Научная статья на тему 'РОҶЕЪ БА МОРФЕМА ВА НАМУДҲОИ ОН ДАР СИСТЕМАИ МОРФОЛОГИИ ЗАБОНҲОИ МУОСИРИ АНГЛИСӢ ВА ТОҶИКӢ'

РОҶЕЪ БА МОРФЕМА ВА НАМУДҲОИ ОН ДАР СИСТЕМАИ МОРФОЛОГИИ ЗАБОНҲОИ МУОСИРИ АНГЛИСӢ ВА ТОҶИКӢ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
838
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
забони англисӣ / забони тоҷикӣ / морфема / таркибҳои морфемаҳо / аффикс / морфемаи бисёрфунксионалӣ / аффикс / морфемаи сифрӣ / морфемаи холӣ / the English language / the Tajik language / morpheme / types of morpheme / affix / multifunctional morphemes / zero morpheme / non-expressed morpheme / английский язык / таджикский язык / морфема / виды морфем / аффикс / многофункциональные морфемы / нулевая морфема / невыраженная морфема

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Усмонова Малоҳат Эҳсоновна, Абдуллоев Мӯминҷон Мамадҷонович

Яке аз воҳидҳои хурдтарини маънодори забон – морфема дар системаи морфологии забонҳои англисӣ ва тоҷикӣ баррасӣ шудааст. Мутобиқи таснифоти морфемаҳо морфемаҳои калимасоз маънои лексикии калимаро тагйир дода, морфемаҳои грамматикӣ ѐ шаклсоз ба калима маънои грамматикӣ илова мекунанд. Яке аз таркибҳои морфемаҳоро аффиксҳо ташкил дода, дар забонҳои муқоисашаванда барои калимасозӣ ва ташаккули шаклҳои гуногуни ҳамон як калима хизмат мекунанд. Миқдори морфемаҳое, ки зиѐда аз як вазифаро иҷро мекунанд, дар забони тоҷикӣ назар ба забони англисӣ зиѐданд. Дар низоми морфологии забони англисӣ морфемаи флективӣ ва дериватсионӣ ва дар забони тоҷикӣ решагӣ ва ѐридиҳандаро ҷудо мекунанд. Морфемаҳои решагӣ унсури ҳатмии калима маҳсуб ѐфта, ба қатори морфемаҳои ѐридиҳанда суффиксҳо, префиксҳо ва аффиксҳо дохил мешаванд. Дар ҳар ду забон морфемаҳои сифрӣ мавҷуданд, ки аз лиҳози фонетикӣ ифода намешаванд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

OF THE MORPHEME AND ITS TYPES IN THE MORPHOLOGICAL SYSTEM OF ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES

The article is devoted to the analysis of the smallest notional units of the language, that of morpheme and its types in the morphological system of English and Tajik languages. According to the classification of morphemes word building morphemes change the lexical meaning of the word while grammatical morphemes are able to enlarge grammatical meaning. Ones of the components of morphemes, those of affixes, in the morphological system of English and Tajik languages are used to build new words and to develop variety forms of the same word. The quantity of multifunctioning morphemes in the Tajik language exceeds the one of multifunctioning morphemes of the English language. In English language there are classified inflectional and derivational morphemes and in the Tajik language morphemes are divided into root and auxiliary ones. Root morphemes are an obligatory element of the word, while auxiliary morphemes consist of suffixes, prefixes and affixes. In both languages there functions a zero morpheme which is not phonetically expressed.

Текст научной работы на тему «РОҶЕЪ БА МОРФЕМА ВА НАМУДҲОИ ОН ДАР СИСТЕМАИ МОРФОЛОГИИ ЗАБОНҲОИ МУОСИРИ АНГЛИСӢ ВА ТОҶИКӢ»

УДК 80

D0I10.24412-2413-2004-2022-2-136-142

Усмонова Маловат Э^соновна, н.и.ф., дотсенти каф. тарцума ва грамматикаи забони англист МДТ "ДДХ ба номи академик Бобоцон Fафуров"; Абдуллоев Муминцон Мамадцонович, докторанти (PhD) ихтисоси забоншиносии каф. тарцума ва грамматикаи забони англисии МДТ "ДДХ ба номи акад. Б. Fафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)

Усмонова Малохат Эхсоновна, канд. филол. наук, доцент кафедры перевода и грамматики английского языка ГОУ «ХГУ имени акад. Б. Гафурова»; Абдуллоев Муминджон Мамаджонович, докторант (PhD) каф. перевода и грамматики английского языка ГОУ «ХГУ имени акад. Б. Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)

Usmonova Malohat Ehsonovna, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of translation and grammar of the English language under "Khujand State University named after academician Bobojon Gafurov"; Abdulloev Muminjon Mamadjonovich, PhD student of the department of translation and grammar of the English language under "Khujand State University named after academician Bobojon Gafurov"(Tajikistan, Khujand )E-MAIL:

Вожах,ои калидй: забони англиси, забони тоцики,морфема, таркибуои морфемауо, аффикс, морфемаи бисёрфунксионали, аффикс, морфемаи сифри, морфемаи холи

Яке аз воуидуои хурдтарини маънодори забон - морфема дар системаи морфологии забонуои англиси ва тоцики барраси шудааст. Мутобици таснифоти морфемауо морфемауои калимасоз маънои лексикии калимаро тагйир дода, морфемауои грамматики ё шаклсоз ба калима маънои грамматики илова мекунанд. Яке аз таркибуои морфемауоро аффиксуо ташкил дода, дар забонуои муцоисашаванда барои калимасози ва ташаккули шаклуои гуногуни уамон як калима хизмат мекунанд. Мицдори морфемауое, ки зиёда аз як вазифаро ицро мекунанд, дар забони тоцики назар ба забони англиси зиёданд. Дар низоми морфологии забони англиси морфемаи флективи ва дериватсиони ва дар забони тоцики решаги ва ёридщандаро цудо мекунанд. Морфемауои решаги унсури щтмии калима маусуб ёфта, ба цатори морфемауои ёридщанда суффиксуо, префиксуо ва аффиксуо дохил мешаванд. Дар щр ду забон морфемауои сифри мавцуданд, ки аз лщози фонетики ифода намешаванд.

Ключевые слова: английский язык, таджикский язык, морфема, виды морфем, аффикс, многофункциональные морфемы, нулевая морфема, невыраженная морфема

Представлен анализ минимальной смысловой единицы языка - морфемы - и ее видов в морфологической системе английского и таджикского языков. Согласно классификации морфем, словообразовательные морфемы изменяют лексическое значение слова, а грамматические морфемы способны дополнять его грамматическое значение. Одними из

РОЦЕЪ БА МОРФЕМА ВА НАМУДХОИ ОН ДАР СИСТЕМАИ МОРФОЛОГИИ

ЗАБОНХОИ МУОСИРИ

АНГЛИСИ ВА ТОЦИКИ

О МОРФЕМЕ И ЕЁ ВИДАХ В МОРФОЛОГИЧЕСКОЙ СИСТЕМЕ СОВРЕМЕННОГО АНГЛИЙСКОГО И ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКОВ

OF THE MORPHEME AND ITS TYPES IN THE MORPHOLOGICAL SYSTEM OF ENGLISH AND TAJIK LANGUA GES

компонентов морфем в морфологической системе английского и таджикского языков являются аффиксы, которые служат для образования новых слов и создания различных форм одного и того же слова. Количество многофункциональных морфем таджикского языка превышает количество многофункциональных морфем английского языка. В английском языке классифицируются флективные и словообразовательные морфемы, а в таджикском языке морфемы делятся на коренные и вспомогательные. Коренные морфемы являются обязательным элементом слова, тогда как вспомогательные морфемы состоят из суффиксов, приставок и аффиксов. В обоих языках функционирует нулевая морфема, которая с точки зрения фонетики остаётся невыраженной.

Key words: the English language, the Tajik language, morpheme, types of morpheme, affix,

multifunctional morphemes, zero morpheme, non-expressed morpheme

The article is devoted to the analysis of the smallest notional units of the language, that of morpheme and its types in the morphological system of English and Tajik languages. According to the classification of morphemes word building morphemes change the lexical meaning of the word while grammatical morphemes are able to enlarge grammatical meaning. Ones of the components of morphemes, those of affixes, in the morphological system of English and Tajik languages are used to build new words and to develop variety forms of the same word. The quantity of multifunctioning morphemes in the Tajik language exceeds the one of multifunctioning morphemes of the English language. In English language there are classified inflectional and derivational morphemes and in the Tajik language morphemes are divided into root and auxiliary ones. Root morphemes are an obligatory element of the word, while auxiliary morphemes consist of suffixes, prefixes and affixes. In both languages there functions a zero morpheme which is not phonetically expressed.

Хдр як забон дорои низоми грамматикии махсус буда, категориями он тавассути воситахои махсуси забон ташаккул меёбанд, ки дар байни онхо морфема мавкеи махсусро ишгол мекунад.

Дар забоншиносии муосир вобаста ба морфема, таъриф ва намудхои он акидахои мухталиф мавчуданд. Маъмултарин таърифи морфемаро О.С. Ахманова чунин пешниход кардааст: «Морфема вохиди хурдтарини таксимнашавандаи низоми ифода буда, мувофики колибхои забони дахлдор такрор ба такрор истифода мешавад ва ба унсури дахлдори низоми мазмун бевосита муносибат дорад» (1, с. 240).

Истилохи "морфема" ба забоншиносй солхои 80-уми асри XIX аз тарафи забоншиноси рус ва полякй И.А. Бодуэн де Куртенэ ворид карда шудааст. Мухавдщ кайд намудааст, ки истилохи "морфема" ба чунин мафхумхои алохида мисли "реша", "пешванд", "пасванд" умумй аст (3, с. 291).

Забоншиносони мактаби копенгагенй мундаричаи муносибатхои имлоиро морфема меноманд, ки бо ин ё он формант ифода меёбад.

Англисшинос Б.А.Илиш морфемаро чунин шарх медихад: «Морфема - яке аз кисмхои асосии грамматикаи назариявй буда, бе он ягон амали асосй дар грамматика ичро карда намешавад. Таксимоти морфема ин масъалаи одй нест ва ин мафхум дивдати як катор олимонро дар чараёни асрхо ба худ чалб кардааст. Морфемаро мо бо тарзи пурра наомухта дар бораи он хулоса бароварда наметавонем, зеро ин вохиди хурдтарини маънодори забон аст» (3, с. 32).

Дар низоми морфологии забон морфема ба хайси вохиди хурдтарини маънодор эътироф гардида, забоншиносон онро ба шаклхои мухталиф чудо мекунанд: шаклсоз, калимасоз, сифрй ва гайра.

Муто6ики акидаи профегаор К.Уcмонов он морфемахое, ки маънои лекcикии калимаро тaFЙир медиханд, морфемном кaлимaсоз номида мешаванд. Он морфемахоеро, ки ба калима маънои граммматикй илова мекунанд, морфемшхои шaклсоз ë гpaммaтикй меноманд (8, c. 20).

Дар калимахои cоxтaи забони точикй ду навъи морфема мушохида мешавад: 1) морфемаи решагй; 2) морфемаи ëридихaндa.

Ба морфемаи решагй ашет acлй доxил мешавад, ки yнcyри хатмй ва таъминкунандаи маънои калима мебошад. Суффикс префикc ва интерфикc ба гурухи морфемахои ëридихaндa медароянд (4, c. 59).

Дар забоншиноет Faйр аз мафхуми морфема боз истилохи «морф» низ мавриди истифода карор дода мешавад. Морф - ин микдори хадди акалли мачмуи фонемахост, ки дорои маънои муайяне буда, дигар ба кжмх.ои маънодор тaкcим намешавад ва дар гуфторхои гуногун мунтазам такрор меëбaд. Миcол дар калимахои part, parts, parted, partly, partible, - part морф мах^уб ëфтa, ба чузъхо чудо нaшyдaacт, балки ба он дигар морфемахо зам шудаанд.

Морфро чун вохиди xyрдтaрини маънодори забон мaхcyб ëфтa, вобаста ба ин дар тадкикоти мазкур бо ходиcaи xеле пахншуда дар забон - идиоматизм руй оварда шудааст. Мохияти ин ходиca дар он чамъбаст мегардад, ки дар забон холатхое чой доранд, ки маънои шаклан аз руи пайдарпайии вохидхои забон ба киcмхо чудошуда (морфхо, калимахо, иборахо) яклyxт ва чудонашаванда мебошанд, яъне ба хоетли (cyммaи) маънохои таркибии ин пайдарпайй баробар намешаванд.

Мacaлaн, маънои калимаи foxglove ба маънохои таркибии морфхои fox ва glove баробар намешавад: fox маънои рубоу, glove - дастпушак-ро дорад, вале хамаи пайдарпайии морфхои foxglove дар умум растании муайянро ифода мекунад. Айнан чунин калима-морфемахоро метавон дар лyFaти забони точикй низ пайдо намуд. Мигал: маънои калимаи тарбуз аз маънохои таркибии тар ва буз иборат нест, гарчанд дар алохидагй ин мафхумхо тамоман дигар маъноро ифода менамоянд. Хамин тавр, маънои умумй дар ин холат аз маънои таркибии он бароварда нашуда, танхо пайдархамии ин морфхо метавонанд мафхуми алохидаро ифода намоянд.

Аз хамин лихоз, профеccор К.Уcмонов дар китоби "Грамматикаи назарии забони aнглиcй" таъкид менамояд, ки фарки acоcии байни морфемт ва морф дар он зухур меëбaд, ки морфема вохиди забон мaхcyб мешавад ва дар тафаккури cохибзaбонон махфуз acт. Морф бошад, вохиди нутк acт ва он амалан дар занчири гуфтор иcтифодa шудани морфемаи мyшaxxacро дар назар дорад. Таркиби морфемахоро морфхо ташкил медиханд (8, c.23).

Дар забонхои мyкоиcaшaвaндa бо мукобилгузории cоxтории амики калимахо ва морфемахо морф одатан чун таркиби калима-морфемаи бевоетта баррает мешавад. Дар калима-морфемаи «кyрcичaaм» дар caтхи графикй морфи решавии "курет", морфемаи "-ча" (ифодакунандаи маънои "xyрд") ва флекcияи -ам (ифодакунандаи шaxcи якуми шумораи танхо ва cохибият) чудо мегардад. Дар холатхои биcëр калима-морфема метавонад аз як морф таркиб ëбaд, мacaлaн, «боз», «зуд», «магар», «ва», «акнун» ва "and", "even", "often", "seldom". Баъзан ба морфема cегменти ба таври моддй ифодашудаи овозй (ë графикй) мувофикат наменамояд. Дар чунин холат cyxaн оид ба морфемаи етфрй меравад ва аз руи мутаноетбй бо дигар морфхои функетоналй мукобил гузошта шyдaacт, яъне он танхо хангоми тазод ифода намудани онхо муайян карда мешавад. Храмин тавр, калима-морфемаи «дacтaм» аз морфи решавии "даст" ва морфемаи "-ам" таркиб ëфтaacт, ки маънои гахибиятро дар шумораи якуми танхо ифода менамояд: даст-0, даст-ам. Ё ин ки агар калима-морфемаи computer -ро бо калима-морфемаи computers тазод гузорем,

морфемаи сифрии ифодакунандаи шакли танхои калима-морфемаи аввал ифодакунандаи шакли чамъи морфемаи калима-морфемаи дуюмро равшан мекунонад.

Морфемахо дорои реша, аффиксхо, префиксхо ва суффиксхо мебошанд. Аффикс дар забон ду вазифаро ичро мекунад, ба ибораи дигар барои калимасозй ва ташаккули шаклхои гуногуни хамон як калима, яъне калиматагйирдихй хизмат менамояд. Забоншинос ОДосимов дар тадкикоти худ "Лексика "Шахнаме" Абулькасима Фирдоуси" ба аффиксхо ва мавкеи онхо дар ташаккули фонди лугавии забон ахамияти махсус додааст. Аз чумла мавсуф кайд менамояд, ки дар адабиёти илмй рочеъ ба аффиксатсия акидахои олимон мухталифанд. Ин вазъият аз он бармеояд, ки дар чараёни аффиксатсия, хамчун як воситаи сермахсули калимасозй, асоси сохта ва морфемаи аффиксиалй (суффикс, префикс, инфикс) иштирок намуда, ба реша интихобан мутобици намунаи мавчудаи сохториву семантикй пайваст мешаванд. Морфемаи аффиксиалй гуфта он морфемаро мешуморанд, ки маънои лексикиро ифода намекунад, шакли муайяни лугавй надорад, ядрои вохиди лексикй шуда наметавонад, танхо дар таркиби калима мавчуд мебошад, макоми пешоянд, пасоянд ё мобайниро дар доираи вохиди лексикй доро мебошад ва аз хамин лихоз префикс, суффикс ё инфикс ном гирифтааст (6, с. 36).

Мисол: калимаи writers се морфема дорад, writ- кисми асосии маънои лугавии калима аст, -er- ба реша хамрох шуда, маъноро дигар мекунад, - s ин нишондихандаи шакли чамъи исм мебошад.

Омузиши низоми аффиксионалии забони англисй аз он далолат медихад, ки бар хилофи забони точикй дар забони мазкур ба воситаи префиксхо сохтани шакли грамматикии калима мавчуд нест. Суффиксхои шаклсоз низ дар забони англисй каманд. Ба онхо морфемахои «-s» -(s),(z),(iz) ва «-ed»- (t),(d),(id), пасванди «ing», суффиксхои дарачахои сифат «-er, -est» дохил мешаванд.

Инчунин дар забони англисй суффиксхои «-s», «-ed», «-ing» омоморфемаанд, зеро бо вучуди, зохиран, якхела буданашон хар яки онхо вобаста ба мавкеи худ маъно ва вазифахои гуногуни грамматикй дорад.

Book-books, pen-pens, read-reads

Work-worked, open-opened, close-closed

Reading, hiding, running, skiing, writing

Маънои грамматикй - маънои хулосашуда ва истисношуда мебошад, ки гуруххои бузурги калимаро муттахид менамояд. Хусусияти асосии он дар морфема зохир мешавад.

Дар низоми морфологияи забони англисй, морфемаи флективй ба калима (исм, феъл, сифат ё зарф) илова шуда, барои ифода намудани хосияти асосии грамматикии калима хизмат мекунад. Яъне он муносибат, шумора, сохибият ё мукоисаи онро ифода менамояд. Морфемахои флективй дар забони англисй аз морфемахои s (ё -es); 's (ё 's) - ed ; -en ; -er ; - est; и -ing иборат буда, ин суффиксхо метавонанд вазифахои дучониба ё сечонибаро ичро кунанд. Махз ба туфайли ин онхоро омоморфема мехисобанд. Масалан, суффикси 's (бо апостроф) метавонад сохибиятро ифода намояд, ё ин ки ( бе апостроф) метавонад шакли чамъ созад ва ё феъли шахси сеюми танхоро ифода кунад.

Оморфемаи -cd хамчун аффикси калимаивазкунанда барои сохтани шаклхои замони гузашта, сигаи гайривокей ва сифати феълии дуюми феълхои дуруст хизмат мекунад (9, с. 108).

Дар забони точикй низ микдори морфемахое, ки зиёда аз як вазифаро ичро мекунанд, зиёданд. Яке аз серистеъмолтарин омоморфема ин пасванди -й махсуб меёбад, ки ба калима хамрох шуда, ба он тобишхои гуногуни грамматикй мебахшад. Масалан, дар калимаи "омадй" ин морфема ифодакунандаи ичроиши амал аз чониби шахси дуюми танхо мебошад, дар калимаи "дустй" аз исми моддй исми маънй сохтааст ва дар калимаи

"японй" бошад, аз исм сифат сохтааст. Баръакс дар калимаи "алокамандй", ки аз як морф ва ду морфема иборат аст, аз сифат исм сохтааст.

Бар хилофи морфемахои калимасоз, морфемахои калимаивазкунанда маънои асосй ё категорияи грамматикии калимаро тагйир намедиханд. Дар мавриди хамрох шудани морфемахо сифатхо сифат, исмхо исм ва феълхо феъл бокй мемонанд. Масалан, агар суффикси -s - ро ба исми carrot барои сохтани шакли чамъ илова намоем, исми carrot s исм бокй мемонад ё ба сифати long суффикси - er- ро хамрох кунем, дарачаи киёсии longer хосил мешавад, ки он низ сифат аст.

Албатта, байни морфемахои дериватсионй ва флективй фарки функсионалй вулуд дорад. Морфемахои флективй категорияи грамматикии калимаро тагйир намедиханд. Масалан, сифатхои old, older. Суффикси -er дар ин чо танхо як варианти дигари сифатро ташкил медихад. Аммо морфемаи дериватсионй метавонад категорияи грамматикии калимаро тагйир дихад. Масалан, ба феъли teach морфемаи дериватсионй хамрох намоем исми teacher сохта мешавад. Храмин тарик, пасванди -er дар забони муосири англисй метавонад хамчун як чузъи сифат морфемаи алохидаи флективй ва инчунин хамчун як чузъи исм морфемаи алохидаи дериватсионй бошад. Якхела будани (-er) онхо маънои онро надорад, ки онхо як вазифаро ичро мекунанд.

Дар забони точикй низ морфемахо гунахои худро доранд. Шаклхои мухталиф ва гунахои морфемаро алломорф меноманд: -он ва -ён, -вон, -гон. Морфемаи синонимй аз алломорф фарк мекунад. Онхо дорои як маъно ва хатто муносибати дистрибутивии иловагй буда, бо якдигар аз чихати пайдоиш ва фонетика алока надоранд, ба ин пешвандхои -ба ва -бо, -на ва -но, пасвандхои -ча, -ак ва гайра мисол шуда метавонанд. Масалан: бадавлат, боадолат, ноинсоф, нарафтан, бозича, духтарак ва f. Хангоми сохтани калимахо бо чанд суффикс дар забони англисй коидахое мавчуданд, ки тартиби чойгиршавии онхоро муайян мекунанд. Дар ин мисол морфема калимаро ба мукоиса табдил медихад:

Ба акидаи забоншинос А.Байзоев дар забони адабии точикй як гурухи калимахои решагй дар сохтани калимахо нихоят серистеъмол буда, аз чихати вазифа ва ифодаи маънои луFавию грамматикй ба аффиксхо шабохате доранд. Дар забоншиносй чунин морфемахоро "аффиксоид" меноманд. Аффиксоид (пасвандгуна ва пешвандгунахо) калимахои мустакилмаънои решагие, ки аз руйи тахлили этимологй маънои пурраи луFавй доранд, вале дар асоси тахлили синхронй маънои луFавии онхо ноустувор шуда, мохиятан ба ванд баробар шудаанд ва дар калимасозй хамчун ванд истифода мешаванд (2, с. 21).

Дар забони англисй хар гох, ки ба хамон як калима морфемахои флективй ё дериватсионй пайваст мешавад, онхо хамеша бо чунин тартиб меоянд: Масалан, аввал морфемаи дериватсионй (-er) илова карда мешавад, баъд флективй teach-er. Морфемахои флективй ё дериватсионй ба калима аз руи тартиби муайян пайваст мешаванд, ба ибораи дигар гуем, онхо дар таркиби калима чои мушаххаси худро доранд.

Дар забони точикй морфема ва асос дорои муносибати муайяни маъной буда, дарачаи истифодаи онхо низ ба хамин муносибат алокаманд аст. Аз лихози истифодашвй баъзе аффиксхо серистеъмол ва баъзеи дигарашон камистеъмоланд. Аз хамин чихат алокаи морфемагии аффиксхои ёридиханда ба маъно, сохт ва хусусияти фонетикии асос вобаста аст. Масалан алломорфхои -он ва -гон вобаста бо кадом овоз тамом шудани калима ба он хамрох мешаванд.

Хамаи морфемахои решагй ва ёридиханда, ки барои сохтани калима истифода мешаванд, хиссаи маънодор буда, аз чихати моддй дар шакли овоз ва ё мачмуи овозхо ифода меёбанд.

А.М.Мухин чунин менависад: «Унсури решагй, азбаски он аз чихати морфологй чудонашаванда аст ва дорои мазмуни муайян ба хисоб меравад, ба катори морфема дароварда мешавад» (7, с. 177).

Дар идомаи сухан А.М.Мухин кайд мекунад, ки танхо бо сабаби таксимнашавандагй ба катори морфемахо даровардани унсурхои решагй кобили кабул нест. Морфема, пеш аз хама, вохиди грамматикй аст ва он бояд дар байни истилохи грамматикй чой гирад (7, с. 170).

Аммо Р.Фаулер морфемахои решагиро ба катори шаклхои грамматикии морфология дохил намекунад. Ба акидаи у агар морфемахо вохидхои лексикй хисобида шаванд, сипас онхоро метавон ба низоми грамматика дохил намуд.(10, с. 173)

Ба назари мо дар сохтори калимахои сохта ба монанди childish, milky, sisterly ва гайра аз хамдигар чудо кардани ду чинси вохидхои маъмули чудонашавандаи унсурхои решагй (child, milk, sister) ва морфемахои дериватсионй (-ish, -y, -ly) мухим ва зарур аст. Ин вохидхо аз руи чунин хусусиятхо фарк мекунанд:

1.Унсури решагй дар бисёр холатхо хам маънои лексикй ва хам маънои грамматикй дорад. Морфемахои дериватсионй бошанд, маъмулан, танхо сохиби маънои грамматикй, аниктараш маънои морфологй-дериватсионй мебошанд;

2.Унсури решагй бисёртар бо калимаи мустакил амалкунанда мувофик меояд, морфемахои дериватсионй бошанд, вохидхои сатхи морфологии забон ба хисоб рафта, танхо бо хамрохии асоси муайян амал мекунанд.

Кайд намудан лозим аст, ки дар маъхазхои забоншиносй, инчунин, мафхуми морфемахои холй низ пешниход шудааст. Аз чумла, Ч.Хоккет дар маколааш «The problems of morphs» мафхуми «морфхои холй»-ро ба морфемаи холй дохил мекунад (11, с. 333-342).

Хдмин тавр, дар таркиби исми children Ч.Хоккет се морфемаро чудо мекунад child -r - en, ки яке аз онхо, махсусан -r морфи холй мебошад (11, с. 340).

Равшан ва дакик набудани нуктаи назари баёншуда боиси шубхаи олимони зиёд гардидааст. Мафхуми "морфи холй"-и пешниход намудаи Ч.Хокгетро Г.А. Климов барои он дуруст намешуморад, ки морфхои холй (empty morphs), ки дорои ягон вазифа нестанд ва хамин тавр бо хеч морфемаи забон мутобик намеоянд. (Ба мисоли «морфхои холй» хамсадохои тематикии - а,е, оварда шудаанд, ки ба акида у ин сохтакорй мебошад) (5, с. 32).

Хдмин тавр, таърифхои дар маохизи забоншиносй пешниходшудаи морфема ва намудхои он, алалхусус оид ба "морфемаи холй" мухталифанд, бо вулуди ин як кисми зиёди олимон бобати чудонашавандагй (таксимнопазирй) ва дорои маъно будани морфемахо хамчун унсури забон хамфикранд. Дар пайравй ба акоиди бештари забоншиносон, мо низ чунин мешуморем, морфема вохиди хурдтарини забон буда, он аз руи сохт сода, дериватсионй (сохта) ва мураккаб шуда метавонад. Морфема барои сохтани шакли грамматикии калимахо хизмат мекунад.

Морфемахо дар забонхои мукоисашаванда хосиятхои мухталифро доро мебошанд. Дар низоми морфологии забони англисй морфемаи флективй ва дериватсиониро чудо мекунанд, ки намуди аввал барои ифодаи хусусиятхои грамматикй ва намуди дуюм барои тагйир додани категорияи грамматикй хизмат мекунад. Дар забони точикй морфемахо муносибати дистрибутивиро инъикос намуда, решагй ва ёридиханда мешаванд. Морфемахои решагй унсури хатмии калима махсуб ёфта, ба катори морфемахои ёридиханда суффиксхо, префиксхо ва аффиксхо дохил мешаванд. Дар хар ду забон морфемахои сифрй мавчуданд, ки аз лихози фонетикй ифода намешаванд, аммо хангоми мукобилгузорй шакли грамматикй месозанд.

Дар забони точикй ба гурухи морфемахои калимасоз ва шаклсоз префиксхо ва суффиксхо дохил мешаванд, аммо дар забони англисй тавассути префиксхо шакли грамматикй сохта намешавад ва микдори морф ва суффиксхои шаклсоз низ каманд.

Пайнавишт:

1. Ахманова О.С. Теория словообразования и задачи обучения иностранным языкам // Филологические науки. - 1974.- №5. - С. 36-47.

2. Байзоев А. Истилоуот ва калимасози дар "Донишнома"-и Абуали Ибни Сино/Байзоев А. - Душанбе: Андалеб Р, 2016. - 196 с.

3. Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию. - Москва, 1963. - 750 с.

4. Забони адабии уозираи тоцик. Цисми 1. - Душанбе, 1973. - 452 с.

5. Климов Г.А. Фонема и морфема. «Empty morphs» - М., 1967. - 126с.

6. Цосимов О. Лексика "Шахнаме" Абулькасима Фирдоуси: дисс... доктора филологических наук. - Душанбе, 2011. - 339 с.

7. Мухин А.М. Деривационные морфемы и методы исследования // Лингвистические исследования. - Москва,1982. - C. 172-182.

8. Усмонов К. Грамматикаи назарии забони англиси. - Душанбе, 2011. - 236 с.

9. Усмонова М.Э. Роцеъ ба баъзе омоморфемауои забонуои англиси ва тоцики // Ахбори ДДХБСТ. Силсилаи имлуои гуманитари №2(87). -Хуцанд, 2021. С. 104-111.

10. Fowler R. Meaning and theory of the morpheme // Lingua. Amsterdam, 1963. P- 165-176.

11. Hokket Ch.F. Morphology. Language Vol., 1947. - 231p.

12. Ilish B.A. The Structure of Modern English. - М., - Л., 1965. - 367p.

Reference Literature:

1. Akhmanova O. S. Theory of Word-Building and Problems of Teaching Foreign Languages //Philological Sciences. - 1974. - №5. pp. 36-47.

2. Bayzoev A. Vocabulary and Word-Building in "Donishnoma" by Abu Ali ibn Sino. / Bayzoev A. - Dushanbe: Nightingale, 2016. - 196pp.

3. Baudouin de Courtenay I. A. Selected Works in General Linguistics. - Moscow, 1963. - 750 pp.

4. Modern Tajik Literary Language. Part 1. - Dushanbe, 1973. - 452pp.

5. Klimov G. A. Phoneme and Morpheme. «Empty Morphs» - M., 1967. - 126pp.

6. Kosimov O. Lexics of "Shahname" by Abulqosim Firdawsi. Doctoral dissertation in philology. - Dushanbe, 2011. - 339pp.

7. Mukhim A. M. Derivational Morphemes and Methods of Investigation. // Linguistic Investigations. - M., 1982. - pp. 172-182.

8. Usmonov K. Theory of English Grammar. - Dushanbe, 2011. - 236 pp.

9. Usmonova M. Ye. On some Homomorphemes of English and Tajik Languages. // Bulletin of TSULBP. Humanitarian series №2(87). - Khujand, 2021. pp. 104-111.

10. Fowler R. Meaning and Theory of the Morpheme // Lingua. Amsterdam, 1963. pp. 165176.

11. Hokket Ch. F. Morphology. Language Vol., 1947. - 231 pp.

12. Ilysh B. A. The Structure of Modern English. - M., - L., 1965. - 367pp.

УДК-801.5 (Англ)

DOI10.24412-2413-2004-2022-2-143-151

СЕМАНТИЧЕСКИЕ КЛАССЫ Хамидова Мунира Нумоновна, канд.

ЗНАМЕНАТЕЛЬНЫХ филол. наук, доцент кафедры перевода и КА УЗАТИВНЫХГЛАГОЛОВ В грамматики английского языка ГОУ «ХГУ АНГЛИЙСКОМ И ТАДЖИКСКОМ имени академика Б. Гафурова»

ЯЗЫКАХ (Таджикистан, Худжанд)

ГУРУХХОИ МАЪНОИИ Хомидова Мунира Нумоновна, н.и.ф., дотсенти

ФЕЪЛХОИКАУЗАТИВИИ кафедраи тарцума ва грамматикаи забони

МУСТАЩЛМАЪНО ДАР англисии МДТ "ДДХ ба номи академик Б.

ЗАБОНХОИ АНГЛИСИ ВА ТОЦИКИ Fафуров " (Тоцикистон, Хуцанд)

SEMANTIC CLASSES Homidova Munira Numonovna, candidate of OF NOTIONAL-CAUSATIVE philological sciences, Associate Professor of the VERBS IN ENGLISH department of translation and grammar of the

AND TAJIK English language under SEI "KSU" named after academician Bobojon Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ключевые слова: каузативный глагол, знаменательный каузативный глагол, каузативное значение, некаузативное значение, субъект-инициатор, объект - исполнитель, изменение состояния, изменение действия

Рассматривается вопрос о знаменательных каузальных глаголах и их семантическом анализе в английском и таджикском языках. Отмечено, что знаменательные каузативные глаголы достаточно изучены в англистике, а в таджикском языкознании нуждаются в специальном исследовании. Знаменательный каузативный глагол обозначает действие, выполнение которого вызвано субъектом, а в предложении он самостоятельно выражает одно понятие. Исследование показывает, что знаменательные каузативные глаголы в сопоставляемых языках представляют собой специальные непереходные глаголы. В английском языке знаменательные каузативные глаголы образуются аналитическим способом, а в таджикском - с помощью аффиксации, т. е. когда суффикс -он добавляется к составным словам или однокомпонентным глаголам. Эти глаголы могут использоваться в повелительных, вопросительных, повествовательных предложениях, а также в активном и пассивном залоге. В упомянутых предложениях к совершению действия могут быть побуждены следующие лица: 1. субъект заставляет объект выполнить действие; 2. субъект заставляет другое лицо, чтобы объект выполнил действие; 3. субъект заставляет себя выполнить действие.

Калидвожа^о: феъли каузативы, феъли мустацилмаънои каузативы, маънои каузативы, маънои гайрикаузативй, субъект - ташаббускор, объект - ицрокунанда, тагири уолат, тагири амал

Масъалаи феълуои мустацилмаънои каузативи ва таулили маъноии ощо дар забощои англиси ва тоцики мавриди барраси царор гирифтааст. Кайд карда мешавад, ки феълуои мустацилмаънои каузативи дар забоншиносии англис нисбатан пурра омухта шудааст, дар забоншиносии тоцик бошад ин масъала ба тауцици мушаххас сахт ниёз дорад. Феъли мустацилмаънои каузативи амалеро ифода мекунад, ки барои ил>рои он субъект сабабгор шудааст ва дар цумла мустацилона як мафуумро ифода мекунад. Тауцици мавзуъ нишон медиуад, ки дар уар ду забони муцоисашаванда феълуои мустацилмаънои каузативи бо махсус феълуои

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.