CC BY
27
УДК 811 ББК 81.2-3
Юсупова Маловат Дадоцоновна, унвонцуи кафедраи забон ва адабиёти тоцики МДТ'ДДХ ба номи акад.БТафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Юсупова Малохат Дадоджоновна,
соискатель кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Yusupova Malohat Dadojohnovna, claimantfor candidate degree of the Tajik language department under the SEI "KhSUnamed after acad. B. Gafurov "(Tajikistan, Khujand), E-MAIL: sarvinoz_79@mail.ru
Калидвожа^о: муродифшавй, муродифшавии феълуо,феълуои сода, феълуои сохта, феълуои таркибй, осори Бауманёр
Муродифшавии феълуо дар осори Бауманёр мавриди тащил царор гирифтааст. Зикр шудааст, ки дар осори Бауманёр муродифшавии феълуо аз руи таносуби сохторй нобаробар сурат гирифтааст, яъне агар як тарафи синонимй феъли сода бошад, тарафи дигари феълй - сохта ё таркибй аст. Муродифуои феълй метавонанд дар як цумла ё цумлауои аз руи воцеъшавй дар контекст наздик ва дур сурат гиранд. Таъкид шудааст, ки вижагии дигари корбурди феълуо дар осори Бауманёр ифодаи як маъно бо чандин феъли аз циуати сохт гуногун мебошад. Цайд шудааст, ки дар асаруои мавриди тауцици феълуо ба тарзуои гуногун муродиф мешаванд: феълуои сода бо сода,феълуои сода бо феълуои таркибй, феълуои сохта бо феълуои таркибй, феълуои таркибй бо феълуои таркибй. Муродиф шудани феълуои сода бо сода нисбат ба феълуои сохта ва таркибй камтар аст. Аз уама бештар муродифшавии феълуои сода бо таркибй дучор мешавад.
Ключевые слова: синонимия, синонимизация глаголов, простые глаголы, производные глаголы, составные глаголы, произведения Бахманёра
Анализируется синонимизация глаголов в творчестве известного современного таджикского писателя Бахманёра. Отмечается, что структурное соотношение синонимизации в произведениях Бахманёра отличается неравномерностью, то есть если один синоним из синонимического ряда является простым глаголом, то другой может быть производным или составным. Синонимизация глаголов может происходить в одном предложении, или в предложениях, следующих друг за другом, или в предложениях, отстоящих далеко друг от друга. Подчеркивается, что одной из особенностей использования глаголов в творчестве Бахманёра является выражение одного смысла несколькими разноструктурными глаголами. В произведениях писателя встречаются разные принципы синонимизации глаголов: простых глаголов с составными, производных глаголов с составными, составных глаголов с составными. Синонимизация простых глаголов с простыми глаголами встречается реже, чем с производными и составными формами. Больше всего в произведениях писателя наблюдается синонимизация простых глаголов с составными.
МУРОДИФ ШУДАНИ ФЕЪЛУО ДАР ОСОРИ
бауманёр
СИНОНИМИЗАЦИЯ ГЛАГОЛОВ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ БАХМАНЁРА
SYNONYMIZA TION OF VERBS IN BAHMANYORS LITERARY PROD UCTIONS
Key-words: synonyms, synonymization of verbs, simple verbs, derivative verbs, compound verbs,
Bahmanyor's literary productions
The article dwells on synonymization of verbs in the creation of the well-known modern Tajik writer Bahmanyar. It is underscored that structural correlation of synonymization of verbs in Bahmanyor's creation is distinguished with irregularity, i.e., if one side of a synonym is a simple word another one may be a derivative or a compound verb. Synonymization of verbs may take place either in one sentence or in sentences following one another, or in those ones being far from each other. It is emphasized that one of the peculiarities concerning a use of verbs in Bahmanyor's works is an expression of one sense by several verbs pertaining to different structures. Different principles of synonymization of verbs occur in the writer's works: simple verbs with simple ones, simple verbs with compound ones, derivative verbs with compound ones, compound verbs with compound ones.
Synonymization of simple verbs with simple ones is occurred more rarely than with derivative and compound ones. The greater part in the writer's works falls upon the synonymization of simple verbs with compound ones.
Тахдщу пажухиши нисбатан густурдаи феъли забони точикй асосан дар ибтидои ^арни ХХ чараён гирифта бошад хам, таваччухи нахустин ба ин бахши морфология дар нимаи дувуми асри XIX огоз ёфтааст. Шар^шиноси рус В.В.Григорев аз аввалин забоншиносон буд, ки ба ин хиссаи нущ таваччух зохир кардааст (5, 159).
Дар нимаи аввали садаи XX дар доираи ин хиссаи нущ тахдщот аз тарафи Саидризо Ализода, дар нимаи дуюми садаи XX аз чониби забоншиносони русу точик С.Арзуманов, А.З.Розенфелд, В.С.Растор-гуева, А.А.Каримова, Л.Бузургзода, Ш.Ниёзй, Б.Ниёзмухаммадов, Д.Точиев, Н.Маъсумй, СДалимиён ва дигарон ба анчом расидааст.
Забоншинос НДикматуллоев дар бораи муродифот чунин таъкид дорад: "Тахлили муродифхои забони точикй аз он далолат медихад, ки ба истиснои лахзахои чудогона (дар матн мувавдатан хусусияти синонимй пайдо кардани калимахо) танхо калимахои мансуби як хиссаи нут^ бо хам синоним шуда метавонанд. Ин аст, ки меъёри мазкурро хамеша, аз чумла хангоми мураттаб сохтани хал^ахои синонимй (силсилаи муродифхо - Ю.М.) низ ба хисоб гирифтан зарур аст"(20, 42). Аз ин ру, мо хам бо чонибдории андешаи забоншиноси мазкур вожахои синонимии осори Бахманёр, хусусан муайяну му^аррар кардани феълхои онро аз руи меъёри таъкидан дар боло зикршуда назди худ ма^сад гузоштем.
Аслан, мехвари хар забонро феъл ташкил медихдц ва аз ин ру, онро тахкурсии бинои забон низ номидаанд. Дар забоншиносии точик феълхоро аз чихати сохт ба се гурух: сода, сохта ва таркибй чудо кардаанд (19, 24; 4, 227), дар забоншиносии форсии муосир ба шаш гурух: сода, пешвандй, мураккаб, пешвандии мураккаб, иборахои феълй, феълхои лозими якшахса (19, 23). Дар мавриди таърифу хусусиятхои хар як сохти феъл дар фаслхои алохидаи ин боб маълумот дода мешавад. Ин чо фа^ат барои нишон додани тарзхои муродифшавии феълхо дар осори мавриди тахди^ аз хар сохт намунахо зикр ва тахлилу баррасй мегардад.
Муродифшавии феълхо мавзуест, ки забоншинос М.Мухаммадиев хануз дар дахсолаи хафтуми садаи XX ба "тах^и^оти вижа талаб кардан"-и он ишора карда буд (6, 5).
Инчунин, доир ба ин масъала ишорахо дар асари забоншинос СДалимиён "Феъл" (Куниш) ба назар мерасад. Муаллифи номбурда дар фасли "Категорияхои тарзи феъл" зимнан ба муродифшавии феълхои ёвари "кардан" ва "намудан" (19, 24), шаклхои замонии тарзи фоил ва мафъули сигаи хабарй (19, 91) ишора карда, чадвали муродифи тарзхои фоил ва мафъули сигаи шартй-хохишмандиро овардааст (19, 92).
Аз тах;и;оти З.А.Назарова бо номи "Муродифхои лyFaвй ва грамматикии феъл дар "Гулистон"-и Саъдии Шерозй" (7,93) мaълyм мешавад, ки мyродифшaвии феълхо дар забони насри классикй, аз чумла насри Саъдй "феълхо айнан такрор нашаванд хам, барои ифодаи як маъно бо тобишхои гуногун омада, ба асар таровати хос мебахшанд" (8, 8).
Добили зикр аст, ки тарзи муродифшавии феълхо аз руйи таносуби сохторй дар осори Бaхмaнëр нобаробар сурат гирифтааст, яъне агар як тарафи синонимй феъли сода бошад, тарафи дигари синонимй феълхои сохта, ë таркибианд. Дар намунаи зерин феъли содаи "мурд" бо феъли таркибии "чон дод" муродиф шуда омадааст: мурд - чон дод: Шaв%aрu дуюмaш %eзумчuнû рaфту дaр рeзu Фaлaхмон сaнгe бa сaрaш зaду мурд. Шaвщрu сeюмaшро ëбусaт гирифту бо aзобu aлuм чон дод (1, 19G).
Тах;и;у чустучу дар ин масъала нишон дод, ки муродифхои феълй гз чониби Бaхмaнëр бо хyнaрвaрии шоисга ва шевaхои гуногун бaрои рaвшaн вa мyaссир ифодa шyдaни фикр ба кор гирифта шудааст. Дaр насри Бaхмaнëр феълхо дар доираи як чумлаи мураккаб, чумлахои пайихам ë чумлахои аз руйи во;еъшавй дар контекст наздику дур айнан тaкрор нaшyдa, бо тобишхои гуногун барои ифодаи як мaъно истифода шуда, бa aсaр хусну чилои тозa бaхшидaaнд.
Aгaр дaр намунаи боло мyaллиф дaр ду чyмлaи пaйихaмомaдa ду феъли дорои як мaъно - феъли содаи «мурд» ва феъли таркибии «чон дод»-ро кор фaрмyдa бошaд (1, 190), дaр мисоли зерин корбурди феълхои муродиф дaр як чyмлa дидa мешaвaд: хуррок нaкaшидaн - нaфaс тагирифтан: Бaъд, як шaб мaн a3 хоб бeдор шудa naü бурдaм, ки eaü мурдaaст. Чунон мурдa буд, ки гyë чун %aмeшa хобuдa бошaд, maн%о хуррок намекашид, нафас намегирифт» (l, 8).Зохиран чунин ба назар мерасад, ки ин ду феъли таркибй ба хаммуродиф нестанд. Аммо аз он ки холати хурроккашй бевосита бо амали нафас гирифтан баробар сурат мегирад ва ин холату амал якдигарро шарху та;вият медиханд, хамчун муродифи идеографй шинохтани онхо дуруст мебошад.
Дар мисоли зерин феълхои таркибии «аз ханда таркидан» ва «ба чор тараф афтидан» бо хам муродиф шуда омадаанд: Ba^me Дорошо бо aнгушт тугмaeро тхшид, хона аз ханда таркид: тцф бa щво рaфm, чор девор ба чор тараф афтид, щтто шaхсu пурmaмкuнe чун Бухорuзодa a3 хaндa рyдaкaн шудaнд (1, S9).
Чунончи, болотар зикр шуд, ин ходисаи синонимй дaр чумлахои во;еъшавиашон дар матн дур низ ба зухур мерасад. Масалан, дар чумлахои зерин, ки дар матни асари "Сармаддех" дар фосилаи дах сахифа здадтар дур аз хам во;еъ шудаанд, се феъл муродиф ба ;айд гирифта шуд: бохaбaр шудан - хабар ëфтaн - ба тахмин дaрëфтaн: Аз омaдурaфmu гули кууистон бa хонau бeвaзaн нaхусm щмсояи y Холдор бохабар шуд( 1, 44). Мир aз ин aмaл хабар ёфта, чун чуби maр cyxma буд (1, 62). Чû будaнu онроба тахмин дарёфт ea худро чунон сохт, ки бa цйвли Холдори Чилдуруг гyë «мусuчau бeгуно%» бошaд (1, 72).Дар мисоли мазкур се феъли аз чихати сохт таркибй ба хам муродиф шуда омадаанд ва ин тарз тарзи дуюми муродифшавй ба шумор меравад.
Вижaгии дигари корбурди феълхо дaр aсaрхои нависанда он aCT, ки як мaъно бо чaндин феъли aз нигохи сохт гуногун ифодa ëфтaaст. Ин вижагиро дaр мисоли феъли содаи «шун^^н», ки сарсилсилаи феълхои таркибии "ба гуш расидан", «гуш кaрдaн», "саропо гуш шудан", "гуш фаро доштан", «гуш ниходaн», «гуш додaн» ;арор гирифтааст, метавон ба исбот расонд: Сaрмaддe%uëнu Гузaрu Боло низ эътироф кaрдaнд, ки овози «гули куу» монaндeро шунидаанд(2, 69). Аз ин ру ба гуши онхо чунин расид, ки зaнaк тдом як гули кууистонро носaзо мeгyяд (2, 69). Фaрмонu Мурод дaсm aфшонду - «бa сaфсama%оu ин тмпир гуш карда метинам чû!» - бa цйфо тоб хурду aз ин тмпири
«пурхатар» уар чи зудтар дур шудан хост (2, 81). Мард пай бурд, ки пирзол уро фаумид, саропо гуш шуд (2, 176). Писарак лаузае боз истода, гуш фаро дошт, ки Ширин боз чи мегуяд, вале уро боз саргарми тамошои цаср дида, баландтар ба гиря даромад (2, 185). Ман аз цои худ нимхез шуда гуш медихам(2. 15).
Вижагии дигаре, ки дар асархои нависанда дар доираи муродифшавии феълхо ба назар мерасад, муродифхои феълхои сохта мебошад. Дар намунахои зайл як феъли сохта бо ду феъли таркибии чузъи ёвараш феъли «шудан» муродиф шуда омадаанд: Махлуцак, пеш аз он ки ба оина даромадаг айб занад, руймоли болои оинаро гирифта, ба руи зан партофт (2, 23). Дар ин айём, ки цосид гушаи меумонхонаро ицора гирифта буду Мири Сахи корхонаро, ба Сармадшаур мусофире ворид шуд (2, 43). Як уафтаи дароз кораш уамин буд, ки субуи хурусбонг ба корхона дохил мешуду шоми шабчарог хориц (2, 127).
Хдмин тарщ, метавон гуфт, ки дар асархои мавриди тах^и^ феълхо бо тарзхои гуногун: феълхои сода бо сода, феълхои сода ба феълхои таркибй, феълхои сохта бо феълхои таркибй, феълхои таркибй бо феълхои таркибй ва чузъхои онхо зери ралами нависандаи сохибистеъдод ба ходисаи муродифшавй дучор шудаанд.
Феълхои содаро забоншинос СДалимиён феълхое медонад, ки аз як калима сохта шуда, хамчунин дорои вазну оханги махсусанд (19, 23-24). Дар чилди якуми «Грамматикаи забони адабии хозираи точик» феълхое сода ном гирифтаанд, ки онхо дар чумла аз чихати морфологй ба шакли холис - бе пешванду пасванди калимасоз во^еъ шудаанд (4, 227).
Таърифе, ки ба феъли сода аз тарафи забоншинони точик ба ^алам омадааст, бо таърифе, ки дар забоншиносии муосири форсй роич аст, мувофи^ат мекунад.
Масъалаи дигаре дар доираи таърифи феъли сода мавчуд аст, ин нисбияти он мебошад, зеро баъзе феълхои имруз сода дар гузашта шаклан сохта будаанд. Ин масъала дар чилди якуми «Грамматикаи забони адабии хозираи точик» тарху баррасй шудааст. Дар он аз мавчуд будани аффиксхои о-, ан-, паз-, пай- дар таркиби феълхои содаи «омадан», «овардан», «андохтан», «пазируфтан», «пайвастан» ва бо гузашти ва^т бо сабаби гум шудани тобиши маъной ба шакли рехта даромадани калимахои мазкур маълумот дода шудааст (4, 227). Дар ин бобат забоншиноси эронй П.Н.Хонларй ба ин масъала муфассалтар андеша ронда, менависад: "Ин феълхо (сода-Ю.М.) ба эътибори сурате, ки дар форсии дарй, яъне забони форсии расмии Эрони баъд аз ислом ёфтаанд, сода мехонем, аммо хар гох ба решаи хар як дар даврони забонхои эронии бостон таваччух кунем, дармеёбем, ки бештари онхо худ аз ачзое мураккаб шудаанд. Ва бештари феълхои содаи форсиро бар ин ^иёс мураккаб аз ачзое бояд шумурд, аммо ин ачзо дар давраи форсии дарй чунон бо якдигар пайвастаанд, ки онхоро аз хам чудо наметавон сохт. Ба иборати дигар, пешвандхои ин феълхо дар ин давра дигар таъсири худро аз даст додаанд. Ин гуна пешвандхоро, ки дигар ба кори таркиб ва эчоди лугатхои тоза намеоянд, пешвандхои мурда мехонанд" .
Ин ду назарияи ба хам монанд дар мавриди феълхои сода имруз хукми илмй пайдо карда бошад хам, аз мушкилоти таснифи сохтории феълхои точикй дарак медихад. Мо кушиш ба харч медихем, ки зимни баррасии вижагихои истифодаи феълхои сода ва муродифшавии онхо дар осори Бахманёр ба ин масъала рушанй андозем.
Дар асархои Бахманёр муродиф шудани феълхои сода бо сода нисбат ба феълхои сохта ва таркибй камтар бошад хам, аммо муаллиф аз ин муродифхои навъи феълхо истифодаи хунармандона ва бамаврид мекунад. Сабаби асосии дар асархои Бахманёр кам дучоршавии ходисаи муродифшави феълхои сода ба сода аслан ба теъдодан кам будани феълхои сода дар забони точикй мебошад. Мухавдщи сохаи феъл СДалимиён дар ин бора чунин таъкид кардааст: «Феълхои сода дар забони точикй он ^адар зиёд нестанд ва онхо аз
як калима сохта шудаанд: бурдан, хурдан, гуфтан, овардан, шунидан, вазидан, сохтан, бурдан, тохтан, давидан, паридан» (19, 23). Агар феълхои содаи аз тарафи мухавдщи мазкур овардашударо баршуморем, аз 110 феъл мегузарад. Албатта, ин ра^ам дар баробари хазорхо исму сифат ва дигар хиссахои нут^ кам ба назар аст.
Масалан, дар чумлахои зерин Бахманёр феълхои содаи "гиристан" ва "нолидан"-ро ба хотири гурез аз такрор ва таъмини гуногуншавии вожа ба маънии "гиря кардан" ба кор бурдааст: Аз ин хомуши цавон тамоман рууафтода гашт ва нахустин бор чун кудак гирист... (2, 118). Модар пеши пои Осуда афтиду нолид, ки чора бисоз (2, 101).
Муродиф шудани феълхои «менигарам» ва «мебинам» ва ё «мезад», «мекуфт» низ дар порчаи зерин аз хамин вижагихо бархурдор аст: Мегуянд, ки як шавуари бадрашке дошт, ки бечора занакро ба уар бауона мезад. Чунон мезад мегуянд, ки аз тани шаху сангу гутуои Шанобурзу Шеданзо фигон мехест, аммо аз дауони ин занак оуе намебаромад. Боз мегуянд, ки баъди ин занак аз гаму аз дард чубе гирифта, ба ягон пастхамии аз чашми мардум дур рафта, ягон бутта ва ё сангеро омоч карда, он бутта ва ё сангро шавуари худ ангошта, хуб мекуфт"(2, 67).
Феълхои «мешикананд», «медаранд» дар чумлаи зер барои ифодаи маънохои наздик ба кор рафтаанд ва аз муродифхои феълй ба шумор мераванд: Зануо аз ноумеди ва дилтанги ба цауру газаб меоянд, уарчи ба чангашон мехурад, мешикананд, медаранд -кузауо, гулдонуо... (2, 440).
Дар асархои Бахманёр ба ходисаи муродифшавии феълхои сода бо сода кам дучор мешавем ва ин хеч гох далели заъфи нависандагии вай ба шумор намеравад, зеро чунин тарзи корбурди феълхои сода, ки шумораашон таносубан кам аст, кори то андозае мушкил аст.
Дар муродифхои феълии асархои Бахманёр хаммаъно шудани феълхои сода бо феълхои таркибй бештар ба назар мерасанд. Аксаран нависандагон барои пуробуранг кардани осори худ ба воситахои гуногун руй меоранд, ки яке аз ин воситахо истифодаи феълхои гуногун дар чумла мебошад. Эчоди чунин муродифхо имкон медихад, ки нависанда домани тахайюли худро вусъат бахшида, мухтаворо ба хонанда ами^тар расонад ва хадафи хешро бо баёни ороста ифода намояд.
Дар мисоли зерин муродиф шудани феъли содаи «нарафтан» бо феъли таркибии «^адам нагузоштан» баробари аз байн бурдани такрор, ба бадеият ва оханги калом таъсир гузоштааст: Ба маъракае, ки Хурсанд уузур дошт,Шомурод намерафт, дар суре, ки Шомурод уузур дошт, Хурсанд кадам намегузошт (2, 111).
Дар намунаи боло ходисаи муродифшавии феъли сода бо феъли таркибй дар доираи як чумла рух додааст, ки дар аксари намунахои аз осори нависанда дарёфтаи мо чунин ходисаи муродифшавй ба назар мерасад.
Пахлуи дигари чунин муродифшавии феълхо дар он аст, ки чойи феълхои сода ва таркибй аз чихати во^еъшавй дар ми^ёси чумла тагйирёбанда аст. Агар дар намунаи боло феъли сода дар нимаи аввали чумлаи мураккаб омадаву феъли таркибй дар нимаи дуюми он во^еъ шуда бошад, дар намунаи зерин баръакс феъли таркибии "дар харос аст" дар нимаи аввал ва феъли содаи "метарсад" дар нимаи дуюм чойгир шудааст: Зеро модарам аз носиуатии ман дар харос аст, зеро модарам аз шамол хурдани ман метарсад (2, 5).
Бар асоси чунин падидаи мазкур, чунончи дар феълхои сода низ дида шуд, дар доираи як чумла ва ё дар фосилаи муайяни контекстуалй муродифшавии феълхоро хамчун яке аз вижагихои муродифшавй му^аррар кардан мумкин аст. Агар дар мисоли мазкур муродифшавй дар доираи як чумла ба ву^уъ омада бошад, дар намунаи зайл дар ду чумлаи пайихам сурат гирифтааст: Аммо ба дидори гул «мушарраф» нашуданд. Шаби дуввум,
шаби саввум низ гулро надиданд ва он циссаро аз дуругуои навбатии Чилдуруг шумориданд (2, 98). Ин аз он шаходат медихдц, ки ходисаи муродифшавии феълхои сода бо таркибй, монанди ходисаи муродифшавии феълхои сода бо сода дар фосилаи дури контекстуалй во^еъ нашуда, баръакс дар доираи як чумла, ё чумлахои пайихам рух доддднд. Дар намунаи зерин, ки феъли таркибии "фурузон кард" ва феъли содаи"афрузанд" бо хам муродиф шудаанд, фосила байни унсурхои муродифшаванда як чумла аст: Бори нахуст оташи кураро худ фурузон кард, бори дуввум писараки бегуноуи уамсояро талабид, бори саввум душизаи намозиеро бозхост, то кураро афрузанд, коргар наёмад (2, 87).Дар ин намуна муродифшавй як вижагии дигар зохир кардааст, яъне бар заминаи як асоси феълй (афрухтан) ва феълии ёвари "кардан" сурат гирифтааст.
Умуман, муродифшавии феълхои сода бо феълхои таркибй дар осори Бахманёр зухуроти нисбатан бисёр дучоршаванда мебошад. Барои намуна бидуни тахлил чанде аз онхо зикр мегардад:
^ад кашидан - сабзидан: Дар даромадгоуи деу кулбаи одие царор гирифта ва назди он чанори одие кад кашида буд. Аммо дар ин кулбаи одии деуи ода, ки назди он чанори ода месабзид ва роуаки ода аз паулуяш мегузашт, тамоман як зани гайриодие зиндага мекард (2, 67).
Таркидан - тикка-тикка шудан - ^аюло гардидан; фуру рехтан - гуфтан: Зани кузагарро забон мехорид, дандон месоид, вацту фурсати мувофиц мепоид, то уарфе, цумлае аз уалцуми шавуар берун ояд, зан таркад,тика-тика шавад, хаюло гардад, баъд цамъ ояд, ба сари шавуар фуру резад ва уар ча дар дил цамъ шуда, ба у бигуяд " (2, 97).
Дар намунаи мазкур боз ду хусусияти муродифшавии феълхо ба мушохида мерасад. Якум ин ки шумори феълхои муродифшаванда аз ду зиёд шуда, ба се ("таркидан (сода) -тикка-тикка шудан - хаюло гардидан"(таркибй)) баробар гаштааст. Дуюм ин ки дар як чумлаи мураккаб ду силсила феълхо ба хам муродиф шуда омадаанд. Дар силсилаи якум "таркидан - тикка-тикка шудан - хаюло гардидан" ва дар силсилаи дуюм "фуру рехтан -гуфтан" байни хам дар ду силсила муродиф шудаанд. Дар силсилаи якум мушохида мешавад, ки байни феълхои муродифшаванда ало^амандй нисбатан барчаставу равшан аст, зеро ба маънои аслй "таркидан"-и чиз ё одам холатест, ки ба "тикка-тикка шудан" ва нихоят ба "хаюло - модда бадал гардидан"-и чиз ё одам пайванди табий ва манти^ии зич ва сареху возех дорад ва махз хамин вижагии маъноан аслии калимаву таркибхои номбаршуда ба маънои мачозй табдил ёфта, таносуби худро хифз кардааст.
Дар силсилаи дуюм байни муродифшавандахо зохиран чунин пайванду иртибот то андоза дур ва норавшан ба назар мерасад, зеро берун аз ин намуна амал, ани^тараш холати "фуру рехтан" ба амали "гуфтан" ало^амандии мустахкам надорад. Аммо аз он ки дар холати "фуру рехтан" зан-персонажи асар на фа^ат чехраашро хашмолуд карду бо нигоху харакати дасту по ба сари шавхараш хучум мекунад, балки бо сухан, яъне бо амали "гуфтан" низ хамлаи худро та^вият медихад, ин ду феъл ба хам муродиф шуда омададнд.
Яке аз хусусиятхои дигари муродифшавии феълхои сода дар он аст, ки онхо на фа^ат бо феълхои таркибии озод1, балки бо феълхои таркибие, ки фразеологизм низ ба шумор меоянд, хусусияти муродифй зохир намудаанд. Чунончи, дар намунаи зерин феъли содаи "нигаристан" бо таркиби фразеологии "чашм песондан" муродиф шуда омадаанд: Ба уамдигар менигаристанд, мунтазир буданд, ки кадоме аз байнашон цуръат менамояд ва ба духтар рози дил мекушояд, валекин говцигаре набуд мегуям, ки гайр аз ба уамдигар чашм песондан дигар чизе дар амал намеоварданд, гумон буд биёваранд (2, 61).
1 Ин мафдум бар пояи мафдумдои иборадои озод ва рехта шартан сохта шудааст.
Таркиби фразеологии "чашм песондан" дар китоби "Фарханги иборахои рехта"-и М. Фозилов "ба касе бад-бад нигох кардан" тафсиру маънидод шудааст (18, 383).
Намунаи зиёди муродиф шудани феълхои сода бо феълхои таркибй муайян месозад, киин тарзи муродифсозии феълхо аз чониби Бахманёр бо истифодаи бештари хеш имтиёз дошта, дар баёни мухтаво зиёд ба кор рафтаанд.
Дар романи "Шоханшох" феъли содаи "огозидан", кидар сахифахои 42, 72, 97, 138, 158, 192, 211, 219, 245, 253, 254, 288 аз тарафи муаллиф ба кор рафтааст, бо феъли таркибии "сар кардан" хамагй як маротиба дар сахифаи 85 ва бо муодили он "сар шудан" низ хамагй як маротиба дар сахифаи 42 муродиф шуда омадааст. Огозидан - сар кардан: Обтин остондории Меурободро аз ин огозид, ки аз пардохти молиёти солона сар печид, бар шоуаншоу оси ва ёгй гардид, авбошу айёру шурапушти зиёдеро аз уар мулк ба Меуробод ба ёрй талабид (3, 158). Стендал дар чилсолагй, Голдин дар панцоусолагй ба навиштан сар карданд... (3, 85). Ofo3^^h - сар шудан: Аммо уамин ки цауондории худро созу сомон дод, цацнуси табъи у оуанги дигар огозид(3, 192).
- Бале, ман вацте новелла менависам, роуат мекунам, аммо...
- Аммо романнависй азоби циёмат!
- Бале, чизе монанд ба уамин.
- Пас, сар шудааст.
- Чй?
- Циёмат! (3, 41-42).
Му^оисаи намунахои боло собит месозад, ки дар ходисаи муродифшавии феълхои сода бо феълхои таркибй тарафи аввали муродифшавандахо аз тарафи дуюм аз лихози шумор фар^ мекунанд. Яъне агар феъли содаи "огозидан" (ба маънои шуруъ кардан, огоз кардан) хамчун тарафи аввали муродифшаванда дар матни "Шоханшох" зиёда аз панч-шаш маротиба ба кор рафта бошад, феълхои таркибии "сар кардан" ва "сар шудан", ки чузъи дуюмашон - феълхои ёвари мутародифанд, хамагй якмаротибагй ба кор бурда шудаанд.
Дар намунаи зерин феъли таркибии "ба хориш даромадан", ки чузъи дуюмаш аслан феъли сохта асту аз пешванди дар- ва феъли "омадан" таркиб ёфтааст, бо феъли содаи "хоридан" муродиф шудааст: Дар чил деу сари чил кал ба хориш даромад. Калуо уай сар хориданд, уай сар хориданд...(3, 281).
Бояд таъкид кард, ки ходисаи муродифшавии феълхои сода бо феълхои таркибй дар асархои Бахманёр кам мушохида шаванд хам, бо хамин камият аз фузунии хунари нависандагии вай дарак медиханд.
Му^оисаи таърифхои феълхои сохта дар ду сарчашмаи илмй ба ин масъала то андозае равшанй меандозад. Агар ба таърифи дар ч.1-уми "Грамматикаи забони адабии хозираи точик" омада назар афканем, феълхои сохта на фа^ат бо пешвандхо, балки бо пасвандхо (суффиксхои калимасози феъл) низ сохта мешаванд (4, 227). Пешвандхое, ки дар ташаккули феълхои сохта ширкат мекунанд, бар-, дар-, фур-, боз-, во- мебошанд. Тиб^и нишондоди тахиягарони бахши феъли "Грамматикаи забони адабии хозираи точик" пасвандхои -ид, -он вандхои созандаи феълхои сохтаанд (4, 227-229). Аз руйи таърифи СДалимиён дар рисолаи "Феъл" (Куниш), ки асари вижаи феъл аст, "феълхои сохта калимахое мебошанд, ки ки онхо аз феълхои сода бо илова намудани пешванд (префикс) сохта шудаанд: бар + омадан, дар + омадан, фур + омадан, во + хурдан, фур + омадан, боз + гаштан, дар + гирифтан, дар + мондан (19, 24). Инчунин, дар рисолаи "Феъл" (Куниш)-и СДалимиён ванди -он хамчун пасванд ва хамчун миёнванд -он- шинохта шуда, ширкати он на дар сохтани феълхои сохта, балки дар табдилдихии феълхои тарзи монда ба феълхои
гузаранда (-он) ва аз феълхои гузаранда ба феълхои бавосита (-он-) таъкид шудааст (19, 86-87). Ин чо маълум мешавад, ки аз тарафи СДалимиён вазифаи феъли сохтасозии вандхои мазкур бо ягон сабаб фуругузор шудаасту тахиягарони бахши феъли "Грамматикаи забони адабии хозираи точик" онро бамав^еъ зикр намудаанд.
Инак, ба ходисаи муродифшавии феълхои сохта бо феълхои таркибй дар осори мавриди тах^и^ шуруъ мекунем. Чунончи дар муродифшавии дигар сохти феълхо дида шуд, таносуби чойгиршавии тарафхои муродифшаванда доим як хел нест. Дар намунаи зерин, ки як чумлаи мураккаб аст, аввал феъли сохта во^еъ шуда, баъдан феъли таркибй ба он муродиф шуда омадааст: даромадан - андарун омадан: Сафироне, ки бори аввал ба боргоуи у медаромаданд, уарчанд цаблан ба онуо расму русуми дохилро ёдрас мекарданд, лек чун андарун меомаданд ва манзараи болоро медиданд, чанд лауза аз уайрату аз накбат ба худ омада наметавонистанд - вай аз уоли музтариби онуо завц мебурд -бечорауо ниуоят ба худ омада, беихтиёр ба зону меафтоданд (2, 24-25). Ин чо хар ду тарафи муродифшаванда ба маънои "ворид шудан" омада, далели худдории муаллиф аз такрори феълхо мебошад. Гохе дар осори нависанда феъли сохта бо феъли таркибй дар дохили як чумла пайихам во^еъ шудаанд: даргирифан - аланга задан: Лаузае чанд уайкалвор истода буд, ёрои цунбидан, чашм кандан надошт, баъд ба худ омад, сурх шуд, даргирифт, аланга зад ... (2, 141). Дар мисоли мазкур феълхои муродифшуда тахти таъсири ралами муаллиф маънои мачозй ба худ гирифта, холати баъди хичолату хаёи табий якбора ба хашму газаб омадани персонаж Мохпораро хангоми дидани марди нимбарахна ифода кардаанд.
Хрдисаи муродифшавии феълхои сохта бо феълхои таркибй дар намунахои боло дар ми^ёси як чумла рух дода бошад, дар намунаи зерин дар мщёси ду чумлаи пайихам во^еъ шуддднд: баромадан - пайдо шудан: Fолиб аз меумонон уамовез хост, яке рафту уро зер афканд, дигаре ба майдон баромаду забардастро шона бар замин баст. %амин тавр боза дар авц буд, ки баногоу Бабраки Лула дар майдон пайдо шуд"(2, 56).Феълхои муродифшудаи мазкур берун аз матн аз лихози маъно ба хамдигар ало^амандие, ки дар чумлаи боло доранд, надоранд. Ин ду феъл дар чумлаи мазкур ба маънои "воридшавй" ба кор рафтаанд.
Дар осори мавриди тах^и^ ходисаи муродифшавии феълхои сохта бо феълхои таркибй нихоят кам ба назар мерасад, зеро теъдоди феълхои сохта низ кам мебошанд.
Таърифи назарияи феълхои таркибй, ки имруз дар забоншиносии точик маъмул аст, хангоми татби^бахшии амалй, яъне интихоби онхо аз контекст ва берун овардану таснифот кардани онхо то чое аз чихати назариву амалй печидагихо дорад. Нахустин далел ин аст, ки байни таърифхои ба ин сохти феъл додашуда шаклан ва мазмунан монандй -ягонагии мутла^ дида намешавад. Масалан, дар чилди 1-уми "Грамматикаи забони адабии хозираи точик" таърифи феълхои таркибй ба сурати зайл омадааст: "Феълхое, ки аз хиссахои гуногуни нущ ва феълхои ёридиханда таркиб ёфта, хамчун вохидхои чудогонаи лексикаи феълй маънихои алохида ва баъзе тобишхои грамматикию услубиро ифода мекунанд, феълхои таркибй номида мешаванд" (4, 231). Таърифи дуюм, ки ба СДалимиён тааллу^ дорад, чунин аст: "Феълхои таркибй калимахое мебошанд, ки аз исму сифат ва ё шумора (аз хиссахои номии нут^) ва феълхои ёвар сохта шудаанд: галаба кардан, тамом кардан...(19, 24). Дар таърифи аввал "аз хиссахои гуногуни нут^ ва феълхои ёридиханда таркиб ёфтан"-ро аломати аввали феълхои таркибй хисобида шавад, дар таърифи дуюм "аз исму сифат ва ё шумора (аз хиссахои номии нущ) ва феълхои ёвар" сохта шудани феълхои таркибй таъкид гардидааст. Дар таърифи дуюм худуд ё мивдори хиссахои нущ (хиссахои номй дар назар аст), ки дар сохтани феълхои таркибй ширкат мекунанд, муайян аст, аммо
дар таърифи аввал ин муайянии микдорй (хиссахои гуногуни нутк) аз байн рафтааст. Ба тарзи дигар гуем, тибки таърифи дуюм дар бавучудоии феълхои таркибй факат хиссахои номии нутк ширкат варзанд, мувофики таърифи аввал тамоми хиссахои нутк иштирок карда метавонанд. Бар замми ин фаркият, камбудии дигаре дар доираи ин таъриф ба назар мерасад, ки он ба чузъи дуюми таъриф, яъне иштироки факат феълхои ёвар дар сохтани феълхои таркибй мебошад. Далели ин норасой дар таърифи мазкур санади худи СДалимиён мебошад, ки пас аз таъриф дар поёни он овардааст. Номбурда таъкид мекунад, ки: "бо ёрии феълхои мустакил феълхои таркибии пешоянддор низ сохта шудааст: ба шумор рафтан,.. (19, 24-25). Аз ин назари забоншинос бармеояд, ки феълхои мустакил низ дар сохтани навъе аз феълхои таркибй ширкат мекунад. Хдрчанд тибки назария ва амалияи феълхо, феълхои мустакил хангоми иштирок дар сохтани феълхои таркибй мустакилияти худро аз даст медиханд, аммо ин нукта дар таърифи феълхои таркибии мазкур ворид нашудааст.
Ин чо ба бахси таърифи феълхои таркибй нукта гузошта, бевосита ба тахлили истифодаи онхо дар осори мавриди тадкик шуруъ мекунем.
Муродифшавии феълхои таркибй бо феълхои таркибй ходисаи синонимии бисёрдучоршаванда дар осори мавриди тахкик ба шумор меравад. Нависанда мекушад, то дар мавкеъхои муайян аз имконоти забон ба хубй истифода бурда, барои ганй гаштани забони осори худ аз хар чихат талош варзад. Масалан, дар намунаи зерин се феъли таркибй ба ифодаи маънои "аз таъсири шамол ба чунбиш даромадани дарахтони чинору сафедор" ба хамдигар хеле чолиб муродиф шудаанд: алвонч хурдан - пар-пар задан - парвоз кардан: Дарахти бузурги чанор чун ниуоли нозбу алвонч мехурад, сафедор монои буттаи гашнич пар-пар мезанад, ту гуй уоло азреша меканад ва парвоз мекунад...(2, 440).
Агар дар намунаи боло мачозан муродифшавии феълхои таркибй бо феълхои таркибй ба кайд гирифта шуда, он хамчун нишонаи хунари нависандагй ба назар ояд, дар чумлахои зерин муродифшавй нихоят содаю беобуранги бадей сурат гирифтааст: гом бардоштан -кадам задан: Моупора тарсону ларзон гом бардошт, нимароуи шону кампири Осударо сипариду дудила бозмонд, сар гардонд, нобовар ба кампир нигарист ва нигоуи шераксозу ишораи «бирав!»-и уро диду боз кадам зад(2, 95).
Байт хондан - замзама кардан:Осуда минбаъд тануо хонаро хилват ёфта, ба акси худ нигариста, байт мехонд ва уец фаумида наметавонист, ки чаро чунин байтуои ба цавли шавуараш «таудор»-ро замзама мекунад..." (2, 16).
Дар мавриди дигар нависанда аз имконоти забони зиндаи халк бахрахои зиёд мебардорад ва бо ин бардошт таркибхои феълии муродиф меофарад:магрур гаштан1-заминро миннатдор карда кадам мондан: Фариштамоу низ гуё сеури уусни худро фаумида буд, ки магрур мегашт, касеро писанд намекард, заминро миннатдор карда кадам мемонд" (2, 58). Ин ду феъли таркибй ба маънои "бо кибру гурур ва беэхтиёту беэхтиром нисбат ба афтрофиён рох рафтан" ба кор рафтаанд.
Гохе дар осораш Бахмаёнр бахри офаридани муродиф аз феълхои таркибй хунармандона истифода мебарад. Чумлаи зерин далели ин гуфта аст: гул кардан - намоён гаштани чини ноаён: "Табассуме дар лабонаш гул кард. Чини ноаёне гушаи лабаш ёзиду намоён гашт" (2, 18). Зохиран чунин ба назар мерасад, ки дар ду чумлаи пайихам -намунаи мазкур «гул кардан» ва «намоёни гаштани чини ноаён» муродиф нестанд. Вакте
1 «Гаштан» ин чобамаънои «родрафтан» ба коррафтааст.
мо ба идомаи ин чумлахо менигарем, маълум мешавад, ки ин ду феъли таркибй во^еан муродифанд: Паулуи он боз як чини дигар пайдо шуд, чини саввум чун неши занбур ларзону уайрон як сиёуа карду нобавацт омаданашро пай бурд, ки гайб зад. Табассум аз лабони Осуда гурехт, аммо ду чин боца монд, гуё онуо цаблан низ буданду у намедид, уарчанд рузе ду-се бор ё зиёдтар аз ин ба оина менигарист. Ин чуна сар игузашти вацт буду вай аз табассуми зиёд кардан донист (2,18). Таркиби феълии офаридаи Бахманёр -«намоёншавии чини ноаёни лаб» аз он сабаб бо феъли таркибии шоиронаи маъмули «гул кардан» муродиф шудааст, ки бино бар таъкиди мачозии нависанда ин чин дар лаби персонаж - кампири Осуда аз табассуми бисёр кардан пайдо шудааст.
Ба таври силсилавй дар чахор чумлаи пайихами зерин ба кор рафтани феълхои таркибй аз нависанда на фа^ат зав^и баланд та^озо мекунад, балки тачрибаи истифодабарии дурусти феълхо низ мебошад. Инро мо дар порчаи зерин ба мушохида гирифта метавонем: коргар наомадан - натича надодан - асар нагузоштан - таъсир накардан:Ромин писари Шоуин занбора буд. Занаш - Фируза аввал хост уро бо гапи гарму муомилаи нарм аз роу гардонад, коргар наёмад. Ба дугу пуписаву дагдага гузашт, бефоида. Зораву лобаву вовайлову таваллоро роу андохт, натича надод, хилватзаниуои шавуараш афзуд. Аз мулло Бухоризода курхату раднома гирифт, асар нагузошт. Аз кампири Осуда цаланфури дилёб, зираи меурбанд, заъфарони гармсоз, испанди балоду ровард, таъсир накард... (2, 457).
Маводи забонии тахлилшуда аз он шаходат медихад, ки ходисаи муродифшавии феълхои таркибй бо феълхои таркибй ходисаест, ки тахти андешаву хунар ва ралами нависандагии Бахмаёнр ^арор гирифта, чунин адибонаву бамаврид истифодашавии онхо барои пуробуранг кардани забони баёни нависанда хидмат намудаанд.
Муродифшавии чузъи феълхои таркибй дар асархои Бахманёр камтар ба мушохида мерасад. Дар намунахои зерин муродифшавии чузъи феълии таркибхои феълй дида мешавад: нахохад донист - намедонад: Хамоне буд, ки ба фарзанди аршади Чингиз савганд хурда буд, ки манзили охирати хони хононро чондоре нахохад донист.
Вацте ба назди Цуца омад, замин буса кард ва гуфт:
- Хони олам, уар чи фармуда буда , уамаро бекаму кост ба цо овардам, манзили охирати хони хононро ягон чондоре намедонад, ки куцост! " (2, 470).
Ч,амъ омадан - чамъ шудан: Цониби майдони Хампаста равон шуд, ки он цо мардуми зиёде чамъ омада,циуати талафоти бобои Шодмон афсус мехурданд" (1, 76). Тацрибан бист нафар «хешу табору ёру уамсоя» чамъ шуданд, хомшурбо хурданд (2, 89).
Агар дар ин намунахо чузъи феълии феълхои таркибй муродиф шуда омада бошад, дар мисоли зерин чузъхои номй ба хам муродиф гаштаанд: нобуд кардан - ^ир кардан:
- Цангалро нобуд мекунад! - мегуфтанд онуо.
- Кир мекунадякто намонда бурсуоро! - нидо доданд онуо" (2, 58).
Дар порчаи мазкур, чунончи мушохида мешавад, на фа^ат ходисаи муродифшавии чузъхои таркибхои феълй, балки ходисаи муродифшавии феъли сода бо феъли таркибй низ рух додааст, ки дар он "гуфтан" бо "нидо додан" муродиф шудааст.
Дар намунаи зерин ходисаи муродифшавии чузъи асосии феълхои таркибии номй: "парвариш" ва "омузиш" ва муродифи арабии он "таълим" ба назар мерасад, ки хеле чолиб ва далолатгари хунари эчодии нависанда аст: Мусофирро падару модар бо сад орзуву умед Умедаш ном ниуода буданд, дар соя парварда буданд, дау муаллимро ба таълимаш гумошта, уама илму уунари вацтро омузонда буданд (2, 33). Инчунин метавон гуфт, ки ба шарофати хунари нависандагии Бахманёр дар намунаи мазкур чузъи феълии таркибхои
феълии мазбур "будан" ва "гумоштан" низ то чое ба хам муродиф шудаанд.
Чунончи аз маводи баррасигашта аён шуд, чузъан муродифшавии таркибхои феълй
дар осори Бахманёр ходисаи нодир буда, мисолхои пайдошуда аз махорату тачрибаи
камназири эчодии ин нависанда ба хонанда паём мерасонад.
Пайнавишт:
1. Бауманёр. Сармаддеу/роман дар цисса ва уикояуо /Бауманёр.-Душанбе: Адиб, 2013.-423с.
2. Бахманёр. Сармаддеу. Роман дар циссавауикояуо/Бауманёр. - Душанбе, 2001. - 467 с.
3. Бахманёр. Шоуаншоу. Роман /Бауманёр.-Душанбе:Эцод, 2007.-329 с.
4. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик. Ч..1. - Душанбе: Дониш, 1985. - 356 с.
5. Григорьев, В.В. Обозрение диалектических отличий употребительного глагола у бухарских таджиков персидского языка /В.В. Григорьев. - Казань, 1861. - 159 с
6. Мууаммадиев, М. Синонимуо ва таулили силсилауои синонимй. Масъалауои забон ва адабиёт. Ц. 2. / М.Мууаммадиев.- Душанбе, 1975. - 316 с.
7. Назарова, З. Муродифуои унсуруои шаклсози феълй дар «Гулистон»-и Саъдй //З.Назарова/Паёми Донишгоуи миллии Тоцикистон, №4(52). - Душанбе,-С. 35-38с.
8. Назарова, З. А. Муродифуои лугавй ва грамматикии феъл дар "Гулистон "-и Саъдии Шерозй: Рисолаи номзадй барои дарёфти дарацаи номзади илмуои филологй/ З. А. Назарова - Душанбе, 2009. - 156 с.
9. Расторгуева, В.С., Каримова, А.А. Система таджикского глагола /В.С.Расторгуева, А.А.Каримова - М. : Наука, 1964. - 392 с.
10. Розенфельд, А.З. Глагол /А.З. Розенфельд. - Сталинабад, 1954. - 76 с.
11. Саймиддинов, Д. Вожаномаи феълуои паулавй/ Д.Саймиддинов. - Душанбе: Дониш, 1992. - 72 с.
12. Саломов, М. Баъзе хусусиятуои сарфию услубии феъл дар забони газал/М.Саломов. -Душанбе, №3 2015. - С. 93-100.
13. Сиёев, Б. Очерк доир ба таърихи феъли забони адабии тоцик/Б.Сиёев. - Душанбе: Дониш, 1968. - 165 с.
14. Фаруанги тафсирии забони тоцикй. Ч..1. - Душанбе, 2008. - 950 с.
15. Фаруанги тафсирии забони тоцикй. Ц.2. - Душанбе, 2008. - 945 с.
16. Фаруанги забони тоцикй. Ч..1. - М. : Сов. энцик., 1969. - 951 с.
17. Фаруанги забони тоцикй. %2. - М. : Сов.энцик., 1969. - 947 с.
18. Фозилов, М. Фаруанги иборауои рехтаи забони уозираи тоцик. Ц.1./М.Фозилов.-Душанбе: Нашр. дав. тоцик, 1963-1964. - 952 с.,
19. Цалимиён, С. Феъл (Куниш).Дастури таълимй/ Саид X)алимиён.-Душанбе, 2013. - 126 с.
20. Хикматуллоев, Н. Хусусиятуои маъноиву услубии муродифуои лугавй (дар асоси маводиромани сегонаи Цалол Икромй "Дувоздау дарвозаи Бухоро")/Н.Хикматуллоев. - Хуцанд: Ношир, 2013. - 148 с.
Reference Literature:
1. Bahmanyor. Sarmaddeh. The Novel in Talesand Stories/ Bahmanyor. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2013. - 423 pp.
2. Bahmanyor. Sarmaddeh. The Novel in Tales and Stories/ Bahmanyor. - Dushanbe, 2001. -467 pp.
3. Bahmanyor. Shohanshoh. The Novel/Bahmanyor. - Dushanbe: Invention, 2007. - 329pp.
4. Grammar of Modern Tajik Literary Language. -V.1. - Dushanbe: Knowledge, 1985. - 356pp.
5. Grigoriev, V.V. Review of Dialectal Distinctions of Resorted Verbs in Bukhara Tajiks of Persian Speaking Language /V.V. Grigoriev. - Kazan, 1861. - 159 pp.
6. Muhammadiev, M. Synonyms and Analysis in Regard to Synonymic Series. Issues Concerned with Language and Literature. -P. 2/. Muhammadiev, M. - Dushanbe, 1975. -316 pp.
7. Nazarova, Z.A. Synonyms of Verb-Forming Elements in "Guliston" by Saadi// Z.A Nazarova/ Bulletin of the Tajik National University, №4 (52). - Dushanbe, - pp. 35 - 38.
8. Nazarova, Z.A. Lexico-Grammatical Synonyms of the Verb in "Guliston" by Saadi Sherozi: candidate dissertation in philology/ Z.A. Nazarova - Dushanbe, 2009. - 156pp.
9. Rastorgueva, V.S., Karimova, A.A. The System of Tajik Verb/ V.S. Rastorgueva, A.A.Karimova - M. : Science, 1964. - 392pp.
10. Rosenfeld, A.Z. Verb/A.Z. Rosenfeld.-Stalinabad, 1954. - 76pp.
11. Saymiddinov, D. A Glossary of Pahlavi Verbs/ D. Saymiddinov - Dushanbe: Knowledge, 1992. - 72 pp.
12. Salomov, M. Certain Morphologico-Stylistic Peculiarities of the Verb in Ghazal Language/ M.Salomov. - Dushanbe, №3 2015. - pp. 93-100.
13. Siyoev, B. Essays on the History of Verb in the Tajik Literary Language/ Siyoev B. -Dushanbe: Knowledge, 1968. - 165pp.
14. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. -V.1. - Dushanbe, 2008. - 950 pp.
15. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. - V.2. - Dushanbe, 2008. - 945 pp.
16. Dictionary of the Tajik Language. -V.1. - M.: Soviet Encyclopedia, 1969. - 951 pp.
17. Dictionary of the Tajik Language. -V.2. - M.:Soviet Encyclopedia, 1969. - 947pp.
18. Fozilov. M. Dictionary of Idioms in Modern Tajik Language. -V.1./M. Fozilov. - Dushanbe: State Publishing-House of Tajikistan, 1963-1964. - 952 pp.
19. Halimiyon, S. Verb (Kunish): manual /SaidHalimiyon. - Dushanbe, 2013. - 126pp.
20. Hikmatulloev, N. Semantico-Stylistic Peculiarities of Lexical Synonyms (based on the materials of Jalollkrom's trilogy entitled as "The Twelve Gates of Bukhara")/ N.Hikmatulloev. - Khujand: Publisher, 2013. - 148 pp.
