Научная статья на тему 'ТАЪСИРПАЗИРИИ ЗАБОНИ ҚИРҒИЗӢ АЗ ЗАБОНИ ТОҶИКӢ (ДАР МИСОЛИ МАВОДИ АНТРОПОНИМҲОИ НОҲИЯИ ЛАХШ)'

ТАЪСИРПАЗИРИИ ЗАБОНИ ҚИРҒИЗӢ АЗ ЗАБОНИ ТОҶИКӢ (ДАР МИСОЛИ МАВОДИ АНТРОПОНИМҲОИ НОҲИЯИ ЛАХШ) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
22
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КАЛИМА / АНТРОПОНИМИЯ / ОВОЗ / САДОНОК / ҲАМСАДО / ЗАБОНИ қИРғИЗӢ / САВТИЁТ / ГӯЙИШ / ҷОЙИВАЗКУНӢ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Холназаров Руҳулло Муҳамадович

Баррасии муқоисавии забонҳо аҳаммияти калони илмӣ дорад ва дар даҳсолаҳои охир ба он таваҷҷуҳи зиёд зоҳир мегардад. Дар ин мақола ҳам таъсирпазирии забони қирғизӣ (туркӣ) аз забони тоҷикӣ дар мисоли номҳои ашхос мавриди баррасӣ қарор гирифтаанд, ки маҳз аз рӯйи усули муқоиса имконпазир аст. Вижагиҳои хоси овозии забони қирғизӣ, аз ҷумла, ба ҷойи ҳамсадоҳои ҷ, ф, истифода шудани ҳамсадоҳои ж, п нишон дода шудааст. Дар баробари ин, табдили садоноки а ба садоноки о дар номҳои тоҷикӣ ва арабӣ, инчунин, номҳои аслии қирғизӣ таҳлил гардидаанд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFLUENCE OF THE TAJIK LANGUAGE ON THE KYRGYZ LANGUAGE (ON THE MATERIAL OF ANTHROPONYMS OF THE LAKHSH REGION)

Comparative analysis of different languages is of great importance, and in the last decade there has been great interest in these problems. This article explores the receptivity of the Kyrgyz language from Tajik language, based on the anthroponymy of the Lakhsh region, and this is facilitated by the comporative method of analyzing the material. As a recipient, the Kyrgyz language, when borrowing, transforms the lexical units of the Tajik language in a phonological form inherent in the Kyrgyz language. In particular, the Tajik consonants ҷ, ф are replaced by ж, п and the vowel a by o.

Текст научной работы на тему «ТАЪСИРПАЗИРИИ ЗАБОНИ ҚИРҒИЗӢ АЗ ЗАБОНИ ТОҶИКӢ (ДАР МИСОЛИ МАВОДИ АНТРОПОНИМҲОИ НОҲИЯИ ЛАХШ)»

ТДУ 800.879+801.313(575. 3)

ТАЪСИРПАЗИРИИ ЗАБОНИ ^EPFE3n АЗ ЗАБОНИ ТОЧДКЙ (дар мисоли маводи антропонимхои нохияи Лахш)

Холназаров Р. М.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни

Забони точикй яке аз забонхои кухантарину тавонманди оилаи забонхои хиндуаврупой бyда, дар тули мавчудияти зиёда аз сехазорсолаи худ бо забонхои мyхталифи хешy Fайрихеш бархурд намуда, дар иртибот карор доштааст, ки он на танхо дар таркиби лyFавии забон, балки дар дигар сатххои забон низ таъсиргузор будааст. Раванди гузариши иктибосот аз як забон ба забони дигар ва ё додугирифти байни забонхо, аз чумла забонхои точикию туркй (K^Fro^ натичаи ба вучуд омадани як катор омилхои конунии забонй махсуб меёбад. Чунки хама гуна муносибатхои иктисодй, ичтимой, сиёсй, фархангй-адабй, хамчаворй, хамзистие, ки дар чомеа падид меоянд, дар забон инъикос меёбанд. Дар ин маврид дар китоби "Забони миллат- хастии миллат" кайд гардидааст, ки "...кавмхои турку тозик дар гузашта вачхи муштараки сиёсиву ичтимоии хеле наздик бо хам доштанд ва дар сарчашмахои таърихй-адабии даврахои аввали таърихи исломии мо якчо бо хам зикр шудаанд" [5, с. 10б].

Табиист, ки номхои ашхос (антропонимхо) бо хаёти рузмарраи кавму миллатхо иртиботи ногусастанй доранд ва дар такмил ва инкишофи таркиби лyFати забон мавкеи мухимро ишFOл мекунанд. Аз ин чост, ки дар таркиби лyFавии забон бо мурури замон силсилаи номхои ашхос ба вучуд омада, онхо дар доираи лyFOт ва истилохоти сохахои дигар як бахши мухимро дар бар гирифтаанд.

Номхои одамон аз таърихи кавму миллат, зиндагии рузмарра, расму оин, маданият, фарханги моддию маънавии мардум дар даврахои гуногуни таърихй маълумот дода, муаррификунандаи вижагихои овоию хаттии гузаштагон дар доираи гуруххои забонй махсуб меёбанд. Ин хусусияти номхои одамон дар мисоли номхои ашхоси нохияи Лахш, ки ду миллат точикон ва кирFизхо дар якчоягй умр ба сар мебаранд, инъикос меёбад.

Мушохидаву тахкикотхо нишон медиханд, ки ходисаву вокеахои таърихй ба бисёр самтхои фаъолияти рузмарраи одамон ва чомеа падидахои гуногунро ба миён меорад. Ба таркиби лyFавии номхои одамони нохия Лахш дохил шудани вожаву номхои кирFизй (туркй), ба хамин гуна ходисахои таърихй алокаманд буда, аз асрхои XVII-XVIII [1, с. 52], яъне аз давраи ба нохияи Лахш омадани кирFизхо то ба имруз давом дорад.

Дар инкишофи забон ду омили асосй накши мухим дорад: дохилй ва хоричй (берунй). Агар омили дохилй ба тахаввули конунхои дохилии забон асос ёбад, омили берунй ба ходисахои чамъиятй алокаманд аст. Вале азбаски конунхои дохилии забон хам дар хамбастагй бо чомеа инкишоф меёбанд, харчанд онхо пойдориву устувории забонро таъмин намоянд хам, аз таъсири такони берунй барканор намемонанд. Ин, махсусан, дар таFЙирy тачдиди меъёрхои лyFавй ва низоми овозии забон бештар эхсос мегардад. Пас, дар хар ду холат хам такондихандаи асосии равиши забон худи сохиби забон - чомеаи инсонй ба шумор меравад. Ба ин маънй накши омили берунй, яъне ичтимой дар пешрафти забон чашмрас мебошад.

Омезиши халкхову миллатхо, хамзистй дар шароити дузабонию чандзабонй (билингвизм) ва Fайра на факат дар таркиби лyFати забон калимахои забони дигар маком пайдо мекунанд, балки дар чойе дар сохтори овозй ва хатто сарфу нахви он хам таFЙирот ба вучуд меояд [8, с. 99-100]. Омезиши номхои одамони ахолии нохия низ дар зери таъсири омилхои сиёсй, маданию таърихй ва чамъиятй ба вучуд омадааст.

Х,амаи ин муносибату руйдодхои таърихй ба хар сурат ба номхои ашхоси точикону KирFизони нохия низ таъсири худро гузоштаанд. Дар хамин асос ба таркиби номхои ашхоси мардуми кирFизи нохияи Лахш аз забони точикй бевосита иктибос гардидаанд.

Забоншиносон иктибоси забониро ба се навъ чудо кардаанд: иктибоси калимахо, тарчумаи тахтуллафз (калка) ва иктибоси маъной Вале мо бо такя ба андешаи F.Ч,yраев иктибоси овозиро низ ба чумлаи иктибосхои забонй дохил мекунем. Х,ар чори ин иктибоси

забониро дар мисоли муносибати забонхои точикию узбекй бараъло мушохида кардан мумкин аст.

Иктибос бо ду рох сурат мегирад: бо рохи робитавй ва гайриробитавй. Дар иктибоси робитавй сухан дар бораи муносибатхои забонии ду халк ё миллате меравад, ки хамчавору хамзистанд, умумиятхои зиёди фархангию таърихй доранд. Мисоли ин муносибати забонхои точикию узбекист.

Дар иктибоси гайриробитавй бошад, сухан дар бораи муносибати забонхое меравад, ки аз хамдигар дуранд ва доду гирифти онхо ба таври сунъй, яъне дар натичаи забти кишвархо ва ба сари як халк зуран тахмил кардани дину оин ва илму фарханги халки дигар сурат мегирад. Намунаи иктибосоти арабй дар точикист [9, с. 38].

Х,ачми макола имкон намедихад, ки рочеъ ба роху омилхои иктибосшавии калимахо, ки мухаккикон дар рисолаву маколахои зиёде маълумоти муфассали илмй баён кардаанд, мавриди тахлилу баррасй карор гиранд. Аз ин лихоз, мо аз тахлили онхо сарфи назар намуда, таъкид менамоем, ки "онхо (иктибосхои забонй.-Х.Р.) на факат таркиби лугат, балки сохтори грамматикй ва низоми фонетикиро низ дар бар мегиранд" [9, с. 38].

Гузашта аз ин, мо ин чо танхо дар мавриди баъзе чихатхои муносибат ва таъсири забонхои точикй ба киргизй, ки ба мисли забонхои точикию узбекй намунаи иктибоси иртиботй ба шумор меравад, ба таври мухтасар таваккуф мекунем.

Забонхои точикию киргизй ба монанди забонхои точикию узбекй сарфи назар аз он ки ба оилахои гуногун тааллук доранд, дар асари хамзистии халкхои точику киргиз аломатхои муштарак пайдо кардаанд.

Бояд тазаккур дод, ки масъалаи мушаххас будани сархади забонхои киргизию узбекй, ки хар ду мансуби оилаи забонхои туркианд, то хол халли муайни худро наёфтааст.

Г. Чураев (рухашон шод бошад) дар бораи забонхои точикию узбекй сухан ронда, таъки менамояд, ки аз байни забонхои туркй танхо барои забони узбекй садоноки нимфарохи лабии «о» хос аст, ки инро ба чуз таъсири забони точикй ба узбекй дигар хел наметавон маънидод кард. Дар ин замина мо аз руйи омузишу мушохидахо гуфта метавонем, ки агар ба забони узбекй садоноки нимфарохи лабии «о» хос бошад, барои забони киргизй садоноки ноустувори гайрилабии «а» хос аст. Масалан, дар забони узбекй ой (мох), олти (шаш), олтимиш (шаст) ойим (хонум) ва г. садо медихад, дар забони киргизй бошад, ай (мох), алты (шаш), алтымыш (шаст) айим (хонум). Масъалаи тафовут ва сархади забони киргизию узбекй вижагихои дигар хам дорад, ки дар ин бора дар вакти дигар маълумот хохем дод.

Дар бораи таъсири бузурги забони точикй ба забони киргизй дар боби лугат, махсусан, дар доираи номхои одамон гуфтан мумкин аст, ки аз вожахои забони точикй саршор аст. Тасири забони точикй ба забони киргизй дар тагйиротхои фонетикй, ки онро дар баробари дигар навъи иктибосот ба кавли профессор Г. Чураев "иктибосй овозй" номидан мумин аст, ба назар мерасад. Ин гуна ходисахои забонй дар маводи антропонимии нохияи Лахш зиёд ба мушохида мерасанд ва онхоро ба таври зайл таксимбандй намудан мумкин аст:

1. Номхои ашхосе, ки аслан точикй ё арабии точикишуда буда, бо тагйироти овозхои садоноку хамсадо дар байни киргизони нохия роичанд:

Номх,ои мардона: Апсатор // Абсатор-Абдусаттор, Апсалом-Абдусалом, Алим (Алым)

- Олим, Алидин // Ахлидин - Ахлиддин, Анарбай - Анорбой, Аман - Амон, Асат - Асад, Аят -Оят, Бадирдин - Бадриддин, Базар - Бозор, Динар - Динор, Зарип - Зариф, Зайир (Зайыр) -Зоир, Изаат - Иззат, Илхам - Илхом, Имам - Имом, Амирдин - Амриддин, Исок - Исхок, Синатуло - Суннатулло, Инком - Имкон, Идоят - Х,идоят, Кадир (Кадыр) - Кодир, Дурбан -бурбон, Кутбудин // Кудбидин - Кудбиддин, Латип - Латиф, Мурат - Мурод, Мурза // Мирзо, (Мырза) - Мирзо, Мурзавалй - Мирзовалй, Мемон - Мехмон;

Номх,ои занона: Айна - Оина, Бакит (Бакыт) - Бахт, Зияда - Зиёда, Зийнат (Зыйнат) -Зинат, Ибадат - Ибодат, Инабат - Инобат, Идоят - Х,идоят, Лаала // Лала - Лола, Наз - Ноз, Руксат - Рухсат, Саадат - Саодат, Саламат - Саломат, Сара - Соро, Сарахан - Сорохон, Тумар

- Тумор, Тазагул - Тозагул, Чинар (Чынар) - Чинор, Шарапат -Шарофат, Шайир (Шайыр) // Шайыргул - Шоиргул.

Номхои муштарак: Макаббат // Махаббат - Мухаббат, Максат // Махсат - Максад, Инаят - Иноят.

2. Номхои ашхосе, ки бо иваз шудани фонемаи хамсадои чарангноки ч ба хамсадои роги ж ба номхои ашхоси мардуми киргиз ворид гардиданд:

Номх,ои мардона: Абдулмачид-Абдумажит, Абдучаббор-Абдужабор, Абдучамил-Абдужамил, Абдучалил - Абдужалил, Аличон - Алижон, Алифчон - Алифжан, Амирчон -Амиржон, Бобочон - Бобожон, Валичон - Валижон, Додарчон - Додаржон, Ёкубчон -Ёкубжон, Ичрон // Хичрон - Ижрон, Махмарачаб // Мухаммадрачаб-Мамаражаб, Мачид -Мажит, Махмачон // Мухаммадчон -Махмажон, Мухточ-Мехтож, Меъроч - Мехрож, Начмиддин-Нажмидин, Начибулло-Нажибуло, Рачаб-Ражаб, Рахимчон-Рахимжон, Рахматчон - Рахматжон, Сайидчаъфар-Сайжафар, Сироч-Сирож, Точиддин-Тожидин, Хучаахмад-Хужахмат, Хрчибек- Хожибек, Х,очиакбар-Х,ожиакбар, Чахонгир -Жахонгир, Чонибек -Жонибек, Чамшед-Жамшед, Чумъаназар-Жуманазар, Ч,амол - Жамол, Чаббор -Жабор, Чурабек - Журабек, Ч,амил - Жамил, Чунайдулло - Жунайдило, Эрач -Эраж.

Номхои занона: Гулчахон -Гулжахон, Зулхичча-Зулхижа, Марчона - Маржона, Мавчуда -Мавжуда, Мавчи // гул // нисо-Мавжи // гул // нисо, Начмия - Нажмия, Рачабмох Ражамо, Рачабвй - Ражавй, Сочида - Сожида, Точинисо - Тожинисо, Чамолвй -Жамолвй, Чамила - Жамила, Чаннатвй -Жаннатвй.

Мавриди зикр аст, ки аксари калимахои дар таркибашон овози ж доранд, аслан точикй мебошанд. Овози ж агар чи дар забони адабии муосири точик камистеъмол бошад хам, дар лахчахои забони точикй, махсусан, дар гуишхои чануби шаркй (Ванчу Дарвоз), ки бо хатти таърихи бештар мусоидат менамоянд, калимахои зиёд ба кайд гирифта шудааст. Дар забони киргизй зиёд истифода шудани овози мазкур шояд як навъ таъсири овозй ё иктибоси овозй аз забони точикй ба забони киргизй бошад.

3. Номхои ашхосе, ки аслан точикй ё арабии точикишуда буда, бо иваз шудани садоноки ноустувори лабии у ба садоноки гайрилабй, ноустувори катори пеш и ба номхои ашхоси мардуми киргиз дохил гардиданд:

Номх,ои мардона: Амонилло - Амонулло, Михидин-Мухиддин, Михиб - Мухиб, Имаралй//Умаралй.

Номхои занона: Гилжамал // Гилчамол-Гулчамол, Гилдана // Гулдона - Гулдона, Гилхумар // Гилхумор - Гулхумор.

Х,амин тарик, масъалаи таъсирпазирии як забон аз забони дигар ва дар ин заима иктибос шудани калимахо ва низоми овозй ходисаи табий буда, ин падида барои хамаи забонхо ногузир мебошад. Номхои ашхоси сокинони нохияи Лахш нишон медихад, ки таъсири забони точикй ба забони киргизй, умуман, ба оилаи забонхои туркй бештар ба назар мерасад. Номхои мазкур чараёнхои дигаргунии чамъиятро аз сар гузаронида, шароити ичтимоиву маданй ва фархангии мардуми точику киргизро дар худ тачассум намудаанд.

Адабиёт

1. Абдусаторов М. Диёри ошной ва рушной (Бахшида ба 75-солагии ноуияи Циргатол) /М. Абдусаторов. - Душанбе: АВА, 2006. - 324 с.

2. Абышкаев А. Каратегинские киргизы в конце XIX-начале XX вв. /А. Абышкаев. - Фрунзе, 1965. - 234 с.

3. Мурувватов Ц. Доир ба муносибати забонхои тоцикй ва узбекй (дар асоси маводи шевауои тоцикони вилояти Андицон) / Ц. Мурувватов // Масъалауои шевашиносии тоцик. Ц.1. - Душанбе, 1970. - С. 2584. Неменова Р.Л., Цураев F. Шеваи цанубии забони тоцикй (Фонетика, лексика). Цилди 1 /Р. Неменова. -

Душанбе: Дониш, 1980. - 331 с.

5. Раумон Э. Забони миллат-уастии миллат / Э. Раумон. Китоби 1. Ба суйи пояндагй. - Душанбе: Эр-граф, 2016. - 516.

6. Хоркашев С. Истилоуоти хешутаборй дар шевауо / С. Хоркашев //Паёми Донишгоуи миллй (силсилаи филологй), 2014. - №4/2 (133). - С. 38-52.

7. Холназаров Р. Хусусиятуои лингвистй ва гайрилингвистии номуои бачагона / Р. Холназаров // Паёми Донишгоуи миллй (силсилаи филологй), 2019. - № 4/3. - С. 78-82.

8. Цураев F. Масъалауои рушди забон аз нигоуи Президент. /F. Цураев. - Душанбе: "Шарци озод", 2009. -160 с.

9. Цураев F. Забони ман-цауони ман / F. Цураев. - Душанбе: Эр-граф, 2016. - 160 с.

ТАЪСИРПАЗИРИИ ЗАБОНИ ЦИРГИЗЙ АЗ ЗАБОНИ ТОЧДКЙ (дар мисоли маводи антропонимхои нохияи Лахш)

Баррасии мукоисавии забонхо ахаммияти калони илмй дорад ва дар дахсолахои охир ба он таваччухи зиёд зохир мегардад. Дар ин макола хам таъсирпазирии забони киргизй (туркй) аз забони точикй дар мисоли номхои ашхос мавриди баррасй карор гирифтаанд, ки махз аз руйи усули мукоиса имконпазир аст. Вижагихои хоси овозии забони киргизй, аз чумла, ба чойи хамсадохои ч, ф, истифода шудани хамсадохои ж, п нишон дода шудааст. Дар баробари ин, табдили садоноки а ба садоноки о дар номхои точикй ва арабй, инчунин, номхои аслии киргизй тахлил гардидаанд.

Вожахои калидй: калима, антропонимия, овоз, садонок, хамсадо, забони киргизй, савтиёт, гуйиш, чойивазкунй.

ВЛИЯНИЕ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА КИРГИЗСКОМУ ЯЗЫКУ (на материале антропонимов Лахшского р-на)

Сопоставительный анализ различных языков имеет огромное значение и в последные десятилетие проявляется большой интерес к этим проблемам. В данной статье рассматривается восприимчивость киргизского языка от таджикского, по материалам антропонимии Лахшского района и к этому способствует компоративный метод анализа материала. В качестве реципиента киргизский язык при заимствание трансформирует лексические единицы таджикского языка в фонологическом облике присуще киргизскому языку. В том числе, заменяется таджикские согласные ч, ф на ж, п и гласный а на о.

Ключевые слова: слова, антропонимика, фонема, гласный, согласный, киргизский язык, фонетика, говор, метатеза.

INFLUENCE OF THE TAJIK LANGUAGE ON THE KYRGYZ LANGUAGE (on the material of anthroponyms of the Lakhsh region)

Comparative analysis of different languages is of great importance, and in the last decade there has been great interest in these problems. This article explores the receptivity of the Kyrgyz language from Tajik language, based on the anthroponymy of the Lakhsh region, and this is facilitated by the comporative method of analyzing the material. As a recipient, the Kyrgyz language, when borrowing, transforms the lexical units of the Tajik language in a phonological form inherent in the Kyrgyz language. In particular, the Tajik consonants ч, ф are replaced by ж, п and the vowel a by o.

Keywords: words, anthroponymy, phoneme, vowel, consonant, Kyrgyz language, phonetics, dialect, metathesis.

Дар бораи муаллиф

Холназаров Рухулло Мухамадович

Муаллими калони кафедраи назария ва амалияи забоншиносй

Донишгохи давлатии омузгории Точикистон ба номи С. Айнй

734003, Ч,умхурии Точикистон, ш. Душанбе, х. Рудакй, 121

E-mail: kholnazarov. ruhullo @mail.ru Об авторе

Холназаров Рухулло Мухамадович

Старший преподаватель кафедры теории и практики языкознания

Таджикский государственный педагогический университет имени С. Айни 734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудаки, 121

E-mail: kholnazarov. ruhullo @mail.ru

About the author

Kholnazarov Ruhullo Muhamadovich

Senior teache Of the Chair of Theory and Practice of Linguistics

Tajik State Pedagogical University named after S. Ayni

734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Ave., 121

E-mail: kholnazarov.ruhullo@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.