CC BY
9
5.9.8 (10.02.20) ТЕОРЕТИЧЕСКАЯ, ПРИКЛАДНАЯ И СРАВНИТЕЛЬНО-СОПОСТАВИТЕЛЬНАЯ ЛИНГВИСТИКА 5.9.8 ЗАБОНШИНОСИИ НАЗАРИЯВЙ, АМАЛЙ ВА МУЦОИСАВЙ- ЦИЁСЙ 5.9.8 THEORETICAL, APPLIED AND COMPARATIVE LINGUISTICS
УДК: 81
DOI 10.24412/2413-2004-2023-1-103-110
НАКЩИКАЛИМАСОЗИВА Набицонова Зебохон Абдугафуровна, муаллими МАЪНИОФАРИИПЕШВАНДХ^ОИ калони кафедраи фонетика валексикологияи ФЕЪЛСОЗИ ТОЦИКИВА забони англисии факултети забонуои хориции МУОДИЛИ АНГЛИСИИ ОНХР МДТ "Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи
академикБТафуров" (Хуцанд, Тоцикистон)
СЛОВО - И СМЫСЛООБРАЗУЮЩАЯ Набиджанова Зебохон Абдугафуровна, старший РОЛЬ ТАДЖИКСКИХ преподаватель кафедры фонетики и лексикологии ГЛАГОЛООБРАЗУЮЩИХ английского языка факультета иностранных ПРЕФИКСОВ И ИХ ЭКВИВАЛЕНТЫ языков ГОУ "Худжандский государственный В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ университет имени академика Б.Гафурова "
(Худжанд, Таджикистан)
WORD AND MEANING-FORMING Nabijonova Zebokhon Abdugafurovna, senior ROLE OF TAJIK VERB-BUILDING lecturer of the department of English phonetics and PREFIXES AND THEIR ENGLISH lexicology of the faculty offoreign languages under EQUIVALENTS SEI "Khujand State University named after
academician B.Gafurov " (Khujand, Tajikistan) E-MAIL: zebosecretary@list.ru
Нацши пешвандуои феълсози забонуои тоцики ва англиси барраси шудааст. Дар заминаи маводи лугатномауои П. Цамшедов ва Т. Рози, инчунин А. Мамадназаров хусусиятуои ташаккули феълуои сохтаи забонуои тоцикию англиси мавриди барраси царор гирифтаанд. Дар мисоли пешванди тоцикии боз- ва англисии re- мавридуои васлгардии уар ду унсури калимасозро ба калимауо нишон додааст, доираи маъноии чунин феълуои сохта ошкор карда шудааст. Хисоби омории теъдоди феълуои якмаъно ва сермаънои дар фаруангуои П. Цамшедов ва Т. Рози, инчунин А.Мамадназаров зикр гардида, таъкид шудааст, ки феълуои сохта дар забонуои тоцикию англиси аз як то нуу маъноро ифода мекунанд. Хулоса шудааст, ки имкони васлгардии чунин пешвандуо дар забони англиси дар циёс бо тоцики фарохтар буда, онуо на тануо ба феълуо, балки ба исмуо низ уамроу мешаванд ва калимауои нави ифодакунандаи амалу уолат сохтаанд.
Калидвожа^о: забони тоцики, забони англиси, фаруангномауо, пешвандуо, калимасози, феъл, исм, доираи маънои калима, якмаънои феъл, сермаънои феъл, уисоби омори
Обсуждается роль глаголообразующих префиксов в таджикском и английском языках. По материалам словарей П. Джамшедова и Т. Рази, а также А. Мамадназарова рассмотрены особенности образования производных глаголов в таджикском и английском языках. На примере таджикского префикса боз- и английского re- показаны случаи соединения обоих словообразовательных элементов со словами, выявлен диапазон значений таких производных глаголов. Изложен статистический подсчет однозначных и многозначных глаголов в словарях П.Джамшедова и Т.Рази, а также А.Мамадназарова, подчеркивается, что производные глаголы в таджикском и английском языках
выражают от одного до девяти значений. Сделан вывод, что возможности соединения таких префиксов в английском языке шире по сравнению с таджикским языком и они присоединяются не только к глаголам, но и к существительным, создавая новые слова, выражающие действия и ситуации.
Ключевые слова: таджикский язык, английский язык, лексика, префиксы, словообразование, глагол, существительное, значение слов, однозначные глаголы, многозначные глаголы, статистический подсчет
The article discusses the role of verb-building prefixes in Tajik and English. Based on the materials of the dictionaries of P. Jamshedov and T. Razi, as well as A. Mamadnazarov, the features of the formation of derivative verbs in both languages are considered. On the example of Tajik prefix боз- and English re- the cases of combining both word-building elements with words are shown, the range of meanings of such derivatives verbs that have a limited and extensive possibility is revealed and the derivative verbs in Tajik and English express from one to nine meanings. It is concluded that the possibilities of connecting such prefixes in English are wider compared to Tajik, and they are attached not only to verbs, but also to nouns, deriving new words which express actions and situations.
Key words: Tajik language, English language, vocabulary, prefixes, word formation, verb, noun, meaning, monosemantic words, polysemantic words, statistical calculation
Маълум аст, ки калимасозй дар катори дигар усулхои бойгардии таркиби лугавии забон дар ташаккули унсурхои лугавии гуногунсохтор накши калон дошта, махз бо ёрии он мафхумхои хаётан мухим ифода мешаванд. Чунин хусусиятро метавон дар доираи калимахои марбут ба феъл низ мушохида намуд.
Дар забони точикй аз кадимулайём микдори феълхои сода кам хастанд. Хднуз солхои шастуми асри гузашта мухаккикони эроншинос В. С. Расторгуева ва А. А. Каримова кайд карда буданд, ки теъдоди ин гуна феълхо дар забони точикй аз сесад адад зиёд нест [8, 15]. Табиист, ки бо чунин шумори ночизи ин гурухи калимахо тамоми мафхумхои марбут ба амалу холатро ифода кардан душвор аст. Барои рафъи чунин эхтиёчи забон сохибони он аз унсурхои дигари лугавии гуногунсохтор, мисли феълхои сохта ва таркибии номиву феълй истифода намуданд. Ин гуна холатро дар забони англисй низ мушохида намудан мумкин аст, яъне дар хар ду забони мукоисашаванда дар катори феълхои сода як силсила феълхои сохтаву таркибй дучор меоянд.
Дар байни чунин феълхои мухталифшакл навъи сохтаи онхо бо хусусиятхои калимасозй ва маъноифодакунияшон аз дигар хелхои ин гурухи калимахо фарк карда меистанд.
Агар пешвандхои феълсози хар ду забон бо якдигар киёс карда шаванд, маълум хохад гардид, ки онхо хам аз чихати накши калимасозй, хам аз руйи ба феълхо ато кардани маънохои нав аз хамдигар тафовут доранд. Маълум аст, ки дар ин вазифа дар забони точикй пешвандхои андар- \ дар-, бар- ва гунахои дигари он, яъне вар-боз- ва мувозихои он во-, фуруд- инчунин мувозихои дигари он, монанди фаро- , фур-, фуру- хизмат мекунанд.
Дар забони англисй ин вазифаро пешвандхои be-, de-, dis-, fore-, mis-, over-, pre-, under-, re-, en- ичро менамоянд.
Пешванди андар-/дар- ба феъли сода хамрох шуда, маънои «равон шудан ба дарун, дар холате будан»-ро мефахмонад, унсури феълсози бар- маънои «ба боло, бар руй ва сатх харакат доштан»-ро ифода менамояд, боз- хамчун кувватдихандаи маънои феъл ва пайдокунандаи тобиши нави маъной ба кор меравад, во- маънои «харакат ба суи предмет
ва тобишхои дигари маьной»-ро баён мекунад, фуруд- ва мувозихои дигари он, монанди фаро-, фур-, фуру-маънои «ба поён равона шудан»-ро дорад [2, 305- 306; 8, 18-19].
Лозим ба ёдоварист, ки хамаи пешвандхои номбурда аз лихози ба пешванд гузаштан ё нагузаштанашон ягона нестанд. Масалан, пешванди охир то хол ба андозае маънои лугавии худро нигох доштааст. Аз ин чихат дар грамматикаи академй бамаврид кайд шудааст, ки «маънои мустакили калимахои фуру, фуруд, фаро хеле суст шуда бошад хам, онхо хануз пурра ба гурухи префиксхои калимасоз нагузаштаанд. Бинобар ин бо феъл омадани онхо зохиран хамчун феьли таркибии номй вокеъ мегардад» [1, 229].
Дар забони англисй пешванди be- маънохои «давродавр, назди, аз хар самт, ба хама самт»,«махрум будан аз чизе», «тахвил», «нерумандгардонй, комилй, зиёдии амал», «ба тарзи дар асоси калима ишорашудаи ичрои амал», «пушонидан, ихота кардан, пурра намудан, оро додани объект» [4, 183-184], de- маънохои «чизеро аз касе махрум кардан ё чудо намудан», «амали баръакси дар шакли тасдикии феъл ифодаёфта», «костан», dis-маънои инкорй, fore- «ба суйи чизе равона шудани амал», mis- ба калима маънои «инкор, галат, иштибох ва нодурустй», over- маънои «аз хад зиёд, баландтарин, фавкул-», pre-маънои «то, пеш аз, кабл аз, пешакй» аст, under- маънои «дар зери, дар тахти чизе»-ро медихад [6, 223, 247, 341, 524, 577, 628, 876].
Дар мукоиса бо забонхои дигари аврупой, ки пешвандхо ичрокунандаи вазифахои муайяни грамматикиянд, пешвандхои феълсози забони англисии муосир бештар хусусияти лугавиро доро буда, вазифаи асосии онхо калимасозист [4, 160].
Дар забони точикй низ баъзе аз пешвандхои феълсоз баробари тагйир додани маънои лугавии калима, бавучудорандаи тобишхои грамматикй мебошанд [1, 227].
Аз байни пешвандхои созандаи феълхои сохта дар забони англисй нух адади онхо be-, de-, dis-, -mis, over-, -т, under, up-хамчун унсурхои калимасоз ба таври равшан инъикоскунандаи конуниятхо ва хусусиятхои лугавй-маъноии калимасозии пешвандии забони англисии муосир ба шумор мераванд.
Пешвандхои хар ду забони киёсшаванда аз чихати имкони феълсозии худ низ якранг нестанд. Вобаста ба накши феълсозии чунин пешвандхо ин нуктаро ишора намудан бамаврид аст, ки дар осори тахкикии ба калимасозии феъл бахшидашуда хусусияти вожасозии онхо зикр шуда бошад хам, аммо доир ба имкони феълсозияшон ишорае ба мушохида намерасад. Хатто дар грамматикаи академй низ бо эзохи мухтасар танхо оид ба вижагии феълсозии чунин пешвандхо ба таври мухтасар иктифо кардаанд [1, 228].
Хисоби теъдоди феълхои сохташуда бо ёрии пешвандхои номбурдаи хар ду забони киёсшаванда дар ду фарханг, ки аввалй тарчумавй ва дувумй тафсирй («Фарханги тафсирии забони точикй») мебошад, нишон медихад, ки кисме аз пешвандхои зикргардидаи точикй ва англисй дар калимасозй хеле фаъол мебошанд, вале хиссаи дигарашон дар ин вазифа накши назаррас надоранд. Масалан, пешванди андар- ва шакли баъдии он, яъне дар- дар ташаккули 53 адад, бар- барои бунёди 67 адад, фуруд- ва шаклхои дигари он мисли фаро-, фур-, фуру- дар пайдогардии 26 адад феълхои сохта хиссагузорй кардаанд.
Албатта, аз чунин микдори феълхо гурухе дар давраи хозираи инкишофи забони точикй хамчун лексикаи фаъол ба кор рафта, кисме унсурхои лугавии кухнашуда ба шумор мераванд. Чунончи, аз 53 адад феъли бо ёрии пешванди андар- \ дар- бунёдгардида 9 ададашон фаъол, аммо 44 ададашон гайрифаъол хастанд. Хамин гуна хусусият дар байни феълхои бо ёрии пешванди бар- ташаккулёфта (18 адад фаъол, 49 адад гайрифаъол), фуруд-ва шаклхои дигари он (14 адад фаъол, 12 адад гайрифаъол) ва монанди инхо дида мешавад.
Дар байни феълхои сохтаи забони англисй низ холати шабех мушохида мешавад. Тахлили ин гуна унсурхои лyFавии дар «Фарханги англисй-точикй бо рохнамои вожагони точикй»-и профессор П. Ч,амшедов ва забоншинос Т. Розй (Шарипов) дарчгардида [15] нишон дод, ки аз миёни нух пешванди зикрёфтаи феълсоз на;ши пешвандхои de- dis-, over- дар ташаккули ин гурухи унсурхои лyFавй зиёд буда, пешванди аввал дар зухури 92 адад, дуюм 65 адад ва охирй 51 адад феъл хисса гузоштаанд.
Пешвандхои дигар мисли be- (39 адад), mis- (31адад), pre- (24 адад), fore- (15 адад), under- (13 адад) дар чунин вазифа назар ба гурухи боло камтар на;ш доранд.
Феълхои сохтаи бо ёрии пешвандхои зикршуда бунёдёфта аз лихози доираи маъной низ хамгун нестанд: баъзеяшон танхо дар ифодаи як маънои мушаххас ба кор рафтаанд, ;исми дигар ду ё зиёда маъноро ифода намудаанд. Хдчми ма;ола имкон намедихад, ки доир ба хамаи феълхои бо ёрии пешвандхои ишорагардида ташаккулёфта андешаронй карда шавад. Аз ин ру, лозим донистем, ки чунин хусусияти ин гурухи унсурхои лyFавй дар мисоли феълхои тавассути пешванди точикии боз- ва муодили англисии он, яъне re-бунёдгардида баррасй карда шавад.
Пешвандхои зикрёфтаи хар ду забон таърихи тулонй дошта, аз ;адимулайём хамчун унсурхои фаъоли калимасоз дар ташаккули як силсила унсурхои лyFавии амалу холатро ифодакунанда ба кор мераванд.
Пешванди боз- (<форсии миёнаи ашконй apac, форсии миёнаи сосонй *abaz< эронии ^адим apaca-9, 145) ифодакунандаи самт ва равиши амал ба ;афо, инчунин такрори он ва ё таъхир ё ист мебошад [10, 156]. Дар чунин вазифахо ба коррафтани пешванди мазкур, ки сарчашмаи он зарфи эронии бостон аст [10, 156], хануз дар забони порсии миёна мушохида мешавад [9, 81]. Маънои зарфии пешванди номбурдаро хангоми хамнишиниаш ба феълхо ба таври равшан эхсос намудан мумкин аст.
Пешванди re-, ки сарчашмааш ба забони лотинй мерасад, ба забони англисй аз забони фаронсавй дар оFози асри XIII ворид гардидааст ва то соли 1500-ум дар корбаст будааст. Аммо re- танхо аз асри XV- аз замоне ки дар забони англисй феълхои чуфти хамрешаи пешванди re- дошта ё бидуни он мавчуда пайдо шуданд (мисли to dress «пушидан, пушондан» [15, 164] - to redress «1.бар;арор \ бартараф кардан; 2. товон додан» [6, 669], to form «1. тартиб додан; 2. ба вучуд омадан» [15, 223]- to reform «ислохот кардан»), хусусияти калимасозй касб намуд [15, 507]. Бояд гуфт, ки дар OFOЗ пешванди re- танхо ба асосхои романй васл мегардид, вале аз ;арни XVI сар карда, бо ёрии он аз асосхои аслии англисй (монанди to greet «салом додан, таъзим кардан; исти;бол кардан; бархурд кардан; ба машом расидан» [15, 252]- to regret «пушаймон шудан, афсус хурдан») низ ташаккули феълхо OFOЗ шуд [6, 508]. ^исми бештари калимахои сохта бо ёрии пешванди re- дар садаи XVII мушохида мешавад [4, 179].
Дар «Фарханги тафсирии забони точикй» бо пешванди боз- 30 адад феъли сохта ;айд гардидааст, ки аз байни онхо 10 ададашон хамчун унсури лyFавии фаъол дар давраи хозираи инкишофи забони точикй ба кор мераванд (мисли бозгаштан, боздодан, боздоштан, бозистодан, бознамудан, бозомадан...- 14, ч.1, 217-221), аммо корбурди 20 адади онхо (монанди бозгусастан, бозкушидан, боздонистан, бозпайвастан, бозпарвардан... - 14, ч.1, 217221) бо вучуди дар забони осори гузаштагон истифодаи васеъ доштан холо махдуд шудааст.
Аз байни 10 адад феъли сохтаи фаъол бо пешванди боз- 8 ададаш ба як маънои мушаххас (амсоли бозгирифтан, бозгуфтан, бозомадан.- 14, ч.1, 217-221) ва 2 ададаш ба ду маъно (чун бозмондан ба маънохои: 1. а;иб мондан, ;афо мондан; 2. аз кор мондан,
таваккуф намудан, истодан; бозпурсидан ба маънохои: 1. пурсидан, тафтиш кардан; 2. ахволпурсй кардан [14, ч.1, 219, 221] мавриди истифода карор доранд.
Махз хамин хусусияти калимасозии пешванди боз-ро дар назар дошта, мухаккикон В.С. Расторгуева ва А. А. Каримова таъкид намуда буданд, ки боз- метавонад: 1. такрори амалро фахмонад; 2. ба харакати баръакс, кафо ишора кунад; 3.таваккуф, истро ифода намояд [8, 17].
Хамин тавр, аз миёни 20 адад феъли сохтаи тавассути пешванди боз- ташаккулёфта 15 ададаш факат дар ифодаи як маънои мушаххас (мисли бозкашидан, бозкушидан, бозхондан, бозцустан, бозрастан...(14, ч.1, 219, 221) ва 5 ададаш дар баёни ду маъно ба кор рафтааст. Ба катори чунин феълхои сермаъно метавон унсурхои лугавиеро чун бозгузоштан (1. рахо кардан, даст кашидан аз коре ё чизе; 2. вогузоштан [14, ч.1, 217], боздонистан (1. фарк гузоштан ё ташхис додани чизхо; 2. Шинохтан [14, ч.1, 218], бозмондан (1. акиб мондан, кафо мондан; 2. аз кор мондан, таваккуф намудан, истодан [14, ч.1, 219], бозхаридан (1. дубора ва аз нав харидани чизе, ки каблан фурухта ё бахшида шуда ё касе зуран сохибй кардааст;2. харида озод кардани асир ё гулом [14, ч.1, 221], бозпурсидан (1. пурсидан, тафтиш кардан. 2. ахволпурсй кардан [14, ч.1, 221] мансуб донист.
Вобаста ба сермаъноии чунин феълхо ин нуктаро ёдовар шудан бамаврид аст, ки истифодаи унсурхои лугавии сермаъно аз чониби адиб имкон медихад, ки у аз корфармоии калимахои икттибосй канорачуй намояд ва ба ин восита забонро тоза нигох дорад. Хамин хусусияти ин навъи вохидхои лугавиро дар назар дошта, профессор Х. Мачидов навишта буд, ки «дар ташаккули сермаъноии лугавй, ки аз ходисахои басо хассоси забон ба шумор меравад, макоми усулхои мухталифи тавлиди он нихоят калон аст. Шиносоии хамачониба бо ин усулхо ба хар сохибзабон имконият медихад, ки бидуни мурочиат ба калимахои забонхои бегона аз гановати маъноии забони модарии худ ба пуррагй истифода барад» [7, 61].
Пешванди боз- дар кадимулайём дар шакли во- низ ба кор рафтааст. Баъзе мухаккикон дар бораи во- мулохизаронй карда овардаанд, ки «во- аз чихати пайдоиш, эхтимол, мувозии пешванди боз- аст, аммо дар давраи хозира аз шакли аслияш чиддан фарк мекунад: вохурдан, вобастан, водоштан. Аз чанд далели зикршуда аён аст, ки гунаи во-назар ба боз- аз сарчашмаи худ-зарфи бозхеле дур рафтааст» [8, 17].
Дар «Фарханги тафсирии забони точикй» бо пешванди во- 57 адад феъли сохта кайд шудааст [14, ч. 1, 278-288].Аз чунин микдори феъл дар забони адабии точикй хамагй 9 ададаш ба кор рафта (мисли вобастан, водоштан, вохурдан.-14, ч.1, 278-286), бокй 48 ададаш монанди вокафидан «кафидан, пора шудан, шикаста шудан» [14, ч.1, 280], воламидан «лам кардан, дароз кардан, кашидан» [14, ч.1, 282], вохидан «пахта задан, халлочй кардан» [14, ч.1, 286], вочидан «чидан, чамъ кардан, гун кардан» [14, ч.1, 287] дар давраи хозираи инкишофи забони точикй аз истифода мондаанд. Аз байни 9 адади унсурхои лугавии фаъол 4 ададаш дар ифодаи як маъно (ворастан, вошудан...- 14, ч.1, 278, 286) ва 3 адад мисли водоштан (1. водор кардан, мачбур кардан; 2. боздоштан, нигох доштан), вохурдан(1. дучор шудан, дучор омадан; ру ба ру шудани ду кас ба таври ногахонй; мулокот кардан; хамдигарро дидан. 2. мац. мусобика кардан; 3. дида шудан, ба назар расидан; пайдо шудан). -) дар баёни ду-се маъно ба кор рафтаанд [14, ч.1, 279, 286].
Инчунин тахлил нишон медихад, ки аз миёни 48 адад феъли сохтаи гайрифаъоли бо пешванди во- ташаккулёфта 41 адад факат дар ифодаи як маъно истифода шуда (монанди воафтодан, вогардидан, воёфтан...- 14, ч.1, 278, 279), бокй 7 адад монанди вобусидан (1. буса кардан; 2. мац. рузгардон шудан, бекор шудан; бусидаву канор гузоштан [14, ч.1, 278], восухтан (1. тамом сухтан, сухта тамом шудан; сузондан, сухта тамом кардан; 2. ру гардонидан, безор
шудан (азмаъшуца) [14, ч.1, 284], воуилидан \ воуиштан (1.вогузоштан, вогузор кардан, тарк кардан. 2. рахо кардан, сар додан [14, ч.1, 287] дар баёни ду маъно омадаанд.
Агарчи вазифаи муодили англисии пешванди боз-, яъне re- дар холатхои муайян бо он монандй дорад, вале аз чихати имкони калимасозй ва зикри хаттияш аз боз- дорои тафовутхои назаррас мебошад. Яке аз фаркхои чиддияш ин аст, ки он на танхо аз феълхои сода хамин гуна унсурхои лугавии сохта ба вучуд меорад, балки аз хиссахои дигари нут;, мисли исм низ феълхои нав месозад.
Пешванди re- барои сохтани феълхои нав дар ду маврид ба кор меравад: Якум, амали бо ёрии феъл ифодашаванда бесифат, бад ва бонуксон ичро мегардад. Дар чунин маврид пешванди re-ба феъл бо максади тагйирдихй ё бехтарсозии ин гуна амал илова карда мешавад^ re-elect «такроран интихоб шудан» [6, 670], to re-educate «аз нав тарбия намудан», to re-play «дубора бозй кардан, дубора гузаштан» [15, 511]. Дуюм, агар амали бо феъл ифодашаванда бо ягон сабаб ичро нагардад ё дар холати пешина карор дошта бошад, он гох бо ёрии пешванди re- маънои натича ё холати пешинааш баркарор карда мешавад: to recapture «гашта гирифтан» [6, 665] (мук. to capture «мусодира кардан; асир намудан»), to reinstate «1. баргардондан 2. баркарор кардан (саломатй)» [6, 674] (мук. to instate «мартабаи касеро бардоштан»), to reimburse «баргардонидан (-и маблаг)» [6, 673].
Бо пешванди re- феълхое низ мавчуданд, ки дар асл исм буда, бо усули конверсия ба феъл гузаштаанд ва аз онхо бо ёрии re- унсурхои лугавии нав ташаккул ёфтаанд [4, с. 179]. Дар чунин мавридхо пешванди re- маънои «таъмин кардан ё такроран табдил додан ба чизе»-ро дорад, ки дар асос ишора шудааст: to rehouse «ба хонахои нав кучонидан» [15, 508] , to resole «1. тасмим гирифтан; 2. хал кардан; 3. тахлил кардан, чудо намудан; 4 . тиб. бартараф кардан, бехбуд бахшидан» [6, 684] , to restock «захираро пурра намудан» [6, 685] .
Ба чунин маъно пешванди re- дар аксар холат бо феълхои пасвандхои -ate, -ize дошта низ васл мегардад: to rehabilitate «1. сафед кардан; 2. хукуки шахсро баркарор кардан; 3. тех. тармим кардан» [6, 673], to reincarnate «1. аспро истоёндан; 2. мач. хидоят кардан, идора кардан» [6, 674], to recognize «шинохтан; эътироф намудан; комп. бозшиносй кардан» [15, 505].
Чун коида, пешванди re- маънои «такроран ба холати аввала гаштан»-ро дар мавриди васл шуданаш ба асосхои лотинй ифода мекунад: to recline «такя кардан» [15, 505], to retrace «1. бозгаштан, тай кардан; 2. омухтан; 3. аз ёд гузарондан» [6, 687], to recall «ёдовар шудан, ба ёд овардан; бекор кардан, бозхондан; чег зада гирифтан» [15, 505].
Ин гуна феълхо дар забони англисй метавонанд хам чун феълхои гузаранда, хам ба сифати феълхои монда истифода шаванд. Сабаби чунин холат ин аст, ки онхо хануз дар забонхои романй чунин хусусият доштанд. Феълхои зерин далели чунин андеша шуда метавонанд: to recur «баргаштан, такрор шудан» [6, 506], to redouble «1. дучандон кардан \ шудан; 2. мунъакис кардан \ шудан; 3. дорои пажвок кардан \ шудан» [6, 669], to reflect «инъикос кардан \ шудан; фикр кардан; касеро догдор кардан» [15, 507].
Дар забони англисии муосир дар аксар холат бо ёрии пешванди re- аз асосхои аллакай бо ин пешванд вучуддошта феълхое сохта мешаванд, ки маънои «ичрои такрории амал»-ро надоранд. Одатан, чунин унсурхои лугавй феълхои иктибосй хастанд ё онхое мебошанд, ки дар забони англисии кухан мавчуд буданд. Барои аз вохидхои лугавии нав фарк кардани ин гуна феълхо пешванди re- аз асоси феъл бо дефис чудо карда мешавад [4, 180-182]: to recount «накл намудан» [6, 667] ва to re-count «такроран хисоб кардан» [6, 667], to recover «1. дубора ба даст овардан; 2. сихат шудан; 3. чуброн кардан; 4.хук. талаб кардани чуброни чиз ё зарар; 5.аз кахр худдорй
кардан; б.эхё кардан» [6, 667-668] ва to re-cover «такроран пушонидан» [6, 668], to recreate «1. дам гирифтан; 2.тачдиди кувва кардан» [6, 668] ва to re- create «аз нав офаридан» [6, 668].
Мисли пешванди точикии боз- ва мувозии он во- пешванди англисии re- низ ба феъл ё исм хамрох гардида, калимахои нави сохтаи мансуб ба феълро ба вучуд овардааст, ки баъзеяшон дар ифодаи як маъно ва бархе дар баёни якчанд маъно ба кор рафтаанд. Хисоби омории теъдоди феълхои якмаъно ва сермаънои дар фархангномахои профессор П.Ч,амшедов ва забоншинос Т. Розй, инчунин профессор А. Мамадназаров дарчгардида нишон дод, ки бештари чунин унсурхои лугавй ба як маъно (89 адад мисли reappear «аз сари нав пайдо шудан» - 15, 505; 6, 664; rekindle «дубора даргирондан» - 6, 674; reta ^«тавхир кардан, ба таъхир андохтан» - 6, 686), ду маъно (63 адад чун: 1. reduplicate1) дучанд кардан; 2) нусхабардорй кардан - 6, 669) ва се маъно (40 адад монандй: reflect 1)инъикос кардан; 2)мац. нишон додан; 3)андешидан, фикр кардан [15, 507;6, 670) ба кор рафта, ба маънохои дигар камтар (4-маъной- сездах адад, 5-маъной- шаш адад, 6-маъной- як адад, 7-маъной- се адад, 8-маъной- ду адад, 9-маъной- як адад) истифода шудаанд, ки чун мушт - намунаи хирвор феълхои зеринро ба сифати далел метавон овард: reckon1. шумурдан, хисоб кардан; 2. тахмин кардан;3. ба хисоб овардан (касеро); 4. фикр кардан [15, 505, 6, 666]; regard21. нигох кардан; 2. ба шумор овардан; 3. вобаста будан; 4. таваччух кардан; 5. мавриди мулохиза карор додан [6, 672]; recover 1. дубора ба даст овардан; 2. сихат шудан; 3. чуброн кардан;4. хук. чуброни зарареро талаб кардан; 5. кахри худро фуру нишонидан; 6. обод кардан (-и замин) [6, 668]; return2 1. баргаштан; 2. баргардонидан; 3. чавоб посух додан; 4. хукм додан; 5. гузориши расмй додан; 6. интихоб кардан; 7. фоида овардан [15, 514; 6, 687688]; remove11. бардоштан, такон додан (аз чои худ); 2. рафъ кардан; 3. аз чо бардоштан, баланд кардан; 4. интикол додан; 5. кучидан; 6. кандан; 7. кашидан (-и пушок); 8. аз кор \ вазифа озод кардан [15, 510; 6, 677-678]; render 1. додан, пардохт кардан; 2. такдир кардан (кумак); 3. гардондан, сохтан; 4. анчом додан (-и накш); 5. таслим кардан, сарфи назар кардан, вогузор кардан; 6. тарчума кардан; 7. андова кардан; 8. бозгардонидан; 9. тасвир кардан [6, 678].
Аз тахлил ва киёси феълхои сохтаи пешванддор чунин хулоса бармеояд, ки дар хар ду забон накши ин гурухи унсурхои феълсоз дар ташаккули калимахои амалу холатро ифодакунанда назаррас буда, ба туфайли онхо таркиби лугавии хар ду забони мукоисашаванда бой шудааст.
Баррасии ин масъала нишон дод, ки дар забонхои точикиву англисй феълхои сохта аз чихати доираи маъной ягона набуда, аз як то нух маъноро ифода мекардаанд.
Аз мукоиса равшан шуд, ки имкони васлгардии чунин пешвандхо дар забони англисй дар киёс бо точикй фарохтар буда, онхо на танхо ба феълхо, балки ба исмхо низ хамрох гардида, калимахои нави ифодакунандаи амалу холат сохтаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик. Цилди 1. Фонетика ва морфология \ Мущррири масъул Ш. Рустамов, F. Цураев. —Душанбе: Дониш, 1985. -355 с.
2. Забони адабии уозираи тоцик. Цисми 1. Лексикология, фонетика, морфология. Китоби дарси барои факултетуои филологияи мактабуои оли. -Душанбе: Маориф, 1982.- 462 с.
3. Иомдин Б.Л. Многозначные слова в контексте и вне контекста // Вопросы языкознания. -Москва: Наука, 2014. - № 4. -С. 87-103.
4. Каращук П.М. Словообразование английского языка. -Москва: Высшая школа, 1977.- 302 с.
5. Касеми М. Глагольная лексика в памятниках раннего периода новоперсидского (таджикского) языка: автореф. дисс. канд. филол. наук. -Душанбе, 2000. -25 с.
6. Мамадназаров А. Фаруанги англиси - тоцики. Нашри такмилшудаи сеюм. -Душанбе: Эр-граф, 2011.- 1015 с.
7. Мацидов Х. Забони адабии муосири тоцик. Цилди 1.Лугатшиносй. -Душанбе: Деваштич, 2007. -254 с.
8. Расторгуева В.С., Каримова А.А. Система таджикского глагола. - Москва: Наука, 1964. -288 с.
9. Расторгуева В. С., Молчанова Е. К. Среднеперсидский язык // Основы иранского языкознания. Среднеиранские языки. -Москва: Наука, 1981. -С. 6-145.
10. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна. - Душанбе, 2001. - 310 с.
11. Саиди Б.Ф. Глагольная лексика в «Таърих Бейхаки»: автореф. дисс. канд. филол. наук. -Душанбе, 2009. -23 с.
12. Сиёев Б. Очерк оид ба таърихи феъли забони адабии тоцик.- Душанбе, 1968. -164 с.
13. Усмонов Р. А.Глагольная лексика в «Маснавии маънави» Джалолуддина Руми: автореф. дисс. канд. филол. наук. - Худжанд, 2003. -24 с.
14. Фаруанги тафсирии забони тоцики. Цилдуои 1-2. Душанбе, 2008.Ц.1-951с. Ц.2-949 с.
15. Цамшедов П., Рози Р. (Шарипов). Фаруанги англиси-тоцики бо роунамои вожагони тоцики. Чопи аввал. -Душанбе: Пайванд, 2005. - 681 с.
REFERENCES:
1. Grammar of the modern Tajik literary language. Volume 1. Phonetics and morphology\Responsible editor Sh. Rustamov, G. Juraev. Dushanbe: Donish, 1985. -355p.
2. Tajik modern literary language. Part 1. Lexicology, phonetics, morphology. Textbook for philology faculties of higher education. - Dushanbe: Donish, 1982.- 462 p.
3. Iomdin B.L. Polysemantic words in context and out of context \\ Issues of linguistics. -Moscow: Nauka, 2014, No. 4. -P. 87-103.
4. Karashchuk P.M. Wordformation of English language. - Moscow: Higher School. 1977.- 302p.
5. Kasemi M. Verbal vocabulary in the works of the early period of the New Persian (Tajik) language. Abstract from dissertation. - Dushanbe, 2000. -25 p.
6. Mammadnazarov A. English-Tajik dictionary. The 3rd revised rdition. - Dushanbe: Graf, 2011.- 1015 p.
7. Majidov Kh. Tajik modern literary language. Volume 1. Dictionary. - Dushanbe: Devashtich, 2007. -254p.
8. Rastorgueva V.S., Karimova A.A. Tajik verb system. - Moscow: Nauka, 1964. -288p.
9. Rastorguyeva V.S., Molchanova E.K. Middle Persian language // Fundamentals of Iranian Linguistics. Middle Iranian languages. -Moscow: Nauka, 1981. -P. 6-145.
10. Saymiddinov D. Vocabulary of Middle Persian language. Dushanbe, 2001. -310 p.
11. Saidi B.F. Verbal lexicon in "Tarikh Beykhaki". Abstract from dissertation. -Dushanbe, 2009. -23p.
12. Siyoev B. Essay on the current history of the Tajik literary language. - Dushanbe, 1968. -164p.
13. Usmonov R. A. Verbal vocabulary in "Masnaviya manavi" of Jaloluddin Rumi. Abstract from dissertation. -Khujand, 2003. -24p.
14. Explanatory dictionary of the Tajik language. Volumes 1-2. Dushanbe, 2008. V.1-951p. V. 2-949 p.
15. Jamshedov P., Rozi R. (Sharipov). English-Tajik dictionary with examples. First edition. Dushanbe: Paivand, 2005. - 681 p.
