CC BY
53
УДК 4(075)
DOI 10.24412/2413-2004-2022-1-94-102
МАВЦЕИ Хцкматуллоева Наимахон Анвархоцаевна,
ВОЖАХРИ ТОЦИКЙ саромузгори кафедраи назария ва амалияи забони
ДАР БУНЁДИ англиси, факултети забонуои хориции МДТ "ДДХ
КАЛИМАХОИНАВ ба номи акад. БТафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
РОЛЬ ТАДЖИКСКИХ Хикматуллоева Наимахон Анварходжаевна, СЛОВ В ОБРАЗОВАНИИ старший преподаватель кафедры теории и НОВЫХ СЛОВ практики английского языка факультета
иностранных языков ГОУ "ХГУ имени Б.Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
THE ROLE Khikmatulloeva Naimakhon Anvarkhojaevna, senior OF TAJIK WORDS lecturer of the department of theory and practice of the IN THE FORMATION English language attached to the faculty offoreign OF NEW WORDS languages under SEI "KhSU named after B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: naimakhon@bk.ru
Калидвожах;о: пасвандуои калимасоз, калимауои сохтаву мураккаб, калимауои аслии англиси, калимасози, ицтибос, вомвожа, пасвандуои сифатсоз, мансубияти замони, унсуруои лугавй, усули омехтаи калимасози
Мавцеи вожауои тоцики дар бунёди калимауои нав барраси гардида, дар асоси маводи аз ду забони решаи умуми дошта гирдоварда хусусиятуои пасвандуои калимасоз ба риштаи таулил кашида шудааст. Дар натицаи таулил маълум гардид, ки дар забони тоцики шумори зиёди ицтибосуои англиси мавцуд мебошад, ки онуо дар худи забони асл аз циуати сохтор гуногун: сода, сохта, мураккаб уастанд, вале баъди ба таркиби лугавии забони тоцики дохилгардияшон уамчун вожауои сода пазируфта мешаванд. Таулил ва циёси маводи гирдомада нишон медиуад, ки ицтибосуои англисии дар таркиби лугавии забони тоцики мавцуда бо иддае аз пасвандуои калимасоз ва вожауои мустацилмаънои тоцики уамроу шуда, як силсила калимауои сохтаву мураккаб ва тарзи омехтаро ба вуцуд овардаанд.
Ключевые слова: словообразовательные суффиксы, словообразовательные окончания, составные слова, оригинальные английские слова, словообразование, заимствования, лексические элементы, метод смешанного словообразования
Обсуждается роль таджикских слов в образовании новых слов и анализируются особенности словообразовательных суффиксов на материалах двух языков с общим происхождением. Анализ показал, что таджикский язык имеет большое количество английских заимствований, которые структурно отличаются от языка оригинала: простые, составные, сложные, но после включения их в лексическую структуру таджикского языка они принимаются как простые слова. Анализ и сравнение собранных материалов показывает, что английские заимствования в лексике таджикского языка сочетаются с некоторыми словообразовательными окончаниями и самостоятельными таджикскими словами, создавая ряд сложных и смешанных слов.
Key-words: word-building suffixes, word-building inflexions, complex words, original English words, word formation, borrowings, lexical elements, mixed word-formation method
The article dwells on the role of Tajik words in the formation of new words, and the author analyzes the features of word-formation suffixes on the materials of two languages with a common origin. The analysis showed that the Tajik language has a large number of English loanwords which are structurally different from the original language: simple, compound, complex ones, but after being included into the lexical structure of the Tajik language they are accepted as simple words. Analysis and comparison of the collected materials show that English borrowings in the vocabulary of the Tajik language are combined with some derivational inflexions and independent Tajik words creating a number of complex and mixed words.
Таркиби лугавии забони англисй дар хар се давраи инкишофи он ягона набуда, дар чараёни мавчудияти забони мазкур он аз ^адим то имруз на танхо такмил ёфтааст, балки ба тахаввулоти алохидае низ дучор омадааст. Агар дар ахди бостон доираи таркиби лугавии он дар натори дигар забонхои германй васеъ набошад (1,с. 99), пас дар даврони минбаъда он бо рохи сохташавии вожахои сохтаву мураккаб ё бо усули конверсия ба вучуд омадани як ^атор вохидхои лугавй тадричан бой шуда, барои ифодаи маьнохои мухталиф сохиби калимахои зарурй гардид (1,с.164-165).
Вандхои созандаи калимахои нави мансуб ба исм, сифат, чонишин ва монанди инхо дар забони англисй низ дар тули мавчудияти худ хам тагйироти шаклй, хам дигаргунии маъноиро паси сар кардаанд, яьне агар шаклхои ^адим ва баьдинаи ^исме аз пешванд ё пасвандхои ин забонро бо хамдигар ^иёс намоем, маьлум мегардад, ки онхо аз лихози овозй фар^ карда, баробари ин доираи вазифаи калимасозии онхо низ вусьат ёфтааст. Бо гузашти замон бархе аз калимахои муста^илмаьно ба гурухи унсурхои созандаи калимаи нав табдил ёфта, минбаьд фа^ат дар хамин вазифа мавриди истифода ^арор гирифтанд. Чунончи, дар давраи нави инкишофи забони англисй шумори пасвандхои калимасози забони номбурда аз хисоби ба пасванд табдил ёфтани калимахои лотиниасл ё франсавиасл афзуд (1,с.235) ва ин боиси фарох гардидани захираи лугавии забони номбурда шуд.
Иддае аз чунин пасвандхо дар баробари хамрохшавияшон ба калимахои аслии англисй боз ба бархе аз вожахои и^тибосй низ илова шуда, боиси ташаккулёбии калимахои нави сохта мешуданд. Масалан, агар пасванди -er, ки он шакли тагйирёфтаи -ere-и к;адим аст, хануз дар даврахои миёна ва нави инкишофи забони англисй дар калимасозй ба таври басо фаьол иштирок карда, сабаби ба вучуд омадани вожахои зиёде шуд (1,с.164-234). Масалан, дар забони адабии англисии муосир пасванди номбурда дар як маврид ба калима хамрох шуда, дарачаи олии сифатро созад (silkier, silkiest: а. Абрешиммонанд; б. мулоим, нарм (16, с. 7451008), пас дар холати дигар он сифати нисбй cottager «кулбанишин, рустой, касе, ки дар коттеч зиндагй мекунад»(16,с.199-1008) сохтааст.
3.cottage а.кулба; б. хонаи берун аз шахр, коттеч (16,с.199). -Age исмхои мухталиф месозад: 1.амал, натича; 2.вазь; З.теьдод, шумор; 4.арзиш; 5.махал, манзил(16,с.1008).
Колабхои калимахои мураккаби англисй низ мисли вожахои сохтаи он дар тули мавчудияти худ баробари нигох доштани хамон ^олабхои аньанавии худ боз дигаргунии муайянеро паси сар намудаанд. Агар дар даврони ^адими инкишофи забони мазкур ^олабхои ин гурухи вохидхои лугавй он ^адар вусьат пайдо накарда бошанд ва дар ^олабхои муайян танхо исму сифату зарф сохта шаванд (1,с.104), пас дар даврони миёнаи вучуди он баробари идомаи ^олабхои зикргардида инчунин бо рохи бахамоии пешоянду исм, зарфу феьл, асоси феьливу исм силсилаи калимахои нави мураккаб ба вучуд омаданд (1,с.167), дар ахди нави инкишофи ин забон бошад, дар заминаи ^олабхое, чун сифату исм аз иборахо гурухи калони калимахо бунёд ёфтанд (1, 235).
1.chequebook «китобчаи чеки банкй»(4,с.152).
2.silk-mill «корхонаи абрешимресй» (4,с.745).
3.silkstoking а. Доруби абрешимй; б. шахси сарватманд (4,с.745). Пасванди созандаи сифати феълй (walking рафта; loving дустдошта-4, 1009
4.silkworm «кирми абрешим, кирмак» (4,с.745).
5.checkerboard «тахтаи шохмот» (4,с.151).
6.checkmate а. Шох ва мат; 2. Мачозан маглубият (4, с.152).
7. chess-board «тахтаи шохмот, шатранч»(4,с.152).
8. chess-man «мухраи шохмот» (4,с.152).
9. chess-player «шохмотбоз, шатранчбоз» (4,с.152).
10.lemon-drop «оби наботи лимуй» (4,с.480).
11.bezoard-stone (4,с.26).
Маълум аст, ки робитахои мухталифи байни халкхои чахон дар иктибосхои лугавии забон ба таври равшан инъикос гардида, ба туфайли теъдоди чунин унсурхои лугавй накши ин ё он халкро дар пешрафти тамаддуни халкхои дигар ба осонй муайян намудан мумкин аст. Ба ин нукта ишора карда, профессор X. Мачидов таъкид намудааст, ки "хар як калимаи иктибосии таркиби лугавии забон гувохи зиндаи ин ё он ходисаи таърихи гузаштаи сохибони он аст» (6,с.98).
Забони форсии точикй аз чумлаи тавонотарин забонхои олам ба шумор омада, дорои таркиби лугавии бой, имкониятхои мухталифи баёни айни як матлаб аст. Дар бораи сарвати фаровони лугавй доштани ин забон мисолхои зиёде овардан мумкин аст, вале мо ин чо бо ишораи як нукта махдуд мешавем. Донишманди барчастаи Эрон Алиакбари Деххудо барои таълифи "Лугатнома"-аш ду миллион барга гирд овардааст. Аз аз чунин теъдоди баргахо нимашро номхои чугрофиву ашхос ташкил дихад, пас ними дигари он калимахои мукаррарии забон аст, яъне ин забон дар ихтиёри худ наздик ба як миллион калима дорад, ки "ин анбухи вожахо дах баробари вожахои англисй дар яксад соли охир ва панч баробари вожахои кунунии он аст» (10,с.4).
Бо вучуди сохиб буданаш ба чунин микдори калони вожаву ифодахо забони форсии точикй мисли забонхои дигар хамеша аз забонхои дигари хешу гайрихеш вохидхои лугавии заруриро кабул намуда, таркиби лугавии худро аз хисоби онхо боз ганитар кардааст. Дар тули вучудаш ба забони модарии мо аз забонхои Шарку Fарб як силсила калимаву иборахо ворид шуда, на танхо дар ифодаи маънохои зарурй хизмат кардаанд, балки дар ташаккули калимахои сохтаву мураккаби зиёде накши муайяне бозидаанд. Яке аз чунин забонхо англисй аст, ки аз он ба забони точикй гурухи муайяни вомвожахо дохил гардида, иддае аз онхо дар калимасозй низ иштирок кардаанд. Аз ин чихат забони англисй бо точикй шабохати наздик дорад, яъне як даста калимахои забони мо низ бо унсурхои калимасози англисй хамрох гардида, вожахои зиёде, мисли Persia, Persian, Persica, Persico, Perseus, Perseid, Persea сохтаанд (10,с.19 -134).
Маълум аст, ки забони англисй ба шохаи гарбии забонхои германй мансуб буда, худуди пахнгардии он басо вусъатнок аст ва бо он дар кишвархои Британияи Кабир, Ирландия, Америкаи шимолй, Австралия, Зеландияи Нав, инчунин дар як катор мамлакатхои Осиёву Африко гуфтугу мекунанд. Забони мазкур ба сифати забони расмии Шохигарии Муттахидаи Британияи Кабиру Ирландияи шимолй, Иёлоти Муттахидаи Амрикову Австралия, Зеландияи Нав ва Ирландия (дар Канада дар радифи забони франсавй, дар Ирландия дар катори забони ирландй) истифода гардида, баробари ин, чун забони расмии Хиндустон (муваккатан), 15
давлати Афрщо (Чумдурии Афрщои Ч,анубй, Чумдурии Федеративии Нигерия, Чумдуридои Ганаву Угандаву Кениву Танзания ва м. индо) дар гардиш ^арор дорад. Хулоса, бо ин забон дар чадон беш аз 400 млн мардум гуфтугу намуда (14, 33), он яке аз забонуои расмиву коргузории Ташкилоти Давлатдои Муттадида ба шумор меравад.
Маълум аст, ки ицтибос дорои меъёрдои ба худ хос буда, мадз аз руи ондо тафовути вомвожадоро аз унсурдои тасодуфии забон ба хубй дарк кардан мумкин аст. Аз байни чунин меъёрдо забоншинос М. Х^. Султон дуи ондоро дамчун меъёри асосй чудо намудааст: "1. Калима (ё ибораи) щтибосй бояд ба савтиёти забони к;арздиданда созгор бошад ва ба вижагидои маъной ва сарфиву надвии забони ^арзгиранда комилан мутобщат намояд; 2. Дар заминаи калимаи (ё ибораи) щтибосй барои ифодаи падидадои дигар вожадои дигаре сохта шавад, ки боиси ганй гардидани таркиби лугавии забон гардад» (11, 220).
Дар забони точикй шумори зиёди щтибосдои англисй мавчуд мебошанд, ки ондо дар худи забони асл аз чидати сохтор гуногун: содда, сохта, мураккаб дастанд, вале баъди ба таркиби лугавии забони точикй дохилгардияшон дамчун вожадои содда пазируфта мешаванд. Масалан, точикон унсурдои лугавии англисиасли чемпионат, стюардесса, актриса, боксёр, экспортро, ки дар асл аз диссадои чемпион+-ат, стюард+-есса, актр+-иса), бокс+-ёр, экс+-порт иборатанд 2, 100-103), ба сифати калимадои му^аррарии забон истифода менамоянд.
Лозим ба ёдоварист, ки мо дангоми муайян намудани решаи англисй доштани гуруде аз водиддои лугавй ба бархе фардангномадои точикиву русй такя намуда (2; 100;), имкони калимасозии чунин вомвожадоро низ дар асоси маводи дар ондо дарчгардида нишон медидем.
Тадлил ва ^иёси маводи гирдомада нишон медидад, ки щтибосдои англисии дар таркиби лугавии забони точикй мавчуда бо иддае аз пасванддои калимасоз ва вожадои мустщилмаьнои точикй дамрод шуда, як силсила калимадои сохтаву мураккаб ва тарзи омехтаро ба вучуд овардаанд. Ба чунин вомвожадо, пеш аз дама, пасванддои калимасози -и, -чи, -дон, -нок, -они дамрод шуда, боиси ташаккули вожадои нав шудаанд. Албатта, имкони калимасозии пасванддои номбурда якхела нест, бо ёрии баъзеи ондо шумори бештар, бо диссаи дигар теъдоди камтар ва ^исми сеюм хеле кам водиддои нави лугавй бунёд ёфтаанд. Яке аз чунин пасванддо -и аст. Бояд гуфт, ки дар забони точикй ду пасванди шаклан бо дам шабеди -и вучуд дорад, ки яке исм, дигаре сифат месозад (6,с. 115-116) ва дар дуи ондо таърихан сарчашмадои гуногун доранд (13,с.215-220). Профессор Х^асанов А. Дар хусуси гуногунрешагии пасванддои мазкур ва баъдан сабаби шакли ягонаро гирифтани ондо чунин навиштааст: "Мавриди тазаккур аст, ки пасванди -и- и исмсоз асли худро аз -Ьи забони порсии миёна гирифтааст, ки решаи он, дар навбати худ, ба iya- 5wa- забони эронии бостон мерасад, вале сарчашмаи пасванди и-и созандаи сифати нисбй унсури ^ (порсии миёнаи ашконй) ё -ig (порсии миёнаи сосонй) ба шумор меояд... Хдр дуи ин пасванд аз руи хусусияти корбурд ё дарачаи истифода дар забони даврони Сосониён аз дам тафовути куллй доштанд.Чунончи, агар вижагии пасванди -Ш дар истифодаи муштараки он бо асосдои номии соддаву сохта ва шаклдои мураккабу таркибии диссадои номй мушодида гардад, пас унсури калимасози ^ ё -ig яке аз пасванддои серистеъмолтарини сифатсози ин даврони инкишофи забони форсй-точикй дисоб мешавад " (13,с.217-218).
Тадлил нишон медидад, ки пасванди мазкур бо вожадои англисй дамрод шуда, асосан сифат сохтаанд, дар исмсозй ондо фаъол нестанд. Мо дамагй як вожаи сохтаи шефи-ро ба маънои "уддадории чамъиятии муассисае барои ёрии моддй додан ба идора, мактаб ё муассисаи дигар" (2, 54; 104, ч. 2, 636) пайдо кардем, ки ин пасванд исми маънй сохтааст.
-Й ва вариантдои он: -ги, -ви, баръакс, дамчун пасванди сифатсоз аз сермаънотарин унсурдои калимасоз дисоб ёфта, «...дар сохтани бештар аз бист навъи маъноии сифатдои
нисбй иштирок мекунад» (6, 86-87). Вокеан, бо ёрии пасванди мазкур дар забони точикй исмхое бунёд мегарданд, ки онхо мансубият (интизоми харбй), таъинот (хонаи чаррохй), маводи шайъсозанда (хайкали сангй), макон (марди кухистонй), замон (кишти бахорй), микдору андоза (манзили духонагй), шабохат (чашмони гусфандй), ранг (камзули чигарй), навъ (таъмири аврупой) ва м. инхоро ифода мекунанд.
Маълум мешавад, ки пасванди мазкур на танхо дар сохтани вожахои нав аз калимахои точикй фаъол аст, балки дар бунёди чунин вохидхои лугавй аз калимахои англисй низ накши мухим дорад. Дар таркиби лугавии забони точикй унсурхои лугавии карасинй (бо карасин коркунанда, бо карасин сузанда-2, 26; 12, ч. 1, 595), контейнерй (мансуб ба контейнер, боркашонии контейнерй-12, ч. 1, 622), лейбористй (хизби коргариест дар Англия ва баъзе давлатхои дигар, ки сиёсати ислохоти созишкоронаро пеш мебарад-2, 29; 12, ч. 1, 719), рекордй (он чй ба дарачаи рекорд расидааст, дарачаи аз хама баландтарини коре ё муваффакияте-2, 41; 12, ч. 2, 161), танкй (мансуб ба танк -2, 46; 12, ч. 2, 308), телетайпй (ба таври худнависй-12, ч. 2, 338) ба назар мерасанд, ки дар онхо -й хамчун муодили пасванди русии -ный, -ский истифода шудааст.
Маълум аст, ки вожахои англисй ба забони точикй ба воситаи забони русй иктибос гардидаанд, яъне ин вохидхои лугавй баъди ба забони русй воридшавияшон пасвандхои зикргардидаи русиро кабул кардаанд (мисли лейбористский, танковый) ва хангоми тарчумаашон ба точикй тарчумонхо онро бо -й ифода кардаанд. Калимахои тендера (мансуб ба тендер, ба воситаи тендер-12, ч. 2, 339), фолклорй (мансуб ба фолклор -12, ч. 2, 406), чартерй (марбут ба чартер-12, ч. 2, 539), комбайнй (2, 27), конвейерй (2, 27), стандартй (2, 45), каучукй (2, 26), фомилй (навъе аз чой, чои сиёх-12, ч. 2, 406) ва м. инхо низ аз кабили хамин гуна мисолхоянд.
Чунон ки дида мешавад, кариб хамаи ин гуна унсурхои лугавй дар забони точикй дар шакли ба асл наздик ба кор бурда мешаванд. Вобаста ба ин масъала ин нуктаро зикр кардан зарур аст, ки аксари чунин вохидхои лугавй ба таркиби лугавии забонамон дар солхои Хркимияти Шуравй ба воситаи забони русй бо нигох дошта шудани хусусиятхои овозии он забон ворид шудаанд ва ин холат то имруз давом дорад. Аз ин чихат бархе аз забоншиносон таъкид кардаанд, ки "рохи начот аз ин нобасомонихо дар хамин аст, ки калимахои аврупоии чи аз тарики русй ва чи бо роххои мухталиф аз Шарк воридшуда мутобики меъёрхои талаффузи худи забони точикй тагйир дода шуда, бо калимахои худй хамранг гардонида шаванд" (6, 257). Чанд сол мукаддам мафхуми "мансуб ба парламент" бо калимаи парламентй ифода карда мешуд (2, 39; 12, ч. 2, 76), вале баъдан онро ба гунаи порлумонй зикр намуданд (12, ч. 2, 76), ки, ба назари мо, хамин шакли охираш ба меъёри талаффузи забонамон мувофик аст.
Дигар аз пасванди калимасози ба вожахои англисй хамрохшаванда -чй аст. Дар бораи мансубияти забонии пасванди мазкур забоншинос Д.Саймиддинов далели фаровоне оварда навиштааст, ки -чй дар асл ба туркй мансуб буда, дар тули дуру дарози истифодааш на танхо дар ин ё он забонхои алохидаи эронй, балки дар аксари забонхои миёнаву (монанди порсии миёна, сугдй) нави эронй (мисли форсии муосир, дарии Афгонистон, ларй), хатто яке аз забонхои хиндуаврупой, яъне арманй мавриди истифода карор доштааст (9, 116-118). Масалан, у дар як маврид менависад, ки «пасванди -чй дар забони точикй бо таъсири забонхои туркй-узбекй бар ивази колабхои асили суннатии вожасозй тавсиа пайдо карда, аз ин рох луготу истилохоти фаровоне бо ин пасванд дар забони точикй ворид гардидаанд» (9, 116).
Мухаккикони алохида рочеъ ба тафовути -чй аз -гар таваккуф намуда овардаанд, ки "-чй мисли -гар касбу машгулиятро фахмонад хам, бештар машгулият бо кореро не, балки
машFyлият бо чизеро мефаxмонад" (15, 170), дар xолати cyнъиcохт баромадани иддае аз калимаxои бо ^û cохташаванда истифодаи паcванди -гар ë калима беxтар аcт (8, 8).
Во^еан, ин паcванд ба вожаxои англиcй xамроx гардида, калимаxое cохтааcт, ки шyFли каcеро ба чизе нишон медиxанд. Унcyрxои лyFавии боксчû (12, ч. 1, 223), комбайнчû (2, 27), тракторчû (2, 48) мигали xамин гyна калимаxо мебошанд.
Ба назари мо, як ^дами чунин воxидxои лyFавй дар доираи гуфтугу бештар ба кор мераванд. Ин аст, ки дар баъзе фарxангномаxои тафcирй шифоxй будани ондо махcyc ^айд шyдааcт. Чунончи, танкчû аз чумлаи ин гуна вожаxо ба шумор меравад (12, ч. 2, 308).
Паcванди -дон, ки яке аз yнcyрxои ^адими точикй ба шумор омада, xанyз дар забони порети миëна дар калимаcозй ширкат дошт ва дар "Шоxнома"-и Фирдавcй дар таркиби чанд вожа ба назар раетда, имруз низ бо ëрии он беш аз панчоx калимаи cохта дида мешавад (5, 63- 64), баъзан ба yнcyрxои лyFавии англиcй низ xамроx гардида, вожаи наверо отхтааст. Чунончи, калимаи карасиндон (зарф барои андохтани караcин 2, 26; 12, ч. 1, 590) аз забили xамин гуна воxидxои лyFавй аcт.
Тавре ки дида мешавад, баъзан чунин морфемаxои калимашз, ки дар аcл аз вожаxои мустакилмаьно ба вучуд омадаанд, то андозае cемантикаи худро нигоx доштаанд. Mаcалан, паcванди -дон дар забони фороти миëна дар шакли -odan, фороти вддим ба гунаи *-dana-ЧOЙгоx, "макон" (xиндyаврyпой *dhë-no-) ба кор рафта, аз решаи da- "ниxодан, к;арор додан" cарчашма гирифтааст. Хднуз дар даврони вддим бо -дон гахташавии вожаи daiva-dana-мyшоxида мешавад, ки маънои "чойгоxи девон, маъбади девон, буткада"-ро дошт.
-Бон, ки шакли форети миëнаи он -ban, гунаи ^адимаш *pana- ë *pavan- аст, низ ба натори xамин гуна yнcyрxо манcyб аст. Хрло дар забони точикй xамроxгардии паcванди мазкур ба вожаи англиси лифт ва бyнëдшавии калимаи лифтбон (он ки мyтаcаддии кори лифт мебошад-12, ч. 1,723) ба назар мераcад.
Храмин тари^, имруз дар забони точикй бо ëрии баъзе паcвандxои дигар ва вожаxои англиcиаcл низ ба вучуд омадани калимаxои cохта дида мешаванд. Ба натори чунин yнcyрxои калимаcоз метавон -онû (дар калимаи стандартонû "ба меъëр даровардан, ба навъи махcycи чавобгуи меъëри муайян чудо кардан"-3, ч. 2, 266), -нок (дар вожаи каучукнок-1, 26) ва м. ин^ро дохил намуд, ки бо он^ аxëн-аxëн воxидxои лyFавии нав гахта шудаанд.
На^ши калимаxои англиcй дар ташаккули калимаxои мураккаби точикй низ rox барчаcта ва гоx хира ба назар мераcад. Дар забони точикй калимаxои мураккаби аз ду иcм ë иcмy cифат шхташудае, ки яке аз чyзъxояшон вожаxои англиcй xаcтанд, хеле кам мyшоxида мешаванд. Дар чунин ^олабxо мо аз фарxангномаxои тафcирии точикй бушдгардии yнcyрxои лyFавии карасинлампа "чароFи караоинй" (12, ч. 1, 590) ва футболдуст (2, 85)-ро пайдо намудем. Маълум мешавад, ки вожаxои англист дар rçолабxои номбурда имкони баш маxдyди ваcлшавй доранд. Баръакc, чунин калимаxо дар ^олаби иcм+аcоcи замони xозираи феъл имкони ниcбатан вагеи баемой доранд. Дар ^олаби мазкур одатан вожаxои англиcй ба отфати чузъи аввал ба кор рафта, xамчyн чузъи дуюм бештар ашот замони xозираи феълxои бозидан, рондан иcтифода мешаванд. Калимаxои мураккаби баскетболбоз «бозигари бастет-бол» (2, 64; 12, ч. 1, 150), волейболбоз «бозигари волейбол» (2, 65; 12, ч. 1, 282), гандболбоз «бозигари гандбол» (12, ч. 1, 298), теннисбоз "бозигари тенниc" (2, 84; 12, ч. 2, 339), футболбоз (2, 104, ч. 2, 413), хоккейбоз "иштирокчй дар бозии хоккей" (12, ч. 2, 443), комбайнрон «ронандаи комбайн" (12, ч. 1, 619), танкрон «ронандаи танк» (12, ч. 2, 308), троллейбусрон «ронандаи троллейбуо> (12, ч. 2, 354) аз чумлаи ^мин гуна миcолxо мебошанд.
Ба дигар феълхои точикй пайвастгардии унсурхои лугавии англисй хел кам ба назар мерасад. Дар чунин мавридхо баъзан истифодашавии асоси замони хозираи феълхои кашидан, задан, шикастан, шинохтан мавриди истифода карор гирифтаанд: контейнеркаш "мошини махсуси контейнеркашй" (12, ч. 1, 622), танкзан «бо танк задан, аслихаи танкзанй" (12, ч. 2, 308), танксоз «созандаи танк, мутахассиси сохаи танксозй» (12, ч. 2, 308), танкшикан "нобудкунандаи танк" (12, ч. 2, 308), фолклоршинос «мутахассиси эчодиёти дахонии халк» (2, 85; 12, ч. 2, 406) дида мешаванд.
Ба чуз калимахои мураккаб дар забони точикй навъи махсуси вожахое ба назар мерасанд, ки онро мухаккикон "усули омехтаи калимасозй" ном бурдаанд (3, 125). Сабаби чунин ном гирифтани ин гурухи унсурхои лугавй аз он иборат аст, ки дар онхо дар як вакт васлгардии асосхо ва ширкати пасвандхо ба амал меояд. Ин гуна калимахо одатан аз чихати мансубияташон ба хиссахои нутк исм буда, хусусияташон аз он иборат аст, ки ба ду ё зиёда асос ва вандхои калимасоз чудо мешаванд. Дар чунин калимахои точикй ба сифати чузъи дуюм факат асоси замони хозираи феълхо иштирок намуда, хамчун чузъи нахуст корбурди исм, чонишини нафсии худ, истифодаи якчояи пешоянду исм ба мушохида мерасад. Дар колаби шумораву исм ва пасвандхои алохида бунёдгардии ин гуна вохидхои лугавй низ дида мешаванд. Агарчи дар вазифаи вандхои калимасози чунин вожахо пасвандхои -й, -ак, -а, -чй ба кор мераванд (3, 125126), вале аз хама бештар дар чунин мавридхо пасванди -й накши шоиста дорад.
Тахлил ва мукоисаи ташаккули чунин вохидхои лугавй аз вожахои англисиву точикй моро ба чунин натича овард, ки онхо асосан дар колаби исм+асоси замони хозираи феъл-+-й ба вучуд омадаанд. Сарчашмаи ин гуна унсурхои лугавй одатан таркиб ё ибора хастанд. Барои ба калима табдилёбии чунин колбахои нахвй накши пасванди -й басо калон аст. Ин аст, ки Л. С. Пейсиков пасвандхое чун "-й"-ро «пасвандхои ибораро ба калима табдилдиханда» номидааст (7, 90).
Дар колаби ишорагардида дар забони точикй калимахои омехтасохти теннисбозй (2, 84; 12, ч. 2, 339), футболбозй (2, 85; 12, ч. 2, 413), хоккейбозй-чавгонбозии руи ях (12, ч 2, 443), танкронй (12, 308), тракторронй (12, ч. 2, 354), тунелсозй (12, ч. 2, 356), фолклоршиносй (2, 85; 12, ч. 2, 406) ташаккул ёфтаанд.
Бояд гуфт, ки кариб хамаи чунин калимахо дар забони точикй танхо ба як маънои мушаххас ба кор мераванд, вале баъзан дар ифодаи ду маъно истифодагардии чунин вожахо низ ба мушохида мерасанд. Вохидхои лугавии баскетболбозй (1.бозии баскетбол; 2.машгулияти баскетболбозон-2, 64; 12, ч. 1, 150), волейболбозй (1.бозии волейбол; 2.мансуб ба волейбол; майдончаи волейболбозй-2, 65; 12, ч. 1, 282) аз чумлаи хамин гуна калимахо хастанд.
Хамин тавр, иктибосхои англисии дар забони точикй мавчуда на танхо барои ифодаи маънохои мухталиф ба кор рафтаанд, балки онхо боз дар сохташавии калимахои сохтаву мураккаб ва вожахои омехтасохт низ накши сазовор дошта, ба ин восита таркиби лугавии забони точикиро бой гардонидаанд.
Аз байни пасвандхои калимасози точикй ба вожахои англисй пасвандхои -чй, -дон, -й, -бон, -онй, -нок ва гайрахо хамрох шуда, гурухи муайяни вохидхои лугавиро сохтаанд.
Калимахои мураккаб бошанд, асосан дар колаби исм+исм, исм+сифат, исм+асоси замони хозираи бархе аз феълхо, мисли бозидан, задан, рондан, шикастан, шинохтан ва монанди инхо сохта шудаанд.
Аз байни колабхои вожахои омехтасохт калимахои англисй асосан дар колаби исм+асоси замони хозираи феъл+-й бо феълхои алохидаи точикй ба хам омада, якчанд вохиди лугавии нав ба вучуд овардаанд.
Пайнавишт:
1. Аракин В. Д. История английского языка. - Москва: ФИЗМАТЛИТ, 2003. - 272 с.
2. Бобомуродов Ш., Муъминов А. Лугати мухтасари калимасозии забони адабии тоцик. - Душанбе: Маориф, 1983. 116с.
3. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик. Цилди 1. - Душанбе: Дониш,1985.- 355 с.
4. Мамадназаров А. Фаруанги англиси-тоцики. - Душанбе: Эр-граф, 2011.- 1015 с.
5. Мацидов X Забони адабии муосири тоцик. Цилди 1. Лугатшиносй. - Душанбе: Деваштич, 2007.
6. Мацидов X. Сеури сухани форсии тоцики. - Душанбе: Дацици, 2014. - 351с.
7. Пейсиков Л. С. Очерки по словообразованию персидского языка. - Москва: Изд-во Московского ун-та, 1973. - 198 с.
8. Расторгуева В. С., Д. И. Эдельман. Этимологический словарь иранских языков / В. С. Расторгуева, Д. И. Эдельман. - Москва: Восточная литература, 2000. - Т.1,327 с.; 2003. - Т. 2, 503 с.; 2007. - Т. 3, 493 с.; 2011.-Т.4, 411 с.; 2015.-Т.5, 566 с.
9. Саймиддинов Д. Корбурди пасванди -чи дар забони тоцикй//Пажууишуои забоншиноси/Д.Саймиддинов. -Душанбе: Шарци озод, 2013. - С.114-126.
10. Саццодия М. А.Вожауои эрони дар забони англиси. Чопи нахуст, Теурон,1364.- 244 с.
11. Султон М. X. Ташаккул ва такомули истилоуоти илмии форси-тоцики. - Душанбе: Дониш, 2008.- 334 с.
12. Фаруанги тафсирии забони тоцики. Зери таурири Назарзода С. Ва дигарон. Цилдуои 1 (949 с.); 2 (944 с). - Душанбе, 2008.
13. Хасанов А. Тауаввули таърихии вожауои тоцики. - Хуцанд: Ношир, 2017.- 275с.
14. Швейцар А.Д. и др. Английский язык//Лингвистческий энциклопедический словарь. -Москва: Советская энциклопедия, 1990. - С.33-34.
15. Шукуров М. Часпаки -гар ва -чи//Забони мо уастии мост. -Душанбе: Маориф, 1991. - С.167-178.
16. Montgomery W.W. The influens of Islam of Medieval Europe. Edinburgh at the University press / W.W. Montgomery. - 1972. - 125p.
Reference Literature:
1. Arakin V.D. The History of the English Language. - M.: PHYZMATHLIT, 2003. - 272 pp.
2. Bobomurodov Sh., Muminov A. Concise Dictionary of Word-Formation of the Tajik Literary Language. - Dushanbe: Education, 1983. - 116pp.
3. Grammar of Modern Tajik Literary Language. - V.1. - Dushanbe: Knowledge,1985. - 355 pp.
4. Mamadnazarov А. English-Tajik Dictionary. -Dushanbe: Er-Graf 2011. - 1015 pp.
5. Maljidov N. Modern Tajik Literary Language. - V.1. Linguistics. - Dushanbe: Devashtich, 2007.
6. Majidov N. Magic of the Tajik-Persian Language. - Dushanbe: Precision, 2014. - 351 pp.
7. Peisikov L.S Essays on Word-Formation of the Persian Language. - M.: Publishing-house of Moscow University, 1973. - 198pp.
8. Rastorgueva V.S. Etymological Dictionary of Iranian Languages / V. S. Rastorgueva, D. I. Edelman. - M.: Oriental Literature, 2000. - V. 1. - 327pp.; 2003. - V. 2. - 503 pp.; 2007. -V. 3. - 493pp.; 2011. - V.4. - 411 pp .; 2015. - V.5. - 566pp.
9. Saymiddinov D. The Use of the Suffix -chi in the Tajik Language // Linguistic Studies / D. Saimiddinov. - Dushanbe: Freedom of the Orient. 2013. - pp. 114 - 126.
10. Sajjodiya М. A. Iranian Words in English. The first edition, - Tehran, 1364. - 244 pp.
11. Sultan M. H. Formation and development of Persian-Tajik Scientific Terminology. -Dushanbe: Knowledge, 2008. - 334pp.
12. Interpretative Dictionary of the Tajik Language. Edited by Nazarzoda S. et alia. - V.1 (949 pp.) - 2 (944 pp.). - Dushanbe, 2008.
13. Hasanov A. Historical Evolution of Tajik Words. - Khujand: Publisher, 2017. - 275pp.
14. Shveitsar A.D. at alia. The English Language //Linguistic Encyclopedic Dictionary. - M.: Soviet Encyclopedia. 1990. - pp. 33-34.
15. Shukurov M. Suffixes -gar and -chi // Our Language Is our Existence. - Dushanbe: Enlightenment, 1991. - pp. 167-178.
16. Montgomery W. W. The Influence of Islam over Mediaeval Europe. Edinburgh University Press / W.W. Montgomery. - 1972. - 125 pp.
