КОРБУРДИ КАЛИМАҲОИ МУРАККАБИ СОМАТИКӢ ДАР АШЪОРИ УНСУРИИ БАЛХӢ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ

10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA

УДК 81 ББК 81.2-2

КОРБУРДИ КАЛИМАХРИ Абдуллоева Гулноза, докторант

МУРАККАБИ СОМАТИКЙ (Phd)-u кафедраи забони

ДАРАШЪОРИ тоцикии МДТ «ДДХ ба номи академик

УНСУРИИ БАЛХЙ Б. Fафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СЛОЖНЫХ Абдуллоева Гулноза, докторант

СЛОВ С СОМАТИЧЕСКИМ (Phd)кафедры таджикского

КОМПОНЕНТОМ В языка ГОУ «ХГУ имени академика

ТВОРЧЕСТВЕ УНСУРИ БАЛХИ Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)

THE USE OF Abdulloyeva Gulnoza, Doctoral student

COMPOUND WORDS (Phd) of the Tajik language department under SEI

WITH SOMATIC (State Educational Institution) "Khujand State

COMPONENT IN UNSURI University named after academician B. Gafurov" BALKHI S CREATION (Tajikistan, Khujand), E-MAIL: [email protected]

Калидвожа^о: калимаи мураккаби соматикй, Унсурй, воуиди маъхазй, цузъуои калимаи мураккаб, сермаъной, уалцаи синонимй

Калимауои мураккаби соматикии ашъори Унсурии Балхй тауциц шуда, мавцеи ин гурууи калимауо дар ифодаи мафуумуои гуногун нишон дода шудааст. Зикр гардидааст, ки цузщои калимауои мураккаби соматикиро, ба истиснои калимауои му^ибруй ва цандлаб вожауои ноби тоцикй ташкил мекунанд: дастбоф, гармсар, руйбих,ишт, дилором... Цамзамон муаллиф дар асоси нишон додани равандуои маъноии калимауои мураккаб воуидуои маъхазии онуоро муайян карда, имкониятуои сермаъно гаштани онуоро дацицан инъикос намудааст. Дар асоси маводи фактологй бо цолабуои каммаусули калимасозии мураккаб фаровон корбаст гардидани вожауо ва калимауои нодири забони тоцикиро фарогир будани маводи ашъори шоир исбот гардидааст, ки барои нигаудошти асолати забони тохикй мусоидат хоуад кард.

Ключевые слова: сложные слова, соматический компонент, Унсури Балхи, исходные единицы, компоненты сложных слов, полисемия, синонимическая цепочка

Проанализированы сложные слова с соматическим компонентом в творчестве Унсури Балхи, показано место этих слов в различных выражениях. Также отмечено, что, за исключением некоторых слов, в том числе мухибруй и кандлаб, компонентами изучаемых слов являются исконно таджикские слова, например дастбоф, гармсар, руйбихишт, дилором. На основе толкования сложных слов определяются их исходные единицы и точно отражаются возможности их полисемии. На основе богатого фактологического материала доказано, что в творчестве Унсури имеются слова, составленные по редким схемам, что способствует дальнейшему сохранению

уникальности таджикского языка. Особо отмечается высокая частотность сложных слов с соматическими компонентами в творчестве Унсури Балхи. Также подчеркивается, что в стихотворениях поэта чаще встречаются сложные слова с двумя исконно таджикскими компонентами типа шоддил, гармсар.

Key-words: compound words, somatic component, Unsuri Balkhi, initial unit, components of

compound words, polysemy, synonimical chain

The article presents an analysis of compound words with a somatic component in Unsuri Balkhi's creation, the place of these words is shown in different expressions; the author also underscores that except certain words, those ones of muhibruy and kandlab inclusive, the components of the words studied are primordially Tajik ones, for example, dastbof, garmsar, ruybikisht, dilorom. Proceeding from interpretation of compound words, the author determines their initial units; potentialities of their polysemy being accurately reflected. Being designed on the premise of rich factological material, it is proved that in Unsuri's creation there are words composed in pursuance with rare schemes; the fact promoting further preservation of Tajik language uniqueness. High frequency of compound words with somatic components in Unsuri Balkhi's creation is marked especially. It is also underlined that in the poet's verses compound words with two primordially Tajik components ofshoddily, garmsar type are occurred more frequently.

Маликушшуаро Унсурии Балхй аз зумраи шоирони пешдасти дарбори Султон Махмуди Fазнавй буда, бештар аз ^асидахои мадхиявй истщбол кардааст, вале харгиз ин нукта арзиши маониву забонии ашъори уро паст карда наметавонад ва ба ^авли устоди равоншод Абдулманнони Насриддин «Унсурй шоире хакиму донишманд, сохиби сабки матин ва каломи пухтаву рехта мебошад» (10, с.120). Як назари ичмолй ба забони шеъри Унсурй та^озо мекунад зимнан ^айд намоем, ки дар абёти у бехтарин асилвожахои точикй чой гузидаанд:

Саргаштаи чархи лоцвардем уама, То дарнигаред, дар навардем уама (5, с.318).

Дар ин байт хамагй вожахои ноби форсии дарй буда, хунари забондонии шоирро тачассум мекунад. Боиси таассуф аст, ки дар мавриди забони ашъори Унсурй кори назаррасе ба анчом нарасидааст ва танхо ишорахои умумй дар доираи адабиёти асрхои Х -Х1 дар асархои Е. С. Бертелс (2), А. Насриддин (10) ва М. Крсимова (9) вучуд доранд. Бинобар ин, дар ма^олаи мазкур як чанбаи забони ашъори шоир - калимахои мураккаби соматикй (типи тобеъ) мавриди пажухиш ^арор ёфтааст, зеро ин намуди калимахо бештар ва^т барои баёни матлаби шоир мувофи^ афтодаанд:

%ама сияудилу оташуисому руйинтан, Мууибрую балофеълу ауриманпайкар. %ама заминцигару куусабру соицатег, Сипеур тохтану бодгарду абрсипар (5, с.138).

Тахлили ами^и ин калимахо нишон медихад, ки чузъхои соматизмхо (калимахои ифодагари узви инсон) дар ташаккули калимахои мураккаб назаррас аст: сияхдил, руйинтан, мухибруй, ахриманпайкар, заминчигар. Ма^олаи мазкур дар асоси маводи гирдомада аз руйи «Девони Унсурии Балхй» бо тахияи Мухаммади Дабирсиё^й (5), ки камтар аз 3 хазор байтро дар бар мегирад, руйи кор омадааст. Дар мачмуъ зиёда аз 80 калимаи мураккаби соматикии ашъори Унсурй муайян карда шуд. Ма^сад аз тах^и^и мавзуи мазкур на танхо нишон додани хисоби оморй ва шаклу сохтори калимахо, балки муайян кардани вохидхои маъхазй ва заминахои пайдоиши калимахои мураккаби нав аст.

Ба гуфтаи забоншинос Ф. Амонова «Тахлили во^еият мураккаб ва абстракт махсуб меёбад. Дар ин сурат чузьи семантикии барнома хангоми махлутшавй байни элементхои во^еият зухур мекунанд. Ч,анбаи динамикии омузиши калимасозй, пеш аз хама, тад^и^и калимасозиро хамчун системаи динамикй та^озо менамояд, ки асоси таъиноти он аз ташаккули вохиди нав дар чараёни нущ иборат аст. Аз ин ру, калимасозй хамчун як чузьи забоншиносй мохиятан на танхо "чи гуна сохта шудани калима", балки "чи гуна калимахо сохта мешаванд" - ро шарху эзох медихад (1, с.8). Мутоби^ ба ин на^ш ва ма^оми хар як соматизмро дар созмонёбии калимахои мураккаб дар дастабандии зерин тахлил менамоем:

Чузьи дил хамчун чузьи якум ва чузьи дуюм аз сермахсултарин соматизм дар таркиби калимахои мураккаб ба хисоб рафта, 23 вохиди лугавй бо хамин чузь омадааст: дилором, дилтанг, равшандил.... Ин калимахо асосан барои ифодаи тасвири сифатхои махбуба: дилафруз, дилситон, дилбар, сангдил; нишон додани холатхои равонии инсон: шоддил, дилтанг, дилшикаста, дилозурда; баёни ботину сирати одамй: бинодил, равшандил, сиявдил омадаанд. Азбаски худи калимаи дил сермаъност, хангоми бо чузъхои дигар пайвастан ассотсатсияхои зиёди маъноиро аз сар гузаронида, маънихои наве ба бор меорад:

Дили ман доира гашт, эй шигифто, Мар уро нуцта он дилбанд холо (5, с.4).

Ва ё:

Яке чун сурхгул бехору дилбанд,

Яке чун наргису хораш цигархор (5, с.162).

Калимаи дилбанд дар натори калимахои сермаъно ^арор дошта, 3 маъниро ифода мекунад:

1. он ки дили касеро ба худ шефта мекунад, дилкаш;

2. махбуба, маьшу^;

3. чигаргуша, азиз, нури чашм (13, ч.1, с.374).

Агар дар байтхои боло маьнии аввали вожа - чизе, ки дили касеро ба худ шефта мекунад, дилкаш мавриди назари шоир бошад, дар байти зерин, аллакай, ба маьнии дуюм-маубуба, маъшуц омадааст:

Ба мацлис бо хирадмандон уамеша ду лабат хандон Ду чашмат суйи дилбандон, ду гушат суйи хунёгар (5, с.116).

Имруз ин калима асосан ба маьнии сеюм, яьне фарзанд истеьмол мегардад.

Руй, рух, рухсор, че^ра, ки силсилаи синонимиро ифода карда, аз вожахои сараи точикй хастанд, дар калимасозии мураккаби шоирона ширкат кардаанд. Гарчанде мо муродифоти арабию точикии дигар соматизмхоро дар ма^ола сарфи назар кардаем, хал^аи синонимии вожаи руйро баробар тахлил намудем, зеро дар таркиби лугавии давраи якуми забони адабии хозираи точикй хамаи онхо фаьол буданд. Дар ин сарсилсила вожаи руй сермахсул буда, 12 калимаи мураккаб дар ашъори Унсурй бо хамин чузъ ба кор рафтааст: бутруй, руйбанд, деборуй, руйбщишт, парируй, некруй, му^ибруй, мо^руй, хубруй, пардаруй, обруй, кундруй. Хдмзамон шоир аз калимахои париче^ра, хубче^р, гулрух ва гулрухсор чанд маротиба истифода бурдааст. Чунин хам шудааст, ки дар як порча хамчун хал^аи синонимй калимахои мураккаб бо чузъхои руй, че^ра, рухсор такроран омадааст: Суманбуе, шабаумуе, балоцуе, цафогуе, Паризоде, парируе, париче^ре, парипайкар... Дилороме, дилорое, гаманцоме, гамафзое, Накуруе, накурое, ба уусн андар цауон сарвар (5, с.112).

Ва ë:

Умyди заррин бо гавуари камар шамшер, Силоуи нагзу паричехрагони гулрухсор (5, с.76).

Дар адабдати мо бедтарин ^асидадоеро, ки нафосати табиат бо балогати сyхaн даромехтааст, ба ралами шоирони ^арни Х-Х1, аз чумла, Унсурии Балхй мaнсyб медонанд. Бинобар ин бисëр вожадои мураккаб низ мафдумдои гайримаъмулии табииро касб кардаанд. Чунончи:

Руйбанди уар замине ууллаи чини шавад,

ryшвори уар дарахте риштаи гавуар шавад (5, с.24).

Pyïï6arç5 порчаи матоест, ки бо он руйро мепушанд, чашмбанд, ницоб, бурцаъ (13, 4.2, с.160). Дар байти мазкур ба маънии руйпуши замин омада, набототу рустани дар назар дошта шудааст. Дар мав^еи дигар шоир бо истифодаи калимадои мураккаби соматикие, ки аслан, барои тасвири сифоти маъшу^ маъмул гаштаанд, манзараи дилкаши кудсорро ба намоиш гузоштааст:

Афсари симин Фуру гирад зи сар кууи баланд,

Боз миночашму деборую мушкинсар шавад (5, с.24).

Аз мачмуи калимадое, ки бо соматизмдо калимаи мураккаб сохтаанд, дар ашъори Унсурй ду вожа мансуб ба забони арабй дастанд: му^и6руй ва кандлаб. Дигар бо^имонда чузъдои калимадои мураккаби соматикй дама мабдаи точикй доранд. Вожаи канд дар забони точикй тамоман дазм шуда рафта, кандлаб низ дар ашъори шоирони гуногун ба назар мерасад:

Унсурй:

Нигори цандауори цандлаб нест, Ту цандинлаб, нигори цандауорй (5, с.281).

Камоли Хучандй:

Зи цаври цандлабе гарм рафт ашки Камол, Ба тозёнаи Ширин давонда Гулгун (13, ц.2, с.673).

Аммо калимаи Myxn6pyïï аз вожадои гайримаъмулест, ки аз доираи ашъори Унсурй берун нарафтааст ва дар фардангномадои ба мо дастрас шарду тавзед нaëфтaaст. Чузъи якуми вожа - мудиб дар "Фарданги забони точикй" ба маънии "бодайбат, садмнок, касе ë чизе, ки аз вай метарсанд, давлангез" ташред ëфтaaст (13, ч.1, с.800). Пас, вожаи му^и6руй ифодагари "шахс ë чизи руяш бодайбату давлангез" буда метавонад. Дар байти зерини Унсурй омадааст:

%ама сияудилу оташуисому руйинтан, Мухибрую балофеълу ауриманпайкар (5, с.138).

Дигар аз вожадои пуркор дар калимасозии мураккаби соматикй даст мадсуб ëфтa, дар маводи зердастй 10 водиди лугавй бо дамин чузъ, ки дамчун чузъи асосй ва дамчун чузъи тобеъ иштирок кардааст, истеъмол шудааст: дастрас, пешдаст, чирадаст, дастбурд, шамшердаст, дастхуш, дастгузор, тангдаст, дастбоф, дароздаст. Бо чузъи даст калимадои мураккабе созмон ëфтaaнд, ки дар ^олабдои нодир ва каммадсули забони точикй руйи кор омадаанд. Вожадои дастхуш ва дастбурд дар дамин радифанд. Вижагии ин ду вожа дар он аст, ки яке аз ибораи изофй тари^и "факки изофат" сохта шуда, дигаре аз руйи таркиби морфологй аз исм ва асоси замони гузаштаи феъл иборат аст, ки ин ^олаб дар забони адабии дозираи точикй нидоят каммадсул аст. Бо соматизмдо калимадои пуштбаст (дар Унсурй як маротиба омадааст), дастбофт (дар ашъори Унсурй дар шакли

дастбоф вомехурад), пойбаст (13, ч.2, с.72) ва руйдоду дилчуст (дар "Фарханги забони точикй" шарх наёфтаанд) низ бо ин колаб созмон ёфтаанд.

Аз руйи ифодаи маънй вожаи дастбурд сермаъно буда, дар "Фарханги забони точикй" чунин маънидод шудааст: 1. галаба, фатху нусрат; 2. муваффакият, кори муваффакиятовар; 3. чустй, чолокй, корнамой; 4. горат, тороч, ягмо; 5. ганимат, моли ба даст овардашуда (13, 4.2, с.347). Ба андешаи мо, омили сермаъноии калимаи мазкур ба сермаъноии чузъхои асосноккунандахо ё худ вохиди маъхазии мухталифро сохиб будани он вобаста аст. Чунончи калимаи даст дар адабиёти мо ба 9 маънй омадааст: 1. узви бадани инсон аз шона то нуги ангуштон; каф ва панчаи даст; 2. мач. пахлу, чанб, тараф; 3. мач. бартарй; забардаст; галаба; 4. мач. мансаб, амал, рутба; 5. бор, мартаба, карат, дафъа; 6. навбат (дар киморбозй); 7. мач. кабил, тавр, хел, навъ; 8. мач. холу ахвол, вазъ; 9. нумеративи мачмуи чизхои якчинса (13, ч.1, с.340). Хдмзамон таркибхо ва иборахои наздик ба калимаи мураккаб даст бурдан аз касе, чизе, даст бурдан ба чизе низ мавчуданд (13, ч.1, с.341). Чузъи дуюми калимаи мураккаб бурд бошад, дар навбати аввал асоси замони гузаштаи феъли бурдан буда, дар навбати дуюм дар сурати субстантиватсия шудан галаба дар мусобика ва бозиро ифода мекунад. Дар хамин холат бо кадом маъно дар таркиби калимаи мураккаб омадани ин калима барои муайян намудани маънии аввалини калимаи дастбурд накши халкунанда дорад. Ба таъкиди Ш. Рустамов "Муайян намудани маънои чузъхои калимаи мураккаб яке аз масъалахои мушкил ва басо нозук мебошад. Тахлили дурусти грамматикии калима бошад, танхо вакте имконпазир мегардад, ки маънои чузъхои он аник карда шавад" (5, с.148).

Аслан, феъли бурдан ба маънихои 1. бо восита ё бевосита аз як чо ба чойи дигар интикол додани касе ё чизеро; 2. кашидан, чазб намудан; 3. гирифтан, ба даст овардан, хосил кардан; 4. дур кардан, рафъ кардан, аз миён бардоштан; 5. муваффак шудан, голиб омадан; 6. ситондан, рабудан, кашида гирифтан; 7. мач. тахаммул кардан, токат овардан, аз сар гузаронидан; 8. феъли ёридиханда дар феълхои таркибии номй дар забони адабии точикй мустаъмал аст (13, ч.1, с.214). Ба андешаи мо дар таркиби калимаи дастбурд чузъи дуюм хамчун асоси замони гузаштаи феъли бурдан карор дошта, асосан, ба маънихои якуму панчум дарк мешавад. Гап дар сари он аст, ки дар забон бисёр вакт калимахои мураккаб аввал тамоман бо маънохои дигар ташкил шуда, охиста-охиста маънохои нави мачозй касб мекунанд ё ин ки маънои яке аз чузъхои калимаи мураккаб фаъол гардида, маънои аслии калима баъзан фаромуш хам мешаванд. Инчунин "...чи аз назари системаи номинатсия ва чи аз нигохи банизомдарории вохидхои синтаксисй калимахои муштак ва гайримуштак хамчун эквивалент ва вохиди баробархукук зухур мекунанд. Хдмчунин дар хусуси баробархукукии калимахои муштак ва гайримуштак аз нигохи функсияашон дар чумла метавон сухан ронд" (1, 348).

Калимаи дастбурд хам якбора ба маънии галаба ва фатху нусрат созмон наёфта, балки сараввал чизе, ки ба даст бурдааст - ро баёнгар буд, сипас чизи - бурди ба даст овардаи циморбозонро ифода кард, баъдан дар як вакт хам ба маънои мачозии дуздй ва хам ба маънои ба ягмо бурдан (ба моли касе даст бурдан), ки амалхои шабехи якдигаранд, истеъмол шуд, дар охир мантикан касе моли мардумро ба ягмо мебарад, ки чоеро забт карда, голиб омада бошад ва аз хамин пас маънии галаба ва фатху нусратро ба худ гирифт, яъне агар зинахои маънои нав касб кардани калимаро мувофики ташрехи сохибони фарханг назар кунем, маънии аввалаи калима дар охир карор гирифтааст. Бар замми хамаи ин дар байти зерини Унсурй ин калима ба маънои маусул ва натицаи кори чизе омада, бо калимаи дастбоф муродифоти матниро ташкил додааст.

Ба боги руда гузар, дастбофи бод бибуй, Ба дашти сода нигар, дастбурди абр бубин (5, 226).

Ё дар байти дигар мегуяд:

Агарчи гавуару нацши цауон фаровон аст, %ама синоати абр асту дастбурди сабо (5, с.1).

Бояд кайд кард, ки баъзе калимадо бо сипарй шудани муддати мадид аз доираи истеъмоли умум дар канор монда, мадз ба василаи калимадои муштак умри бардавом ëфтaaнд. Вожаи чер/чера/чир/чира бо вучуди дар адабдати классикии мо фаъол буданаш, ки худи Унсурй низ онро дар алодидагй ба кор бурдааст, имруз бештар дар таркиби калимаи мураккаби чирадаст маънодои худро дифозат кардааст. Дар "Фарданги забони точикй" дамзамон водиддои лyFaвии черадил ва черазабон чой гузидаанд, ки ондо дар адабдати имруз каммадсуланд ва год-годе истифода мешаванд. Чуноне ки зикр ëфт, шоир онро чи дар алодидагй ва чи бо вожаи муштак дар aбëтaш истеъмол намудааст: Гуноуи душман пушад, чу чера гашт, ба авф, Ба чераги дар авф аз шамоили уукамост (13, ц.2, с.537). Бандагони ту камар шамшери заррин бар миён, Пеши ту н-ояд сипоуе, к-ат набинад чирадаст (5, с.275).

Вожаи пой низ дар созможбии калимадои мураккаб дар асрдои 10-11 фаъол буд, вале чанде аз ин калимадои мураккаб бо гузашти замон ва аз доираи истеъмол баромадан ë суст шудани мафдумдои мансуби давраи муайян нидоят камфаъол дастанд. Дар ашъори Унсурй бо чузъи пой вожадои мураккаби бодпо, помол, ча^орпо, пойбоф, хокпо, пойдор, девпой, поёб ба кор рафта, аз индо имруз калимадои пойбоф ва девпой камистеъмол дастанд. Азбаски забон тачассумгари тaFЙироти дaëти чомеа аст, бисëр ë кам истифода шудани мафдумдо низ ба ин додиса марбут аст. Аз чумла, камистеъмол гаштани вожаи пойбоф та^озои замон аст, зеро ин калима маънии бофанда (касе, ки бо пой мебофад)-ро (1З, ч.2, с.76) ифода мекунад. Дар гузашта азбаски роду равиши бофтан гуногун буд, вобаста ба усули кор бофандаро пойбоф - касе, ки бо пой мебофад ва дастбоф - касе, ки бо даст мебофад, ном мебурданд. Гарчанде имруздо касби бофанда маълум ва мавчуд аст, он тари^и дастгоддо кор карда, бо пой намебофад. Бинобар ин калимаи пойбоф фа^ат дар хотираи таърих бо^й монд:

Гуфтам: Аз цуди y ано бар кист?

Гуфт: Бар пойбофу бар зарроб (13, ц.2, с.76).

Калимаи дигари камистеъмолшуда ин девпой аст, ки маънии тортанак, анкабут (13, ч.1, с.З6З) ва тезрафтор, тундрав (оид ба асп, одам ва f.) (14, ч.1, )-ро дорад. Пеш аз дама ин калимаро мо тадлили ономасиологй мегузаронем. Чузъдои калима пой - асосй ва тобеъкунанда буда, дев - чузъи дуюмро муайян мекунад ва ба он тобеъ аст. Аз ин ру, ин калимаи мураккаби соматикии типи тобеъро ташкил додааст. Чузъи асосй пой дар лyFaтномaдо ба маънодои зерин омадааст: 1. узви бадани инсон ва дайвон, ки ба воситаи он род мегарданд ва бадан дар он карор гирифтааст; 2. бо изофат -^исми поëнй ва зерини дар чиз; таг, зер, бун; З. мач. охир, анчом, интидо; 4. мач. истодагарй, то^ат, тобоварй; 5. мач. поя, мартаба, кадр; 6. мач. асл, бужд (1З, ч.2, с.66-б7). Чузъи дев 1. мавчуди мавдуми афсонавии калончусса ва давлнок, монанди шайтон, ифрит, адриман, Fyл ва f.; 2. мач. одами бадкор, зишткирдор (1З, ч.1, с.З61)-ро ифода мекунад. Аз ин чо саволе ба мдан меояд, ки кадом сифатдо ва аломатдои умумй аз маънидои ин ду вожа ба дам тавъам омада метавонанд? Бояд тазаккур дод, ки номи бисëр чонварону рустанй аз намуди зодириашон гирифта шудааст: чадорпо - дайвоноте, ки чор по доранд, харгуш -чонваре, ки гушаш

калон аст. Анкабут ё тортанак низ танаи лундаи нихоят хурд дошта, пойхояш бисёри дарози нисбат ба танаш кчанд маротиба калон аст ва дар назари бинанда, аввалан, хамин пойхояш дивдатчалбкунанда менамояд. Азбаски пойхояш дароз аст, тезрафтор низ хаст. Хулоса, аз намуди зохирии анкабут ду мафхум дар тафаккури инсоният сабт шуд: пой ва дарози калон. Пештар, ки дар байни мардум ^иссаю афсонахои мифологй ривоч дошт ва ривоятхои мифологй тез-тез на^л мешуданд, ^ахрамонхои онхо пайваста дар коргохи му^оисасозии одамон ^арор доштанд. Бинобар ин ^ахрамони машхури ин ривоятхо дев низ, пеш аз хама, бо чуссаи азиму зиштнамои худ дар хотираи инсонхо тачассум ёфта, охиста-охиста ин мафхум маънои калонро хам ифода мекардагй шуд. Масалан, биринчи девзира аз навъи дигар биринчхо дарозтар буда, монанд ба зираи калон аст. Дар таркиби калимаи девпой низ чузъи пой ба маънои асосй омада, дев маънии дарозу калонро ифода мекунад ва дар умум уашароти пояш мисли дев калонро баён месозад: Зи боло фузун аст ришаш раше, Танида дар у хона сад девпой (5, с.350). Хулоса, таркиби ашъори Унсурии Балхй вожахои сари точикиро фаро гирифта, умдатарин ходисахои калимасозй дар он тачассум ёфтааст. Аз чумла, калимахои мураккаби соматикие, ки аз тарафи шоир корбаст шудаанд, як ^атор вижагихои назаррасро бозгу хастанд: дастбурд, дастбоф. Пеш аз хама, калимахои мураккаб дар маводи тахлилй нихоят серистеъмол буда, гохо 4-6 байт хамагй аз чунин вожахо иборат хастанд. Баъдан, шоир калимахои мураккаберо бештар дар ашъораш чой додааст, ки хар ду чузъи калима мансуб ба забони точикй хастанд. Аз 80 калимаи мураккаби соматикй 78 вохиди лугавй аз хамин ^абиланд: шоддил, гармсар, шаба^му. Хдмзамон сермаъноии калимахои мураккаби соматикй, истифодаи гуногуни гунахои соматизмхо, вожахои худсохти шоирона чихати забонии ашъори шоирро ^увват додаанд: тирангушт, миночашм, заминчигар.

Пайнавишт:

1. Амонова, Ф. Проблемы деривационной ономасиологии современного персидского языка / Фируза Амонова. - Душанбе: Дониш, 1990. - 286 с.

2. Бертельс, Е.Э. Избранные труды. Том 1. /Е.С. Бертельс. -М., 1960. -556 с.

3. Fанизода, С. Таркиби ономасиологии калимауои мураккаби забони тоцикй. / Савринисо Fанизода. - Хуцанд: Нури маърифат, 2016,- 188с.

4. Дабирсиёцй, М. Девони Манучеурии Домгонй. / Мууаммади Дабирсиёцй. - Теурон, 1347.

5. Дабирсиёцй, М. Девони Унсури Балхй. /Мууаммади Дабирсиёцй. - Теурон, 1362.

6. Дар партави хуршед (Мунтахаби ашъори шоирони нимаи аввали асри Х1). - Душанбе: Адиб, 2011. - 480с.

7. Деухудо, Алиакбар. Лугатнома. Ч..16 / Алиакбар Деухудо. - Теурон: Интишорот ва чопи Донишгоуи Теурон, 1328 (х).

8. Драганов, А.К. О взаимосвязи синтаксисических единиц словообразования: тез.докл.науч. конф. /А.К. Драгонов. -М., 1979. - С.34-35.

9. Цосимова, М. Таърихи забони адабии тоцик (асруои 1Х-Х). Цисми 1. / Мукаррама Цосимова. - Душанбе, 2003. - 490 с.

10. Насриддин, А. Аз Рудакй то Аттор. / Абдулманнони Насриддин. - Хуцанд, 2017. - 384 с.

11. Рустамов, Ш. Исм. /Шарофиддин Рустамов. - Душанбе: Дониш, 1981. - 218 с.

12. Тусй, А. Лугати фурс. / Асадии Тусй. - Теурон, 1319. - 567с.

13. Фаруанги забони тоцикй. Дар ду цилд (дар зери таурири М. Шукуров, В.А. Капранов, Р. %ошим, Н.А. Маъсумй). -М.: Советская энциклопедия, 1969, ц.1. - 951с.; ц.2. - 952с.

14. Фаруанги тафсирии забони тоцики. - Душанбе: Пажууишгоуи забон ва адабиёти Рудаки, ц.1. -950с.; ц.2. -945с.

15. Шоуаумад, А. Фаруанги ашъори Камоли Хуцанди. / Абдуцаббори Шоуаумад.-Душанбе: Пайванд, 1996. -648с.

Reference Literarture:

1. Amonova, F. The Problems of Derivational Onomasidology of Modern Persian Language. / Firuza Amonova. - Dushanbe: Knowledge, 1990. - 286pp.

2. Bertels, Ye. E. Selected Works. Volume 1. / Ye. E. Bertels. Moscow, 1960. - 556pp.

3. Ganizoda, S. Onomasidological Structure of Compound Words of the Tajik Language / Savriniso Ganizoda. - Khujand: Light of Enlightenment, 2016. - 188 pp.

4. . Divan. Under the editorship of M. Dabirsiyoki./ Manuchekhr Domgoni.- Tehran, 1347 hijra.

5. Balkhi, Unsur. Divan. Under the editorship of M. Dabirsiyoki./ Unsuri Balkhi. - Tehran: 1362.

6. Selected Verses of the Poets of the first Half of the Xl-th Century. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2011. - 480 pp.

7. Dehhudo, Aliakbar. Dictionary. V.16 / Aliakbar Dehhudo/. Aliakbar Dehhudo. Tehran: Tehran University Publishing-House. 1328 hijra

8. Draganov, A. K. On Mutual Connection of Syntactical Word-Building Units. Theseses of Reports Presented to Scientific Conference // A. K. Draganov. Moscow, 1979. - pp. 34-35

9. Kosimova, M. The History of Tajik Literary Language (IX-X cc). Part 1. / Mukharrama Kosimova. - Dushanbe, 2003. - 490 pp.

10. Nasriddin, A. From Rudaki to Attor /Abdulmannon Nasriddin. - Khujand, 2017. - 384pp.

11. Rustamov, Sh. The Noun //Sharofiddin Rustamov. - Dushanbe: Knowledge, 1981. - 218pp.

12. Tusi, A. The Persian Dictionary /Asadi Tusi. - Tehran, 1319. - 567 pp.

13. The Dictionary of the Tajik Language. In two Volumes (under the editorship of M. Shukurov, V. A. Kapranov, R. Khoshim, N. A. Masume). - Moscow: Soviet Encyclopedia, 1969, V.1. - 951 pp; V.2. - 952 pp.

14. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. In two volumes. V.1., - 950 pp.; V.2 - 945 pp. - Dushanbe, 2015

15. Shokhahmad, A. The Glossary of Kamol Khujandi's Poetry / Abdujabbor Shokhahmad. -Dushanbe: Alliance, 1996. - 648pp.