CC BY
10About the author:
Karamkhudoeva Latifa Tutiyevna, assistant of departmentforeign languages ofKhorugh State
University named after Moyonsho Nazarshoev, E -mail: karamkhudoeva79@gmail.com..
Phone: (+992) 938309671, Street K.Khirgizbek-118 '
УДК: 42+491.550
НАКЩИ ПЕШВАНДХО ВА ПАСВАНДХО ДАР СОЗМОНИ КАЛИМАХОИ ЗАБОНИ АНГЛИСЙ ВА МУОДИЛИ ОНХ,О ДАР ЗАБОНИ ТОЧДКЙ
Хрмроев М.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Забону фарханг ва адабиёту санъат васитаи мухимтарини алокаи байни одамон буда, руз аз руз рушду такомул меёбанд. Хеч як кавму миллат бидуни забон пеш рафта наметавонад. Махз ба воситаи забон мо аз кирдору рафтори як дигар ошно мешаваем ва бо хамдигар масъалахои мухталифро баррасй менамоем.
Забон аз як катор вохидхои мустакил иборат буда, хар яки онхо вазифахои мушаххасро ичро мекунанд. Яке аз вохидхои калидиии забон ин калима ва ё вожа махсуб ёфта ба воситаи он ибораву чумла сохта мешаванд[3, с.45]. Калимахои забон бошанд, дар навбати худ ба асливу мачози, содаву сохта ва муракабу таркиби чудо мешаванд, ки мавзуи бахси бахши калимасози ба шумор меравад.
Калимасози як кисмати забоншиносй буда, рочеъ ба эътироф гардидани он хамчун бахши алохидаи забон ё як кисмати лугатшиносй то хол байни олимону забоншиносон бахсус мунозирахо чой дорад ва то ба имруз онхо ба фикру андешаи яксон наомадаанд.
Бидуни унсурхои калимасоз тасавур намудани калимасози гайриимкон аст, зеро онхо кобилияти тагйири маънои калимаро сохибанд. Дар зери мафхуми унсурхои калимасоз, пеш аз хама, пешванду пасванд ва миёнванд дарк карда мешвад, ки онхо дар забоншиносй бо истилохи «ванд»-хо ё худ «аффикс»-хо маъмуланд.
Хар як унсури калимсоз ба асос ё решаи калима хамрох гардида, ба он тобиши маънои медихад [3, с.110]. Яке аз воситахои асосии калимасози, ки дар хар ду забон маъмул аст, усули сарфи ном дошта, пешвандхо ва пасвандхо дар ташаккули он мавкеи муайянеро ишгол мекунанд.
Лозим ба ёдоварист, ки на хамаи унсурхои калимасоз серистеъмоланд. Масалан, дар забони точикй ба воситаи пасвандхо сохта шудани сифат воситаи сермахсули калимасозии ин хиссаи нутк ба хисоб меравад. Чунончй, пасванди -чй аз исми мушаххаси трактор - tractor исми тракторчй месозад, ки касбу шугли шахсро ифода мекунад. Пасванди номбурда аз сифати аъло низ исми шахси аълочи месозад, ки на касбу кор, балки ба сифате молик будани шахсро мефахмонад [6, 119]. Ин холатро низ метавон дар забони англисй мушохида намуд, яъне, аз феъл сохта шудани исм ба воситаи пасванди -er, ки муодили пасванди «-чй»- и точйки аст: to buy — харид кардан, buyer -харидорчи , to direct - идора кардан — director - директор, to invent — ихтироъ кардан — inventor — ихтироъчи, to produce — исте^сол кардан— producer - истех/солотчй ва f.
Хамин тавр, муайян гардид, ки хам пасванди «-чй»- точикй ва хама пасванди «-ег»-англисй чун пасванди исмсоз маъмул буда, тафовут дар он зохир мешавад, ки агар дар забони англисй аз исму сифат исм созад, пас дар забони англисй танхо аз феъл исм месозад, ки мисолхои фавкуззикр тасдики гуфтахои мо аст.
Ин холатро низ мо метавонем дар пешванди исмсози цам мушохида намоем, ки дар англисй муодили он на хамчун пешванд, балки ба сифати вожахои мустакили mate, way, hood ва man баромад намуда, пас аз реша ё асос меояд. Пешванди мазкур дар забони точикй аслан аз як исм исми дигаре месозад, ки маънохои «хамрохй, шарикй ва муносибати дутарафаи шахс ва ашё»-ро ифода кунад: щмсинф - classmate, цамкурс - coursemate, уамроу - roadway, щмсоя - neighborhood, уамхона -roommate, цамдиёр -countryman, уамсуфат - talkative..
Накши пешвандхо низ дар сохтани калимахои хар ду забон баFоят калон аст. Масалан, ба воситаи пешвандхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз дигар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз хамаи пешвандхои номбаршуда танхо пешвандхои бе-ва но-сермахсул мебошанд. Пешванди бе-асосан аз исм, сифат ва асоси феъл зарфи тарз, микдору дараца ва сабабу максад месозад. Доираи истифодаи хиссахои нутк дар сохтани зарф як хел нест [6,109].
Аз ин ру, дар зер мо зарур мешуморем, ки фикру андешахои худро рочеъ ба корбурди пешвандхои сермахсули забони англисй ва муодили точикии онхо баён созем.
Un - но. Пешванди un- мазкур яке аз мермахсултарин унсурхои калимасоз буда, аз як сифат сифати дигаре месозад ва маънои «инкор»-ро ифода мекунад. Муодили точикии пешванди номбурда дар забони точики пешвандхои мазкур но- ва бе- буда, амсоли забони англисй сифат месозад.
англисй точикй англисй точикй
comfortable барохат uncomfortable норохат
In
equal баробар unequal нобаробар
happy хушбахт unhappy бадбахт
known шинохта unknown ношинохта
important мухим unimportant беахмият ■ но. Пешванди мазкур дар забони англисй муродифи пешванди un- махсуб меёбад.
ability тавоной inability нотавоной
comparable мукоисашаванда incomparable
мукоисанашаванда
Бояд тазаккур дод, ки пешванди-in пеш аз харфи-l -ба -il, пеш аз -r ба -ir, пеш аз -m ва -p ба -im мубаддал мегардад [9,90].
англисй точикй англисй точикй
legal конунй illegal
logical боманти; illogical
regular мунтазам irregular
responsible масъул irresponsible
possible имконпазир impossible
patient токатфарсо impatient
гаириконунй
бемантик;
номунтазам
номасъул
имконнопазир
токатнофарсо
Пешванди -dis асосна ба феъл хамрох шуда, маънои «инкор ва зиддият»-ро ифода
тасдик накардан маъкул нашудан итоат накардан Нохак
Dis-
мекунад:
а) маънои инкорй:
to approve тасди; кардан to disapprove
to like маъкул шудан to dislike to obey итоат кардан to disobey honest хак dishonest
б) маънои зиддият, ихтилоф, мукобил:
to appear пайдо шудан to disappear пайдо нашудан to arm мусаллах кардан to disarm бесилохкардан to connect пайваст кардан to disconnect чудо кардан Дар зер мо аз он пешвандхое, ёдовар мешавем, ки ба асоси феълхо хамрох шуда, маънои гуногун медиханд. Масалан, пешванди re- ба асоси феъл хамрох шуда, маънои «аз нав» медихад. Дар баъзе холатхо, калимахое, ки бо пешванди re- омада ба воситаи аломати нимтире навишта мешаванд.
англисй точикй англисй точикй
to read хондан to reread аз нав хондан to sell фурухтан to resell аз нав фурухтан to write навиштан Torewrite аз нав навиштан Miss-. Пешванди miss- яке аз сермахсултарин пешвандхои забони англисй ба шумор рафта, маънои «нодуруст, галат ва инкор»-ро ифода мекунад [9,76]. to hear - шунидан to mishear - нодуруст навиштан to inform - маълумот додан to misinform - нодуруст маълум додан to understand - фахмидан to misunderstand - нодуруст фахмидан
Pre-. Пешванди pre- маънои «пеш аз, то»-ро ифода карда, асосан дар созмони калимаву истилохоти таърихи истифода мешавад. Калимахои бо пешванди pre- омада хамеша бо аломати нимтире навишта мешаванд. Мисол:
revolutionary - инкилоби pre-revolutionary - то инкилобй
war - чанг pre-war -то чангй
historic - таърихй prehistoric - пеш аз таърих
Post-. Пешванди post- яке аз пасвандхои каммахсули забони англисй ба шумор рафта, маънои «баъд, пас»-ро ифода мекунад. Калимахои бо пешванди post- омада, ба воситаи аломати нимтиренавишта мешаванд. Мисол:
revolutionary - инкилоби post-revolutionary- баъди инкилоби war - чанг post-war - баъдичангй
Inter-. Пешванди inter- яке аз пешвандхои каммахсули забони англисй буда, муодили точикии он «байни» аст:
national - миллй international -байналлмилалй session - сессия intersession -байнисессионй dependent - мустакил interdependent - байналмустакил town - шахр intertown - байнй шахр
en-. Пешванди -en асосан аз исм феъл сохта ба калима тобишу маънои нав медихад:
rich - бой to enrich - гани гардидан
circle - гирд to encircle -гирд кардан
large - калон to enlarge - калон кардан, зиёд намудан
Пасвандхо низ дар баробари пешвандхо дар калимасозии ин ё он хиссаи нутк накши бузург доранд. Масалан, пасвандхои -ion, -ation, -tion, -sion, -ssion асосан аз феъл исм месозанд, бинобар ин, дар баъзе холатхо дар тарзи таллафуз ё навишти онхо дигаргунй дида мешавад [9, с. 110]. Феъл Исм
to combine - омехта кардан combination - омезиш to collect -чамъ кардан collection -чаъоварй to connect - пайваст кардан connection - пайвастшавй to include - дохил шудан inclusion - дохилшавй to transmit - гузаронидан transmission - гузариш, тахвил
-ment. Пасванди -ment яке аз сермахсултарин пасвандхои забони англисй буда, аз феъл исм месозад:
феъл исм
to agree - розй шудан agreement - розигй
to develop - тараккйдодан development - тараккиёт
to pay - пардохт кардан payment - музд
to improve - бехтаргардонидан improvement - бехтаргардонй
-ship. Пасванди -ship аз яке пасвандхои сермахсул буда, аз як исми исми дигар месозад.
Dictator Диктатор dictatorship диктатура Friend Дуст friendship дустй Member Аъзо membership аъзогй Leader Рохбар leadership рохбарй ness-. Пасванди -ness аз исм сифат месозад ва ба пасванди -й (дар забони точикй) мувофикат мекунанд:
сифат исм
bitter - талх bitterness - талхй cold - хунук coldness - хунукй dark - торик darkness - торикй kind - мехрубон kindness - хубй
- able, -ible. Пасвандхои -able, -ible асосан аз феъл сифат сохта, имконияти харакати амалро ифода мекунанд:
to change - тагйирдодан changeable - тагйирёбанда to eat - хурдан eatable - хурданбоб
to compare - мукоисакардан comparable - мукоисашаванда to convert - табдил гардонидан convertible - бозгарданда.
-less. Пасванди -less аз исм сифат месозад. Он бештар ба пешванди бе-и точикй мувофикат мекунанд:
home хона homeless бехона use фоида Useless бефоида job кор Jobless бекор help ёрй Helpless нотавон
-er. Пасванди -er ба пасвандхои забони точикй -агар, -анда, -вар, -ор, -он, -во(й), - чй
мувофикат мекунад. Дар харду забон пасвандхо ба феъл хамрох шуда, исм месозанд:
reader Хонанда
teacher Омузгор buyer Харидор gardener Богбон baker Нонвойчй driver Ронанда
Пасвандхои -ion, -ation, -tion, -sion, -ssion аз феъл исм месозанд, бинобар ин, дар баъзе холатхо дар тарзи таллафузашонё тарзи навишташон дигаргунй дида мешавад.
Феъл Исм
to combine омехта кардан Combination омезиш to collect чамъ кардан Collection чамъоварй to connect пайваст кардан Connection пайвастшавй
to include дохил шудан Inclusion дохилшавй
Храмин тавр, аз тахлили унсурхои калимасоз аён гардид, ки дар хар ду забон хам онхо накши калон доранд. Аммо дар чойгиршавии онхо дар таркиби калимахо ва муодилнокиашон каме тавофут мерасад. Агар ба басомади пешванду пасомади забонхои мукоисашаванда назар афканем, зуд пай мебарем, ки аксарияти унсурхои калимасозй англисй баромади лотинй, франсавй ва юнонй доранд.
АДАБИЁТ
1. Бобомуродов, Ш., Муъминов А. Лугати мухтасари калимасозии забони адабии точик -Душанбе: Маориф, 1983. -
116с.
2. Грамматикам забони адабии хозираи точик. Чилди 1. -Душанбе: Дониш, 1985. - 355 с.
3. Касимов, О. Лексика и словообразование в «Шахнаме» Абулкасима Фирдоуси. -Душанбе: Дониш, 2016. -346 с.
4. Мачидов, Х. Забони адабии муосири точик. Ч,илди 1. Лутатшиносй-Душанбе: Деваштич, 2007.
5. Мачидов, Х. Сехри сухани форсии точикй. -Душанбе: Дакикй, 2014. - 351с.
6. Ниёзи Ш.Н. Исм ва сифат. - Сталинобод: Нашриёти давлатии Точйкистон, 1954. - 50 с.
7. Пейсиков, Л. С. Очерки по словообразованию персидского языка. -М.: Изд-во Московского ун-та, 1973. -198 с.
8. Рустамов Ш. Исм. - Душанбе: Ирфон, 1981. - 215 с.
9. Саймиддинов, Д. Корбурди пасванди -чй дар забони точикй // Пажухишхои забоншиносй. -Душанбе: Шарки озод. 2013. -С.114-126.
10. Саймиддинов Д. Форсии бостон. - Душанбе: Пайванд, 2008. - 190 с.
11. Словарь иностранных слов. Под редакцией И. В. Лехина и другие. М.: Русский язык, 1989. - 620 с.
12. Султон, М. Х. Ташаккул ва такомули истилохоти илмии форсй-точикй. - Душанбе: Дониш, 2008. - 334 с.
13. Хасанов, А. Тахаввули таърихии вожахои точикй. -Хучанд: Ношир, 2017. - 275 с.
14. Jomatov, S. Linguistic Dictionary (English, Russian and Tajik) / S. Jomatov. - Dushanbe: Shujoiyon, 2011. - 250 p.
15. Thomson, A.J., Martinet A.V Practical English Grammar. 2nd Edition. - London, 1971. 420 p.
РОЛЬ ПРЕФИКСОВ И СУФФИКСОВ В ОРГАНИЗАЦИИ АНГЛИЙСКИХ СЛОВ И ИХ ЭКВИВАЛЕНТЫ В ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКЕ
Язык, культура, литература и искусство является наиболее важным средством общения между людьми и развивается с каждым днем. Ни одна страна не может двигаться вперед без языка. Именно через язык, мы узнаем о действиях друг друга и обсуждаем различные вопросы друг с другом.
Язык состоит из нескольких независимых блоков, каждый из которых выполняет функцию специфическу. Одним из основных единиц языка является слово или фраза, с помощью которых формируются фразы и предложения. Слова языка, в свою очередь, делятся на оригинальные, изобразительные, простые, искусственныя, комплекс и соединение, которах является предметом обсуждения в области словообразования.
Словообразование является частью лингвистики, и его признание в качестве отдельной ветви языка или части лексикографии до сих пор является предметом споров среди ученых и лингвистого, и по сему дню они не согласны.
Таким образом, анализ элементов словообразовательных показал, что они играют важную роль в обоих языках. Тем не менее, есть небольшая разница в их месте в структуре слов и их эквивалентности. Если мы посмотрим на частотах префиксов и суффиксов сравнимых языков, мы можем быстро увидеть, что большинство элементов английского словообразования является латинском, французском и греческом происхождениям.
Ключевые слова: словообразование, лингвистика, ключевые единицы, префиксы, окончания существительных, словообразовательные элементы, аффиксы, прилагательные, термины, глаголы, продуктивные.
THE ROLE OF PREFIXES AND SUFFIXES IN THE ORGANIZATION OF ENGLISH WORDS AND THEIR EQUIVALENTS IN TAJIK LANGUAGE
Language, culture, literature and art are the most important means of communication between people and are developing day by day. No nation can move forward without language. It is through language that we learn about each other's actions and discuss various issues with each other.
Language consists of a number of independent units, each of which performs a specific function. One of the key units of a language is a word or phrase, through which phrases and sentences are formed. Words of the language, in turn, are divided into original, figurative, simple, artificial, complex and compound, which is the subject of discussion in the field of wordformation.
Word-formation is a part of linguistics, and its recognition as a separate branch of language or a part cf lexicography is still the subject of controversy among scholars and linguists, and to this day they do not agree.
Thus, the analysis of word-formation elements showed that they play an important role in both languages. However, there is a slight difference in their location in the structure of words and their equivalence. If we look at the frequencies ofprefixes and suffixes of comparable languages, we can quickly see that most of the elements of English word formation are of Latin, French and Greek origin.
Key words: word formation, linguistics, key units, prefixes, noun endings, word-formation elements, affixes, adjectives, terms, verbs, productive.
Сведения об автор:
Хамроев Манучехр Алиахмадович - соискатель кафедры языкознания и сопоставительной типологии Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни Адрес: Таджикистан, 734067, г. Душанбе, улица Нахимова 64/14. Электронный почта: m. hamroev@mail.ru Тел: (+992) 935030587
About the autor:
Hamroev Manuchehr Aliahmadovich — reaserch of the Department of Linguistics and Comparative Typology, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini Address: Tajikistan, 734067, Dushanbe, Nakhimova street 64/14.E-mail: m.hamroev@mill.ru.
УДК: 809.155.0+802 ИСТИФОДАИ ПЕШОЯНДХО ДАР ЗАБОНИ АНГЛИСЙ ВА ТОЧИКЙ
Умаров Ф.А., Хамроев М.А.
Донишгощ давлатии молия ва ицтисоди Тоцикистон
Аз нигохи мутахассисон ва забоншиносон пешояндхо калимахои ёридиханда мебошанд, ки онхо дар китоби грамматикаи забони адабии хозираи точик оварда шудааст. Пешояндхо бо исм, чонишин ва дигар хиссахои исмшудаи нутк омада, муносибатхои синтаксисии онхоро бо дигар калимахо дар чумлахои содда ва мураккаб нишон медиханд.
Дар забони точики пешояндхо дар чумлахо ва иборахо муносибатхои гуногун дорад. Пешояндхо барои аник намудани вазифаи синтаксисии феъл ва хиссахои номии нутк хизмат мекунад.
Дар забони точики низ пешояндхо монанди забони англисй кор фармуда мешаванд. Яъне хамчун хиссаи номустакили нутк ба чумла муносибатхои гуногуни маъной медиханд [2, с.65]. Мисол:
Ман кори худро то соати 5 ба анчом мерасонам.
I shall finish my work before 5 o'clock.
Мо чизе ки ба даст меорем бо он зиндаги мекунем.
We have got to live on what we earn.
Дар забони тохикй пешояндхо ба якчанд гурухо худо мешаванд: пешояндхои сода, сохта, мураккаб ва таркибй ва Fайрахо [3, с. 128]:
Масалан пешояндхои макон ва самту моил дар забони тохикй ва англисй чунин тарзи истифодабари доранд (поён, поёни in on below under between).
• Пешояндхои содда (simple)» in, on, at, for, with»
• Пешояндхои сохта (derivative) «behind, below, across, along»
• Пешояндхои мураккаб (compound) «inside, outside, within, without»
• Пешояндхои таркибй (composite) because of, in front of, in accordance
Дар забони англисй пешояндхо ба гуруххои ба худ хос дохил мешаванд, яъне онхо ба чор гурухи калон чудо мешаванд, ки хар кадоми онхо дар чумлахо истифода мешаванд. Аз нуктаи назари морфологии худ пешояндхо ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
Пешояндхои макон ва самту моил (in on below under between)
He signed his name below mine
У номашро дар поёни номи ман навишт.
The temperature was below zero
Харорати хаво аз сифр поён буд.
Пешояндхои замон (after before at)
