Научная статья на тему 'THE ROLE OF THE VERBFORMING PREFIXES IN ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES'

THE ROLE OF THE VERBFORMING PREFIXES IN ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
349
766
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПРИСТАВКИ / ЯЗЫК / ЗНАЧЕНИЕ / РОЛЬ / ЯЗЫКОЗНАНИЕ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Махмадсолехи М.

В данной статье рассматриваются роль и место глаголообразующей приставки в таджикском и английском языках. Автор статьи отмечает, что количество глаголообразующи приставки в сопоставляемых языках не так велико. Однако некоторые приставки считаются продуктивными в обоих языках, к ним можно отнести следующие: бар -, дар -, боз -, во-, фур-, фар, - ize, - ify, - ate, - en.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ ГЛАГОЛ ОБРАЗУЮЩИХ ПРЕФИКСОВ В ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ

This article is dealt with role and place of verb-forming prefixes in Tajik and English. The author of the article notes that the number of verb-forming prefixes in the compared languages is not so great. However, some prefixes are productive in both languages, they include the following: бар -, дар -, боз -, во-, фур-, фар, - ize, - ify, - ate, - en.

Текст научной работы на тему «THE ROLE OF THE VERBFORMING PREFIXES IN ENGLISH AND TAJIK LANGUAGES»

НАЦШИ ПАСВАНДХО ДАР КАЛИМАСОЗИИ ФЕЪЛИ ЗАБОНХОИ ТОНИКИ ВА

АНГЛИСИ

Махмадсолехц М.

Донитгоуи давлатии омузгории Тоцикитсон ба номи Садриддин Айни

Аффиксатсия ё худ усули вандй яке аз махсултарин колибхои вожасозй дар забонхои муосири точикй ва англисй махсуб ёфта, кисми бештари вожагони таркиби лугавии забонхои ишорашуда махз ба воситаи он сохта мешаванд. Андар боби сермахсулии усули мазкур дар забоншиносй то хол хам акидаву назархои мухталиф вучуд доранд. Бархе аз олимон онро усули сермахсул номанд, бархе дигаре бошанд ин акидаро инкор намуда, усули мазкурро дар катори усулхои сарфиву нахвй ва нахвиву сахфй мегузоранд.

Махаки асосии усули мазкурро пешавандхо ва пасвандхо созмон медиханд, аммо мавзуи бахси мо накши пасвандхо дар ташаккули вожагони ва ё вожасозии забонхои мавриди киёс -точикиву англисй меравад. Пасвандхо яке аз унсурхои фаъоли калимасоз буда, хамеша пас аз реша ё асоси вожа меояд. Перомуни накши пасвандхо дар сохтани вожахои забони точикй забоншиноси точик Ш. Рустамов дар асари худ «Калимасозии исм дар забони адабии хозираи точик» фикру андешахои хешро муфассал баён намуда, сермахсул будани онро низ таъкид месозад [13:86]. Аз англисшиносон бошад, дар ин самт метавон тахкикотхои забоншиносони назаррас амсоли Арнолд, Смирнитсикий, Илиш, Аракин, Каращук ва дигаронро номбар намуд.

Агар ба пайдоиш ва ё этимолгияи вожаи «пасванд» назар афканем, он дар шакли «suffix» аз забони лотинй ба забони англисй иктибос гардида, яке аз истилоххои фаъоли сохаи забоншиносй ба шумор меравад.

Пасвандхо амсоли идигар уснурхои калимасоз дар бунёди хиссахои гуногуни нутк ва гани гардонии таркиби лугавии забон накши муассиреро сохибанд. Дар забонхои мукоисашаванда хар як хиссаи нутк ба худ пасвандхои мушаххасеро мегирад, ки онхо дар забоншиносй бо унвони пасвандхои исмсоз, сифатсоз, зарфсоз, феълсоз ва f. ёд мешаванд. Барои бархе аз хиссахои нутк кабули пасванд ва барои кисмати дигаре бошад пешвандхо хосанд. Масалан, дар калимасозии феъли забонхои мукоисашаванда бештар пешвандхо (префиксхо) накши асосиро мебозанд, гарчанде ки шумораи пасванхои феълсози он кадар зиёд хам набошад, ба монанди -ize, - ify, - ate, - en барои сохтани феъл истифода бурда мешаванд. Мисол: clarify, utilize, congratulate, characterize [2:250].

Дар забони точикй бошад бештар пасвандхои феълсози - ан ва - ид мушохида мешаванд, ба монанди: омадан, рафтан, гуфтан, расид ва f.

Дар хусуси пасвандхо хамчун морфемахои шаклсозу калимасоз ва инчунин семантикаи онхо бахсу мунозирахо зиёдаст. Масалан, забоншинос Ю. С. Степанов маънои умумии пасвандро маънои хусусй ва ё сохторй номидааст [15:100].

Дар забони англисии муосир шумораи пасвандхои аслй ва иктибосй бенихоят зиёд мебошанд. Аммо на хамаи онхо хамчун унсурхои калимасоз истифода бурда мешаванд. Чй тавре ки академик В.В.Виноградов кайд менамояд, аффиксхое, ки маънои худро гум кардаанд, бемахсул гардидаанд ва танхо хамчун аломати ин ё он хиссаи нутк дарк мешаванд, кисман хусусияти чудоипазирии худро хифз менамоянд [14:99-115]. Дар робита бо ин падида, албатта, саволе ба миён меояд, ки чй гуна аффиксро метавон аффикси зинда номид ва чй гуна хусусиятхоро бояд он дар забони муосир доро бошад. Тахлили маводхои забонй нишон медиханд, ки ба аффиксхои зинда хусусиятхои зерин хос мебошанд:

а) хангоми хамрох шудан ба асоси калима аффикс маънои муайяни абстрактро ифода менамояд;

б) аффикс хамчун унсури калимасоз ба осонй чудо шуда, дар фахмиши гуянда хамчун кисми калима равшан дарк мегардад ва морфемаи решагй дар холати чудо намудани аффикси мазкур бояд кобилияти истифода шудан ва бе аффикс сохтани калимаи навро бо ёрии аффиксхои дигар дошта бошад;

в) аффикс барои сохтани калимахои нав натанхо аз асоси калимахои аслие, ки бо он бори аввал дар забон пайдо гардидааст истифода бурда мешавад, балки аз асосхои Fайриасл низ

калимахои нав месозад. Агар он иктибос худи аффикс бошад, пас он бояд аз асосхои англисй калимахои сохта созад;

г) аффикс дорои суръати муайяни истифодабарй мебошад. Х,ар кадаре, ки зиёд калима истехсол намояд, хамон кадар сермахсул ба хисоб меравад. Ин хосияти аффиксро бояд ба назар гирифт, зеро аксарияти аффиксро аз калимахои мустакил дар натичаи чараёни калимасозй ба миён меоянд. Яке аз кисмхои калимаи мураккаб дар хамбастагй бо дигар асосхо тез-тез истифода шуда, маънои аввалиндарачаи худро гум карда, дар натича маънои абстрактиеро касб менамояд, ки хоси гурухи томи калимахо мегардад. Х,ар кадаре, ки калимахо бо элементи мазкур дар забон зиёд вохуранд, хамон кадар он макоми аффиксро касб менамояд, на ин, ки як кисми калимаи мураккаб.

д) аффикси зинда бояд калимахои нав офарад. Маълум аст, ки ташаккули таркиби лугавии забон чараёни комилан тулонй буда, пайдоиши калимахои нав бенихоят заиф амалй мегардад. Аз ин лихоз, ин ва ё он аффикс дар зинаи муайяни рушди худ микдори маъмули калимахои нав сохта, як муддат метавонад аз ичроиши ин вазифаи худ бозистад, то замоне, ки ба донандагони ва дастандаркорони ин забон талаботи калимахои нав барои ифодаи мафхумхои нав пайдо нагардад.

Дар асоси хусусиятхои номбаршуда, аффикс гуфта чунин морфемахоеро меноманд, ки дар раванди ташаккулёбии худ маънои абстрактии хоси синфи томи калимахоро касб намуда, ба асоси калима зам шуда, маънои онро тагйир медихад.

Вобаста ба он, ки калимахое, ки бо ёрии пасвандхо сохташуда ба кадом гурухи лексикй -грамматикй мансуб мебошанд, онхоро метавон ба гуруххои зайл чудо намуд:

Исмй (пасвандхои-er- work+er, - ist, - ness-bright+ness, - асу, - age, - al, - an/ - ian, - ment, - ing, - ship, - child+hood, -arian, -ance/-ence, - ancy, - ism, - ее, - ion, - free + dom, - ard, - cy, - ist, - iana, -ster ва f.);

Феълй (пасвандхои -ize, -ate, -ify, -en);

Сифатй (пасвандхои-у, -ish, -ful, -less, -ed, ic, -ous, -able, -ive, -esque, -ory, -some ва f.);

Зарфи (пасвандхои-bright+ly, -ward, -wise, -fold, -most) [3; 276].

Бо муайян намудани хусусиятхои семантикии (маъной) аффиксхо, яъне ба низом даровардани онхо ва низомнок намудани онхо, ки дар шакли таснифи аффиксро вобаста ба ин ё он хусусияташон амалй мегардад, имконпазир мешавад.

Чахорчубаи мухими таснифкунанда мансубияти хиссаи нуткии асосхои сохташавандае ба хисоб мераванд, ки пасвандхо ва пешвандхо ба онхо хамрох карда мешаванд. Аз руи кобилияти бо вохидхои синфи муайяни лексикй-грамматикй муттахид шудани пасванд ва ё пешванд, дар системаи забони англисии муосир чунин сохтор гурухбандй гардидааст:

Аз исм (пасвандхо - ful, - ish, - y, - like, - less, - let, - an/- ian, - ship, - ess, - ese, - al, - ous, -esque, - en, etc.),

Аз феъл (пасвандхо - ion, - er, - ment, - ing, - able, - ive, - al, - ance/- ence, - ory, - ant, - age, etc.),

Аз сифат (пасвандхо - ish, -y, - ness, - ity, - en, - hood, - ism, - most, etc.) [3:278].

Пасвандхо ба ин ё он гурухи асосхои сохта хдмрох, шуда, метавонанд вазифаи гузаришй ва ё таFЙирдиx,андагиро ичро намуда, дар муайян намудани мансубияти хиссаи нуткии дериватхоро (пасванду пешвандхоро) сахми арзанда мегузоранд.

Инчунин таснифоти аффиксхо аз руи хусусияти сермахсулй ва фаъолнокй мавчуд аст. Аммо, азбаски аффиксхое, ки бо асосхои аз хиссахои гуногуни нутк пайвастшаванда фаъолнокии мухталиф нишон медиханд, аз ин ру, интихоб намудани тархи махсус барои таснифоти онхо максаднок мебошад. Масалан:

n + -ate - V (eventuate, oxygenate);

n + -ify - V (gasify, beautify);

a + -ize - V(materialize, finalize) [8:214].

Аз номгуи вандхои овардашуда бар меояд, ки дар гуруххои мухталифи лексикй -грамматикй суффиксатсия ва префиксатсия бо роххои гуногун пешниход шудаанд. Масалан, дар

калимасозии сифат ва исм асосан сермахсулии пасвандхо, дар калимасозии феъл бошад, накши пешвандхо бузург аст.

Дар харду забон хам феълхои ба воситаи пешванд ва пасванд сохташавандаро феълхои сохта меноманд. Аффиксхои калимасоз кобилияти таFЙир додани маънии луFавии феълхоро низ сохибанд.

Дар забони точикй низ пасвандхои феълсоз ба назар мерасанд. Гарчанде пасвандхои калимасози феъл назар ба пешвандхои ин хиссаи нутк аз чихати адад зиёд набошанд хам, хеле серистеъмолу сермахсуланд. Дар ин бобат асосан пасвандхои - ид ва он ба назар мерасанд, калимасозии онхо бо тобишхои грамматикй ба таври зайл вокеъ мешавад: а) аз исм ва сифатхое, ки маънои луFавиашон андаке тобиши феълй хам дорад, бо иловаи пасванди — ид асоси замони гузаштаи феъл сохта шуда, бо пасванди — ан шакли масдарй мегирад. Чунин феълсозй бо исм сермахсултар, бо сифат каммахсул мебошад. Масалан: фиреб - фиребид - фиребидан, сабз -сабзид - сабзидан, хушк - хушкид - хушкидан ва Fайра.

Аксарияти феълхои сохтаи номй бо пасванди - ид вобаста ба тобиши маъноии асосиашон дорои хусусияти дубахра мебошанд, ки он аз калимасозй ва таркибсозии хаммаъно иборат аст. Х,ар як феъли сохтаи номй бо пасванди — ид шакли таркибй хам дорад, ки ин хар ду баробармаъност. Шаклхои таркибии ин гуна феълхои сохта бо феълхои ёридихандаи кардан, шудан, ёфтан, задан, рафтан, гардида сурат мегиранд.

б) аз исму сифат бо пасванди — он асоси замони хозираи феъл сохта мешавад, пас бо иловаи пасванди — ид ё (- д) асоси замони гузашта ба вучуд меояд ва бо пасванди — ан шакли масдарй мегирад.

Х,амин тарика, пасванди мураккаби - онид ё — онд аз исму сифатхои чудогона асоси замони гузашта месозад, ки вай нисбат ба шакли асоси замони хозира серистеъмолтар аст. Масалан: тащиз-тащизон-тащизонидан, рацс-рацсон-рацсондан, хушк-хушкон-хушконид ва Fайра.

Аз руи хамин колиби калимасозй баъдтар феълхои нав ба нав пайдо шудан гирифтанд, ки мафхумхои сиёсию ичтимой ва илмию техникиро ифода мекунанд. Чунончй: мукофонидан, механиконидан, колхозонидан, коллективонидан ва f.

в) бо иловаи пасванди — он аз асоси замони хозираи феъли бевосита шакли дигари асоси замони хозира сохта мешавад, ки он феъли бевосита мебошад. Асоси замони гузаштаи чунин феълхо бо пасванди — ид (-д) сохта мешавад. Агар чунин асос аз феъли монда сохта шуда бошад, феъли гузарандае хосил мешавад, ки вай дар айни хол бавосита аст: рав - равон - равондан -равондан, дав - давон - давонд - давондан, сайр кун - сайр кунон - сайр кунонид - сайр кунонидан.

Дар забонхои мукоисашаванда дар калимасозии феъл пешванду пасвандхо хеле фаъолона иштирок мекунанд. Хусусияти шабехи морфемахои феълсози забони англисй ва точикй дар он аст, ки шумораи пасвандхои феълсоз дар харду забон хеле каманд, аммо баFоят сермахсул. Аз чониби дигар дар хар ду забон морфемахои калимасоз ва шаклсоз ба назар мерасанд.

Дар забони точикй ба зумраи пасвандхои пахнгаштаи феълсоз пасвандхои - ид ва — онид дохил мешаванд. Масалан: хобид, номид, талабид, сабзид, тезонид, хушконид, тацщзонид ва f.

Чуноне дар боло кайд карда гузаштем, феълхо бештар бо пешвандхо хамохангии зиёд доранд, сифат ва исм бошанд бо пасвандхо. Аз ин ру, шумораи пешвандхои феълсоз дар забонхои мукоисашаванда зиёд буда, дар калимасозии феъл накши босазо мегузоранд. Ба пешвандхои феълсози забони англисй дохил мешаванд: out- + v - V (outwit, outstay, outdo, out dance); de- + v - V (demilitarize, denationalize); inter- + v - V (interdependent, interlace, interact); mis- + v - V (misdirect, mismanage, mistrust); pre- + v - V (prearrange, predetermine); re- + v - V (reconsider, rampart, refax); trans- + v - V (transplant, transform); under- + v - V (undervalue, underestimate); un - + v - V (unbind, unclog)[4:168].

Яке аз афзалиятхои феълхои сохтаи забони точикй ба монанди забони англисй дар он аст, ки дар калимасозии феъл пешвандхо низ истифода бурда мешаванд. Гарчанде бо пешванд сохта шудани феълхо чандон сермахсул набошад хам, ахамияти калимасозии онхо зиёд аст. Пешвандхои маъмули забони точикй инхоянд: бар -, дар -, боз -, во -, фур -, фар - ва f.

Маълум мегардад, ки дар забонхои мукоисашаванда гарчанде шумораи пасвандхои феълсоз кам бошад хам, аммо дар калимасозии феъл фаъолона ширкат меварзанд. Дар калимасозии феъл ба хар ду забони омухташаванда истифодаи пешванд хос мебошад. Чуноне, ки кайд гардид, вобаста ба махсулнокии хеш пасвандхо сермахсул ва каммахсул ё ин ки бемахсул мешаванд ва хатто баъзан пасвандхои сермахсул метавонанд кобилияти махсулнокии худро дар як давраи муайян аз даст диханд, то замое, ки талабот ба истифодаи онхо пайдо нагардад. Вокеан забон хамеша дар рушд аст ва ин рушдёбй хатто ба хурдтарин вохидхои он таъсири худро мерасонад.

Хулоса, пасванд яке аз мухимтарин унсурхои вожасоз мебошад, ки дар сохтани ин ё он хиссаи нутк ва ё калимаи нав хизмат мерасонад. Пасвандхо дар калимасозии забонхои англисй ва точикй макоми устувор ва густурдаро касб намудаанд. Дар замони муосир бошад, шумораи пасвандхо бенихоят зиёд буда, кисмате асоси аслй дошта, кисмати дигар ба тарики иктибос вориди забон гардидаанд.

Дар самти омузиши пасвандхо, алалхусус пасвандхои феълсози забони англисй тахкикоти зиёде ба сомон расонида шудааст. Забоншиносони маъруфи сохаи забоншиносй пасвандхои феълсозро аз нуктаи назари семантика, мутобикати грамматикй, хусусияти калимасозй ва шаклсозй, инчунин усули пайваст шудани асосу пасванд корхои илмй-тахкикотй пеш бурдаанд.

АДАБИЁТ

1. Бархударов Л. С., Штелинг Д. А. Грамматика английского языка.- Москва, 2001.- 200 с.

2. Бенвенист Э. Общая лингвистика. - М.: Прогресс, 1974.-447с.

3. Каращук П.М. Словообразование английского языка.-М.: Высшая школа, 1977, -303с.

4. Каращук П.М. Аффиксальное словообразование в английском языке-М.: Высшая школа, 1965.

5. Рустамов Ш. Калимасозии исм дар забони адабии точик, Душанбе, Дониш, 1972.

6. Селезнева К.А. Закономерности сочетаемости словообразовательных морфем в современном английском языке: Автореф. дисс. канд. фи-лол. наук.-Л., 1972.-29с.

7. Смирницкий А. И. Лексикология английского языка. М., 1956

8. Солнцев В. М. Язык как системно-структурное образование. М, 1971

9. Мамадназаров А. «Фарханги донишгохии англисй-точикй», Душанбе, Нодир, 2003-492с.

10. Худойдодов «ЛуFати терминхои забоншиносй » Душанбе-1972

11. Ч,амшедов П., Толиби Розй «Фарханги англисй - точикй» Душанбе, Пайванд, 2007, -1202с.

12. Шахобова М.Б. «ЛуFати мухтасари англисй - точикй - форсй», Душанбе, Маорф, 1989-248с.

13. Рустамов Ш. Калимасозии исм дар забони адабии точик, Душанбе, Дониш, 1972.

14. Виноградов В.В. Словообразование и его отношение к грамматике и лексикологии (на материале русского и родственных языков). В кн.: Вопросы теории и истории языка. М, АН СССР, 1952. - С. 99152.

15. Ю.С.Степанов Основы общего языкознания.-М.: Просвещение, 1975.-271с.

РОЛЬ ГЛАГОЛ ОБРАЗУЮЩИХ ПРЕФИКСОВ В ТАДЖИКСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ

В данной статье рассматриваются роль и место глаголообразующей приставки в таджикском и английском языках. Автор статьи отмечает, что количество глаголообразующи приставки в сопоставляемых языках не так велико. Однако некоторые приставки считаются продуктивными в обоих языках, к ним можно отнести следующие: бар -, дар -, боз -, во-, фур-, фар, - ize, - ify, - ate, - en.

Ключевые слова: места, глаголообразующие, приставки, язык, значение, исследования, сравнения, роль, языкознание, слова, грамматика.

THE ROLE OF THE VERBFORMING PREFIXES IN ENGLISH AND TAJIK

LANGUAGES

This article is dealt with role and place of verb-forming prefixes in Tajik and English. The author of the article notes that the number of verb-forming prefixes in the compared languages is not so great.

However, some prefixes are productive in both languages, they include the following: бар -, дар -, боз -, во-, фур-, фар, - ize, - ify, - ate, - en.

Keywords: verb- forming, prefixes, language, meaning, search, compare, role, linguistic, word and grammar.

Сведения об авторе:

Махмадсолехи М., докторант третьего курса английского факультета ТГПУ им. С. Айни. Тел:919-80-80-62. E-mail: msoleh_90@,mail.ru

About author:

Mahmadsolehi M., third year of doctor PhD Student, English Faculty, Tajik State Pedagogical University named after Aini. Тел.: +(992)919-80-80-62. E-mail: msoleh_90@,mail. ru

МОНО-ЛЕКСЕМНЫЕ ПРОИЗВОДНЫЕ ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ ТАДЖИКСКОГО И АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКОВ

Джуракулов Б. P.

Кулябский государственный университет имени Абуабдуллох Рудаки.

В современной лингвистике терминология является одной из специфических слоев лексики, которая в силу особой функции, специальной конструктивной организации составных частей, тесной взаимосвязи внутренних компонентов, особенностей педагогика и развития семантики, а также взаимоотношений в структуре системы терминологии и ее связи с другими лексическими разрядам, соотношения с обозначаемым объектом отличается от других категорий слов. Стоит отметить, что терминология в любом языке занимает специальное место в лексической системе языка.

Терминология также закономерности укладывания, конструирования и применения этих совокупностей изучает возникшая в конце 20 века научно-прикладная дисциплина -терминоведение. Теоретическое терминоведение занимается рассмотрением содержательной, функциональной и формальной структур отдельных терминов и их совокупностей.

В эту группу терминов можно отнести слова функционирующие с одной основой составляющую основную часть конструкции по способу педагогика новых слов.

При образовании моно лексемных терминов можно использовать присоединение аффиксов к производящей основе.

Таким образом, такой способ при образовании новых педагогических терминов в таджикском и английском языках назван аффиксальным.

Как показывает проведенные исследования, во многих языках выделяются некоторые типы терминов монологсменой конструкции. В таджикском и английском языках выделяется все типы аффиксации. Таким образом исследовании терминологии особенностью показывает нам в разносистемных языках. Доказательству этому нашему тезису могут служить исследования последних лет, в которых признается что деривация (словообразование) играет большую роль в обогащении лексического состава языка. Так, например, один из исследователей словообразования английского языка «В современных развитых языках словообразование представляет собой самую форму функционирования языка и так же, как грамматический строй, есть необходимая форма организации и функционирования словарная состава» [1. с. 134-137]. На самом деле, в процесс речи происходит непрерывный словотворческий процесс, который в подавляющем большинстве случаев вовсе не создает новых слов.

Непроизводные термины составляют в обоих языках одну из значительных по количеству групп: дарс — lesson (урок); китоб - book (книга); хома - pencil (карандаш); бахр — mark (оценка); синф — class (класс); муаллим - teacher (учитель); шогирд - pupil (ученик); рисола -monograph (монография); дафтар - notebook (тетрадь); тахта - board (доска); та^лил -review (анализ) и др.

В этом процесс усовершенствования понятливости в значении вышеприведенных терминов в исследуемых языках не достигает своего окончательного предела. В педагогической

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.