забони илмй махсуб буд ва забони лотинй хамчун рохбалади истилохоти юнонй буд, [5,137].
Барои мисол дар илми кимиё, биология, тиб бештар истилохоти лотинй мавриди истифода мебошад. Дар илми забоншиносй бошад бештар калимахои лотинй - юнонй бештар ба мушохида мерасад. Истилохотшиносй хамчун фанни алохидаи илмй асосан зодаи асри XX мебошад. Калимаи истилох дар адабиёти илмй ва бадеии точикии замони шуравй фаровон истифода шудааст, зеро дар Точикистон аз солхои 30-юм то солхои 80-уми асри ХХ бо таваччух ба забони русй дар ифодаи истилох бештар ба чои калимаи истилох калимаи «термин» истифода мегардид.
Асосан истилохоти иктибосиро «мехмонони аз дигар забонхо» мегуянд. Раванди пайдоиши истилохот дар тули 1000-солахо дар натичаи чангхо, забткорихо, равобити иктисодй, сиёсй ва фархангй бештар ба вучуд омадаанд. Чй рух дод, ки мамлакате, ки забонаш «келтй» буд ва аз хамаи забонхо иктибосот вориди он гаштааст. Аввал римихо баъдан олмонихою нормандихо Англияро забт намуданд ва хар яке аз инхо дар фархангу тамаддуни ин кишвар таъсири худро гузоштанд. Пажухиш дар атрофи масъалаи истилохот дар забони точикй яке аз масоили мухими илми забоншиносии точик махсуб шуда, дарачаи
инъикос ва рушди забони илмро мукаррар менамояд. Зеро истилохот аз руйи табиате, ки аз дидгохи лингвистй доранд, хоси забон ва услуби илмй мебошанд. Истилохшиносй омухтани истилохот ва истифодаи онхо аст. Истилохот калимахо, калимахои мураккаб ё иборахои бисёркалима мебошанд, ки дар заминаи махсус ва мафхумхои махсус дода мешавад. Зеро мафхуми истилох, яъне термин аз лихози мантией на танхо калимаи маълуме ки дар назар дошта мешавад ва мафхумеро ифода мекунад, балки ифодакунандаи худи мафхум мебошад. Истилох асосан аз калимаи арабии «исталаха» гирфта шудааст, ки мазмуни бех шудан, хуб шуданро дорад. То замони истиклолият ин калимаро дар зери таъсири забони русй термин мегуфтанд, ки решааш аз калимаи лотинии «terminus» гирифта шудааст, ки мафхумхои хосро дар сохахои мухталиф сиёсат, иктисод,фарханг ва гайра ифода мекунад. Истилохот ба системаи умумии лексикии забон шомил мешавад. Дар натичаи тахаввулоти зиёди таърихи башари истилохот аз дигар забонхо хамчун иктибос ба забонхои дигар ба фонди лугавии онхо ворид шудааст. Истилохот объекти мустакили риштаи забоншиносй махсуб мешавад. Истилохоти сохахои гуногуни илм дар фархангхои махсуси истилохотшиносй мафхумашон равшан инъикос меёбанд. Истилохоти captain, vaccines, detective, sprint, management, diplomacy, orchestra ва гайрахо ба як сохаи илм шомил нестанд. Истилохи captain ба илми харбй, vaccine ба илми тиб, detective ба илми хукук, management ба илми иктисод, diplomacy ба илми дипломатия, яъне равобити байналмилалй orchestra ба илми мусикй дахл доранд. Пас лозим аст, ки якчанд калимахоро дар заминаи равобити байналмилалй, яъне-дипломатия аз лихози лугавию маъной мавриди баррасй карор дихем. Зеро ки хар руз дар забонхои мухталифи дунё махсусан забонхои кишвархои абаркудрати чахон, ки дорои иктисоди баланд ва технологияи пешрафта мебошанд, кариб хар руз калимахои нав ва истилохоти нав ба вучуд меояд. Пас алъон мехохем, ки якчанд истилохи дипломатиро аз лихози лугавй ва маъной баррасй намуда, кушиш менамоем, ки таърихи пайдоиш ва бори нахуст мавриди истифода карор гирифтани онхоро муайян намоем
Accreditation - the act of granting official approval or recognition . Амали ато кардани рухсати расмй ё пазириш
Ехамрк: His staff announced routine receipt of aсcrеditation for the new ambassadors.
Кароргохи вай самти кабули «эътиборномаи» сафирони навро эълон намуд. Ин истилох аз калимаи лотинии «accreditus» реша гирифта бори нахуст соли 1535 мавриди истифода карор гирифтааст [8,45].
Agent - a representative who act on behalf of others. Намояндае, ки аз номи дигарон амал мекунад.
Example: A former FBI agent has been defected to the UK
Собик агенти БФТ ба Британия фирор кард. Ин истилох аз калимаи лотинии «agree» ва калимаи юнонии «agein» ба вучуд омада дар риштаи равобити байналмилалй дар асри XV мавриди истифода карор гирифт.
Counterpart - a person or thing having the same function as another. Ягон шахсияте, ки мисли дигаре дорои як вазифа мебошад.
Example: The Foreign Minister exchanged views with his German «counterpart» on international issues. Вазири корхои хоричй бо «хрмтои» олмониаш оиди масоили
байналмилалй табодули афкор намуданд. Ин истилох аз асри XV инчониб мавриди истифодаи кормандони бахши равобити байналмилалй карор гирифтааст.
Delegation - a group of representatives, гурухи намояндахо дар забони точикй бештар ин тарчума «хайати вакилон» садо медихад.
Example: They sent delegation to the meeting. Онхо ба чаласа х^айати вакилон фиристоданд. Ин истилох аз калимаи англисии «delegation» ва калимаи русии «делегация» ба захираи забони точикй хамчун делегатсия ворид шуд, аммо аз солхои 80-уми асри ХХ модули точикии он «хайати вакилон» бештар мавриди истифода мебошад .
Doctrine - a bilief accepted as authoritative by some group or school -эътикод ё худ таълимоте, ки тавассути баъзе гуруххо ё баъзе мактабе хамчун таълимот пазируфта шудааст.
Example: Truman Doctine createad someone sent on a mission to represent another inteests a new American role of intervention in the world. Таълимоти Трумэн накши нави мудохилаи Амрикоро дар дунё ба вучуд
овард. Ин истилох дар асрхои миёна аз забони лотинй ва фаронсавии doctrina ба забони анлисй шомил шуда дар асри XIV мавриди истеъмол гардид [6,132]. Emissary - createad someone sent on a mission to represent another inteests фиристода, як шахси маъмур - шахсе бо намояндагй барои пешкаш кардани манофеи дигарон фиристода мешавад. Example: A former Foreign Minister was sent to Japan as an emissary of the head of the government. Собик вазири корхои хоричй хамчун фиристодаи махсуси сардори давлат ба Ч,опон фиристода шуд. Ин истилох аз калимаи лотинии «emissarius» ба забони англисй ворид шуда, соли 1607 мавриди истифодаи риштаи дипломатия гардид.
Ultimatum - a final peremptory demand - итмом, итмоми хуччат, охирин пешниход, Example: Rejection of an ultimatum may lead to the breaking off diplomatic relations. Рад намудани ултиматум метавонад ба катъи равобити дипломатй оварда расонад [7,413]. Истилохи ултиматум аз калимаи лотинии «ultimatus» ба забони англисй шомил гардида, соли 1731 мавриди истифодаи риштаи муносибатхои байналмилалй карор гирифтааст.
Credential - a documeent attesting to the truth of certain stated facts- хуччате, (яъне эътиборнома) ки сафир салохияти дипломатй пайдо мекунад.
Example: Through this document (credential) the sending country indicates it's desire for normal diplomatic relations. Тавассути ин хуччат, яъне эътиборнома тамоюли худро ба равобити муътадили дипломатй иброз медорад. Истилохи «credential» бори нахуст соли 1655 дар идораи сиёсати хоричии Англия мавриди истифодаи кормандони риштаи равобити байналмилалй карор гирифта буд.
Annexation - incorporation by joining or uniting - хамрохкунй бо усули тачовуз, забт, яъне усули пайвастшавй бо рохи гасб. Ехамрк: Hitler succeeded in annexing various parts of Europe to Germany without firing a shot. Гитлер дар анексияи (гасби) кисматхои гуногуни Аврупо бе тирпаронй муваффак шуд. Аз калимаи лотинии «annexus» ва калимаи фаронсавии «annexer» вориди луготи забони англисй гардид ва дар асри XIV бори аввал дар заминаи равобити байналмилалй мавриди истифода карор гирифт [4,54].
Embargo - someone sent on a mission to represent another interests -
шахсе бо намояндагие барои пешкаш кардани манофеи дигарон фиристода мешавад. Example: The government embargoed all foreign ships. Хукумат тамоми киштихои кишвархои хоричиро таврим (манъ) намуд. Ин истилох аз калимаи лотинии «imbarricare» ба забони испанй дар шакли «embargar to bar» ворид шуд, баъдан ба забони англисй ворид шуд ва бори нахуст соли 1593 мавриди истифода дар самти сиёсати хоричии кишвархо гардид.
Консул - Ин истилох намоянда, корманди кишвари фиристанда, намояндаи муваззафи як кишвар дар кишвари дигар мебошад.
Калимаи консул аз калимаи лотинии consulere гирифта шуда, бори нахуст дар асри XIV истифода гардидааст. Истилохи мазкур дар лугати Вебстер ин тавр шарх дода шудааст: Example: A government official whose job is in a foreign country and protect and help the citizens of his or her country who are traveling, living or doing business there. Example: The duties of consuls pertain primarily to commercial and business relations [7,419]. Вазифаи консулхр асосан барцарор намудани муносибат%ои тицорати ва кори мебошад.
Персон грат - шахси матлуб, шахси шоиста, шахси лоик, шахси арзанда арзёбй мегардад. Ии истилох дар хамаи забонхои дунё дар риштаи равобити байналмилалй(дипломатия) бо хамин мазмун садо медихад. Персон грат-истилохи фаронсавй аст, ки мафхуми шахси матлуб, шахси шоиста, шахси лоикро ифода мекунад, ва истилохест, ки барои ибрози он, як шахси муайян ба унвони намояндаи расмй як давлати хоричй кобили кабул аст ва метавонад хамчун намояндаи расмии давлати фиристанда фаъолият намоянд. Дар лугати Вебстер ин тавр шарх дода шудааст-personly acceptable or welcome. Ин истилох бори нахуст соли 1882 мавриди истифода карор гирифтаст. England: He would never be person grata in England. Шояд вай дар Англия %аргиз персон грат намебуд.
Персон нон грат - шахси номатлуб, шахси нолоик, шахси аз эътибор берун махсуб мешавад. Истилохи персон нон грат низ аз забони фаронсавй мебошад, ки мафхуми шахси номатлубро ифода мекунад ва як кишвар метавонад намояндаи расмии кишвари дигарро гайри кобили кабул (персон нон грата) эълон кунад. Дар лугати Вебстер ин тавр шарх дода шудааст-personly unacceptable or unwelcome. Ин истилох бори нахуст соли 1904 мавриди истифода карор гирифтаст. Example: If a diplomat violates local law or international law he or she will be declared person non grata. Агар ягон дипломат цонущои ма%алли ё байналмилалиро вайрон кунад, ба у персон нон грата эълон карда мешавад [8,634].
Атташе (вобаста) - Истилохи атташе як мутахасиси фаннй ба манзури ифои таклифхои намояндагй ва гузоришдихй марбут ба хавзаи тахассуси худ ба як хайати дипломатй муназзам мешавад, ва атташехо дар хавзахои сиёсй, низомй, иктисодй ва фархангй фаъолият мебаранд. Калимаи атташе дар лугати Вебстер ин тавр шарх дода шудааст: a technical expert on a counry's diplomatical staff at a foreign capital. Example: Mr. Smith was in Brussels as press attah [4,71]. Цаноби Смит ба сифати атташеи матбуоти дар Брюссель фаъолият мекард. Истилохи атташе истилохи маъмулии бахши равобити байналмилал мебошад, ки бори нахуст соли 1826 мавриди истифода гардидааст.
Президент - раиси чумхур, раиси хукумат ва сардори давлат унвон мешавад. Пайдоиши ин калима ба забони фаронсавии аз калимаи лотинии praesident дар асрхои миёна вориди забони англисй гардидааст. Дар лугати Вебстер ин тавр
и
шарх дода шудст-the head of the government in some countries. Бори нахуст ин истилох дар асри XIV мавриди истифода карор гирифтааст. Example: At the invitation of the Head of the Federal Military Government of Nigeria, the president of the USA paid a state visit to Nigeria from March 31 to April 3 [7,321 ]. Аз 31-уми Март то 3-уми Апрел бо даъвати сардори \укумати ^арбии Нигерия президенты ИМА ба Нигерия сафари давлатй анцом дод.
Бештари истилохоте, ки дар забони точикй маъмул гаштаанд, аз забонхои юнонй, лотинй, арабй, англисй ва русй ба забони мо иктибос шудаанд. Донишмандони риштаи забоншиносй ва пажухишгарони моро месазад, ки ин иктибосотро чи аз лихози этимологй, сохторй, сарфу нахвй ва лугавию маъной хаматарафа пайгирй намоянд.
АДАБИЁТ
1. Косимова: Мухтасар оид ба истилохоти забоншиносии пешини точик. Душанбе:2003.-113с.
2. Лейчик В. М. Терминоведение. Предмет, методы, структуры. Москва. Книжный дом. «Либроком», 2009. - 256 с
3. Мирзо Хдсани Султон. Ташаккул ва такомули истилохоти илмии форсй-точикй. - Душанбе: Дониш, 2008. - 334
сах.
4. Мамадназаров А. Фарханги англисй-точикй. Душанбе : Эр-граф. 2015,- 1080с.
5. Суперанская А. В., Подолькая Н.В., Василеьва Н.В. Общая терминология.- М: Издательство ЛКИ, 2008.- 288
стр.
6. Abbas Ariyanpur. English- Persian dictionary. Tehran: Amiri Kabir. 2001.-1269 pages.
7. Mahdi Khiyobony. A comprehensive dictionary of political terms. Tehran: 1384. - 596 pages.
8. Webster's Dictionary of the English Language. College Edition USA, Fifth Print, 1989.-1856 pages.
ЭТИМОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ И ИСТОЧНИКИ ПОЯВЛЕНИЕ НЕКОТОРЫЕ ДИПЛОМАТИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ В АНГЛИЙСКОМ И
ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКАХ
Данная статья посвящается одной из важнейших проблемы лингвистика проблема термин и терминологии. Терминология - это изучении термины и их использовании в своих местах и их использовании в своих сферах. Термины эти слова, словосочетании и сложные слова которые используется в специальной сфере и специальной значении. Из древних времён термины были известно среди садоводов, охотники, рыбаки, крестьяне, исполнители, военные и учёные различные виды, даже среди колдунов. Большинство эти термины которые используется в таджикском языке они были заимствованы из греческих, латинский, арабский, английский, русский и других языках. Это необходимо что наши лингвисты должен уделят под рассмотрении эти термины с точки зрении этимологии, структуры, словари и их значении. Некоторые зарубежные и отечественные учёные как Даниленко В.П, Коршунов С.И, Лейчик В.М, Суперанская А.Б, Мирзо Хасан Султон, Назарзода С, Касымова М, Сулаймонов С и другие учёные исследовали и написали замечательные научные работы. В сложном периоде процессы глобализации мы должны исследовать и укреплять широкие эксперименты вокруг современные терминологии.
Ключевые слова: аккредитация, агент, коллег, делегация, доктрина, ультиматум, аннексия, эмиссар, эмбарго, ФБР, посол, персон нон грат.
ETYMOLOGICAL ANALYSIS AND THE ORIGIN OF THE APPEARANCE OF SOME DIPLOMATIC TERMS IN ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES
The article is devoted to one of the important problems of the linguistics the problem of term and terminology. Terminology is the learning of the terms and their using in their places and using them in their spheres. Terms are words, complex words and compound
words which are used in special sphere and special meanings. From the ancient periods the terms were known among the gardeners, hunters, fishers, farmers, actors, militaries and the scientists of different types even the devils. The majority of the terms which are used in Tajik language, they were borrowedfrom Greek, Latin, Arabic, English, Russian and other languages. It is necessary that our linguists have to take under consideration the terms from the point of etymology, structure, vocabulary and their meanings. A number offoreign and our scientists like Danilenko V.P, Korshunov S.I, Laychik V.M, Superanskaya A.B, Mirzo Hasani Sulton, Nazarzoda S, Qosimova M, Sulaymanov S. searched works and wrote meaningful scientific works. In the difficult period of the process of globalization which appear thousands of new words and terminology and a number of neologisms we have to search and to strengthen wide experiments round modern terminology.
Key words: accreditation, agent, counterpart, delegation, doctrine, ultimatum, annexation, emissary, embargo, FBI, ambassador, person non grata
Сведения об автора:
Абдулфайзов С. - доцент кафедры английского языка и сравнительной типологии факультет языков Азии и Европа Таджикского национального университета. E-mail: [email protected], telephone-918-17-50-45.
About the author:
Abdulfayzov S. is an assistant professor the Department of English and Comparative Typology the Faculty of Languages of Asia and Europe the Tajik National University. E-mail: [email protected], telephone-918-17-50-45.
НАЕШ ВА ЧРЙГОХИ ИСТИЛО^ ВА ИСТИЛО^ШИНОСЙ ДАР ИЛМИ
ЗАБОНШИНОСЙ
Чураев Х А.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Истилох дар таркиби лугавии хар як забон мавкеи мухимеро ишшл намуда, дорои як катор вежагихои фарккунандаи функсионалй, генетикй-таркибй, лугавй-маъной, морфологй, калимасозй ва услубй-номинативй мебошад. Яке аз аломатхои хоси истилохот ин ташкили сохти он ба шумор меравад. Махз дар натичаи пешрафти илму техника хар як сохаи муайяни чамъиятй сохиби захираи истилохоти худ гардид. Х,ар як истилох як унсури забон аст, ки мохияти хоси илмй дошта, бо аломатхои махсуси худ аз калимахо ба куллй фарк мекунад.
Рочеъ ба ин масъала донишмандон фикру андешахои худро баён кардаанд. Чунончи: «Дар истилох хамеша алокахои табиии забоншиносй туфайли мафхумхои истилохотй ва алокахои байни истилохй ифода меёбанд» [3,16-62]. Истилохот худ системаи махсуси маъноии калима ва ибораро дар бар гирифта, як мафхуми аники системаи муайянро ифода мекунад. Дар тафовут аз калима маънои истилох бояд амику муайян бошад, зеро истилох на хамчун ифодакунандаи ин ё он маъност, балки дорои як мазмуни муайяни асоснок аст. Яъне истилох, на факат вазифаи номинативии худро адо мекунад, инчунин мазмуни муайянро низ инъикос менамояд. Ба ифодаи дигар, истилох барои номгуи мафхумхои муайяни илмй истифода гардида, чараён ва мафхумеро, ки дар сохаи забон ба амал меояд, номбар карда, хамчунин мазмуни онхоро ифода мекунад. Аз ин сабаб, истилохот ифодакунандаи мафхумхои мушаххаси илмй «воситаи муайяни мантикй» буда, ба як чузъи назарияи илмии сохаи муайян мубаддал мегардад. Он танхо ба забони илмй тааллук дошта, хамчун воситаи мубодилаи касбй хизмат мекунад. Ин чо бояд кайд намуд, ки дар бештари мавридхо хангоми сохтан ва тартиб додани истилохот набояд аз вожахои серистеъмол истифода бурд.
Бояд таъкид кард, ки ба сифати истилох истифодаи аз хад зиёди вожахои серистеъмол ба маънои аслиашон галати махз хохад буд. Ин корбурд хамон вакт кобили кабул хохад буд, ки агар вожахои серистеъмол ба маънои истилохоти махсус барои ифодаи мафхуми муайяни илмй хизмат намоянд.
