CC BY
8ТДУ 8G9.155.G
НОМХОИ ПАЁМБАРОН ДАР "ТАЪРИХИ БУХОРО"
Ра\монов Б. Н.
Донишгоуи дaвлaтии омузгории Тоцикистон 6a номи Садриддин Айни
Тахкику баррасии номхои ашхоси "Таърихи Бухоро" аз чихати сохт ва маъно чолиб бyда, дар барабари дигар аносири лyFавии асар ахаммияти назаррас дорад. Маълум аст, ки мутобики авзони арабй сохташавии вожахо, ки як гурухи онхоро номхои ашхос дар бар мегирад, дар забони арабй мyтадовил бyда, бо хамон шаклхояшон ба дигар забонхо, аз чумла, ба забони точикй ворид шyдаанд. Вале агар ба асл ва решаи номхои анбиё диккат кyнем, дармеёбем, ки на хамаи онхо калимахои арабиасланд ва на хамаи онхо аз як реша таркиб ёфтаанд. Aммо ин чиз мyсаллам аст, ки номхои аъчамй ва аз ду реша таркибёфта хама дар навъи худ ба арабй мутобикшуда мебошанд ва аз боби фарханг ва эътикодот ба забонхои дигар ворид гардидаанд.
Aз он чихат, ки номхои мураккаб, ки аз забонхои дигар, бахусус, ибрй ба арабй гузаштаанд, муаррабанд ва мутеъи конуниятхои сохти вожагони арабй мебошанд аз арабй фарк кардани онхо мушкил аст.
Номхои ворида аз арабй ба забони аквоми дигар, аз чумла точик, ба мухит ва шарту шароити махал мутобик шудаанд. Махз аз хамин чихдт аст, ки масалан номи Мухаммадро дар мухити махал дар шаклхои Мухамад, Муаммад, Муамад, Махмад, Мамад, Мад ва амсоли он дида метавонем.
Номхои паёмбарон дар кишвари мо аз серистеъмолтарин номхо ба шумор мераванд ва чойгохи хоссе барои онхо вучуд дорад. Ин кабил номхо бахусус, дар хонаводахои мазхабй амалкарди бештаре доранд ва онхо дар бештари маврид, чуз номхои паёмбарон ва имомон дигар номхоро намеписанданд. Aз ин чихат, барои муаррифии кудакони худ истифода мекунанд. Х,ар як аз номхои паёмбарон бо маъонии зебову писандидае низ шинохта шудаанду макбули хоссу ом хастанд. Номхои паёмбарон чуз дорои маъонии хуб доштан ифодагари эхтироми калбии мусалмонон ба ин бузургонро ифода мекунанд. Гохо бархе аз кудакон дар ибтидои таваллуд бо маризихое дасту панча нарм мекунанд, ва хонаводаи онхо (бар асоси бовархову эхтиром ва анъаноти мавчуд дар байни мардум) барои шифо ёфтани фарзанд аз номи бузургони дин, бахусус, паёмбарон васила мечуянд ва пас аз шифо ёфтани фарзанд ин гурухи мардум номи он бузургворро мавриди истифода карор медиханд. Монанд ба ин боварро дар матни "Таърихи Бухоро" низ мушохида мекунем. Чунончи, дар авоили пахншавии ислом дар Бухоро кавме ислом пазируфтанд. Х,окими Бухоро ТyFшода, ки дар сир кофир буд, онхоро дyрyFгy вонамуд кунонида, бо ичозаи амири Хуросон Aсад ибни Aбдyллох онхоро (дар масчид) гардан мезад ва онхо ин хангом имдодталабона мегуфтанд: Ашщду aн ло Илощ uллa-Ло^ ea Ашщду aннa Му^аммадан ъaбду^у ea рaсулу^ ea фaрёд мeкaрдaнд, ки: Во Му^аммадо, во А^мадо ea Тугшодa Бухорохудот эшонро гaрдaн мeзaд ea %еч тсро 3a%pa нaбудй, ки суxaн гуяд, ё шaфоaт кунaд, то чa^орсaд тaнро гaрдaн зaд ea 6a дор шрд ea боциро бaрдa кйрд [17, с. 71).
Вожаи Муx!aммaд ба маънои сутуда, тавсифшуда, хушахлок; он ки хисоли
писандидаи вай бисёр аст, мебошад. Номи паёмбари охируззамон (а) мебошад, ки аз кавми араб ба дунё омад ва машхур аст. Aхмад низ номи уст, ки дар ^уръон аз забони паёмбари Худо Исо аз паёмбари охируззамон бо номи Aхмад ёд шудааст ва ин ном дар байни муслимин маъруф аст, вале номи Мухаммад бештар маъруф аст. Калимаи Мухаммад ва Aхмад вожахои хамреша буда, аз решаи хамд (х м д) гирифта шудаанд. Вожаи Aхмад бо Мухаммад1 муродиф мебошад. Номи Мухаммад ба сабаби шахси маъруф ва махбуб буданаш аз серистеъмолтарин номхои башарй махсуб мегардад.
1 Калимахои хамида, хомид, махмуд, хаммод, тахмид, ки дар забони точикй хамчун исми хос ва исми маънй мутадовил хастанд, бо калимаи Мухаммад ва Ахмад хамреша мебошанд.
76
Вожахои иктибосии арабй аз асрхои VII-VIII сар карда, села-села ба забони точикй дохил шyдaнд. Ин раванди таърихй вобаста ба ходисаи хучуми араб ба Осиёи Миёна ва ба хайъати хилофат дохил гардидани ин мapзy 6ум ба амал омад. Дар натичаи ин ходиса сели калимахои арабй ба таркиби лугавии забони точикй ворид гардида, дар он як навъ тахаввулоти азим ба вучуд овард. Н. Маъсумй дар ин бобат чунин мегуяд: «Тагйироти чиддй дар таркиби лугавии забони точикй дохил шудани калима ва иборахои арабй мебошад, ки ин натанхо ба вокеаи таърихии дар асрхои VII-VIII руйдодагй вобаста аст, балки протсесси дохилшавии унсурхои забони арабй дар тамоми даврахои тореволютсионии мардуми Осиёи Миёна давом дошт. Ин масъала таърихан ба вокеаи Осиёи Миёна ва Эронро истило кардани арабхо ва баъд аз он дар мамлакат афзудани нуфузи дину забони арабй алокаманд аст» [7, с. 131].
Вожахои муштаракистеъмоли арабй-точикй, ки аксаран арабиасланд, дар номгузории номхои ашхос, асосан, аз масдархои феълй ва калимахои чомид ворид шудаанд. Aз он чо, ки такрибан нисфи таркиби лугавии забони точикиро калимахои арабиасл ташкил медиханд, шинохти онхо аз руйи вазн ахаммияти назаррас дорад. Aкcapияти калимахои решагй мазмунан ба исм ва сифатхо мансубанд ва новобаста аз ин, хар як колиби маъной (вазн) дорои маънохои махсуси грамматикй аст, ки он дар антропонимхо низ беасар нест.
Дар "Таърихи Бухоро", ки намунаи асри Х1 мебошад, 271 номвожа, ки ба шахс мутааллик аст, зикр ёфтааст. Aз 271 ном 253 номвожа дар колибхои муштарак дар забони арабй ва точикй вокеъ гардидаанд. Aз назари баромади таърихй бошад, 226 номгу аз ин теъдод мансуб ба забони арабй аст ва аз ин 271 адад 169-то дар миёни мардумони мардумони арабзабону форсизабон (точикзабон) ба таври муштарак истеъмол мегарданд. Дар матни мавриди истифодаи мо аз хафт номи пайгамбар ёд шудааст. Aгapчи дар чумлае аз забони Муканнаъ номи Aбyмycлим дар катори номи паёбарон омадааст, аммо ин андеша аз бовархои мардуми мусалмон ва хакоики таъйидшуда дар ислом мухолифат дорад, аз ин чихдт, мо номи Aбyмycлими Хуросониро чун номи паёмбар баррасй накардем.
Инак номхои паёмбарон, ки дар матни "Таърихи Бухоро" ба унвони шохид омадаанд, тавзехоти маъноии онхоро меоварем:
Ал-уамду ли-л-Лоу-иллази ло Илоуа илло уува, Олщи Одaм ea Нуу ea Иброуим ea Исо ea Myco ea Myуaммaд ea Абумуслим, cyммa aннa ли-л-Myцaннaъ-ил-цyдрaтa вa-c-cyлтoнa ва-л-ъи33ama ва-л-буруона. Ба ман гаравед ва бидонед, ки подшоуи марост [17, с. 7S].
Одaм 1. нахустинсон, абулбашар, 2. одамизод, инсон, башар; кас, шахс, 3.
гандумгун, сиёхчурда, асмар. Одам - Aбyлбaшap (падари башар) гуфтаанд [14, с. 162]:
1 - Чун чисми Одам аз хоки сатхи замин аст ва сатхи заминро адим-ул-арз (^jVI ^l) яъне руя ва сатхи замин, бино бар ин, номи y аз вожаи "адим" гирифта шудааст;
2 - Тавчехи дигар ин аст, ки гуянд: ба хотири гандумгун будани пусташ "Одам" номида шуда, зеро ^ ó^j (одами гандумгун) мисли j^l ó^j ба маънии гандумгун аст;
3 - Боз гуфтаанд: Вачхи тасмияи Одам ба хотири ин аст, ки аз аносири гуногун ва нерух,ои мухталиф офарида шуда, чунонки Худои таъоло фармудааст: ^iLj jl^jVI IjSH tí)
/2 ) (мо инсонро аз нутфаи дархамомехта офаридем) яъне, аз маводи мухталифи замин таркиб шуда;
4 - Ва боз гуфтаанд: Aз ибораи ^IaÍ U^á ^I»^ яъне, уро бо хонаводаам омезиш додам ва ошно кардам, гирифта шуда, чун Одам омезишпазир аст;
5 - Номи Одам ба хотири ин аст, ки аз рухи пок ва атрогини Худойй бар y дамида шуда ва ояи ^-jj i. j /29)1 далел бар хамин маънй аст ва аз чихати акл ва фахму диккат дар корхо, ки боиси бартарй ва каромати y бар соири мавчудот аст, дар сиришти Одам вучуд дорад ва вожаи идом (^Ь)) хам, ки маънои буйи хуши гизохост, бар маънои мазкур далолат дорад.
Исроил (JjIj^I): муборизи Худо. Исроил калимаи ибрй аст, ба маънои касе аст, ки бар Худо музаффар гашт ва он лакаби Яъкуб ибни Исхок аст, ки дар хангоми мусориъа2 бо фариштаи Худо дар Фанил бад-он мулаккаб гардид.
1 Дар у аз рухи худ дамидам.
2 гуштин
Ba ин цумлa, ки мо ёд кaрдeм, a3 ощоaнд, ки пaйгaмбaр (с) фaрмуд, ки: "Ъулaмоу уммaтñ ш aнбuёu Бaнй Исроил" [17, с. 4].
"Банй Исроил" яъне, фарзандони Исроилро, ки хамон Яъкуби паёмбар аст, меноманд. Ва дар мавриди исми "Яъкуб" дар "Таърихи Табарй" киссаи ачибе мазкур аст, ки овардани он чихати фахми маънии Яъкуб бамаврид хохад буд:
Aз Судий ривоят кардаанд, ки Исхок (падари Яъкуб - Исроил) зане гирифт, ки дар як шикам обистани ду писар шуд ва чун хост, бизояд, ду писар дар шиками вай низоъ карданд ва Яъкуб хост, пеш аз Ис дарояд. Ва Ис гуфт: "Ба Худо, агар пеш аз ман биравй, дар
шиками модар бимонам ва уро бикушам" ва Ис пеш аз y даромад ва Яъкуб пошнаи Исро гирифт ва берун шуд ва уро Ис номиданд, ки исён кард ва пеш аз Яъкуб даромад ва он дигарро Яъкуб1 ном доданд, ки вакти омадан акиби Ис2 гирифта буд. Яъкуб дар шикам бузургтар буд, вале Ис пеш аз у даромад [16, с. 24G].
Иу% (с^): номи паЙFамбар аст, ки бо лакаби Одами сонй машхур аст. Решаи аввалияи ин ном дар ибрй "ну^" nwh ба маънои "истирохат кардан", "нишастан" ё "посух додан" аст3. Ин ном бо калимаи ки масдари феъли аст, яъне ба маънои "фарёд задан бо оху зорй" хамреша аст [15, с. 4G6].
Ba гуфт: Maн онaм, ки xудро 6a сурaтu Одaм 6a xuлцaт нaмудaм ea боз 6a сурaтu Иу% ea 6оз 6a сурaтu И6рощм ea 6оз 6a сурaтu Mусо ea 6оз 6a сурaтu Исо ea 6оз 6a сурaтu Mу^aммaдu Mустaфо (с) ea 6оз 6a сурaтu А6умуслим ea 6оз 6a ин сурaт, ки мeбuнeд [17, 78] И6рох!им (fJAljjl) аз Aбром (,»Ы) ба маънои "падари бузург", баъдан онро Aброхомиз (j^Uljjl) яъне "падари чамоати бузург", зеро у аз бузургони кавме аз Банй Исхок ва Банй Исмоил, яъне, яхуд ва араб буд ва у (а) дар назди кулли яхуду насоро ва муслимин аз иззату эхтироми зиёде бархурдор аст [14, с. 24].
Исо (^yç-) - номи хазрати Масех (а) мебошад. Калимаи "Исо" аз вожаи ибронии "йашуъ" гирифта шуда, маънои "начотдиханда"-ро дорад. Дар мавриди сохти калима
дар "Лисон-ул-ъараб" нигошта шудааст: Себавайх мегуяд: Исо (^f) бар вазни фиъло (^Ц) аст, валекин алифи он "алиф"-и тасния нест, зеро он калимаи аъчамй аст, бино бар ин, ба шакли накира баргардондан имкон дорад. Aгар ин калима арабй мебуду алиф дар ифодаи тасния меомад, он шакли накира гирифта наметавонист [14, с. 152].
Mусо (^j*) дар бораи маънии калимаи "мусо" зимни накли замони туфулияти ин паёмбари гиромй Мухаммад ибни Ч,арири Табарй менигорад: Ва уро Мусо ном карданд, аз ин ру, ки вайро дар об ва дарахт ёфта буданд ва обро ба кибтй "му" ва дарахтро "шо" гуянд [16, с. 299]. Табдили овози шин ба син дар забонхои сомй маъмул аст.
Тахлил ва таснифии маъноии маводи антропонимии "Таърихи Бухоро" дар мисоли номхои паёмбарон нишон медихад, ки бо назардошти вижагихои хатти кирилй маънои антропонимхои матнро метавон аз решахои гуногун ба даст овард, аз ин чихат, хар кадом антропоним дорои маънохои гуногун ва хатто ба хам мухолиф ва аз лихози кабатхои таърихй ва мансубияти забонй гуногун буда метавонад. Новобаста аз ин, маънохои мухталиф ва баъзан манфии вожахои тахлилшуда, суннати номгузории точику форс ва фарханги исломии мо баёнгари он аст, ки мардуми мусалмон, бахусус, точикон номхоро, пеш аз хама, бо назардошти маънохои мусбии он ва номи шахсиятхои мазхабиву фархангй, ки бо фаъолияти созанда ва шухраташон махбуби одаму олам гардидаанд, мегyзоранд.Aз руи анъана, ин макол низ дар миёни мардуми точик маъруф аст, ки мегуянд: "Номи хуб одамро шафоат мекунад" ва мутобики хамин анъана номи хуб гузоштан вазифаи падару модар аст.
1 Номвожаи Ёкуб шакли вайроншудаи Яъкуб мебошад ва калимахои (ъ)а;иб, му(ъ)ок;ибат, му(ъ)ок;ибот, му(ъ)о;иб, мута(ъ)о;иб, (ъ)о;ибат, (ъ)о;иб, (ъ)и;об, (ъ)у;бо, (ъ)у;ба, (ъ)укубат, (ъ)у;убот, у;об, та(ъ)а;куб, а(ъ);об.
2 Калимахои исён, мустаъсй, та(ъ)ассй, ки дар забони точикй корбурд доранд, бо калимаи (ъ)Ис хамреша мебошанд.
3 https://fa .wikipedia.org/wiki/cJ 16.05.2023
Бо назардошти зиёд будани калимахои муштак аз решай вохид ва мавчуд будани низоми муайяни шаклй ва маъной дар байни калимахои муштак (хамреша) дар таркиби лугавии забони точикй, дар тахлили сохтории калимахо нишон додани вижагихои вазнй низ талаботи руз мебошад, зеро такрибан бо 50 вазни калимахои арабй дар забони точикй анбухи калимахоро мушохида кардан мумкин аст.
Адабиёт
1. Антропонимика. -М.: Наука, 1970. - 360 с.
2. Гафуров О. Лично-собственные имена в таджикском языке. / О. Гафуров. - Душанбе, 1964. - 265 с.
3. Гафуров О. F. Маънои разору як ном. / О. Гафуров. - Душанбе: Маориф, 1987. - 176 с.
4. Девонацулов А. Асрори нощои кишвар. /А. Девонацулов. - Душанбе: Ирфон, 1989. - 224 с.
5. Цосимй М., Мирбобоев А. Фаруанги нощои тоцикй. /М. Цосимй, А. Мирбобоев. - Душанбе, 2000. -617 с.
6. Маумадцонов О.О. Баррасиуо дар номшиносии тоцик. / О. Маумадцонов. - Душанбе: Деваштич, 2007. -84 с.
7. Маъсумй Н. Цауонбинй ва мауорат / Н. Маъсумй. - Душанбе, 1966. - 267 с.
8. Раумон Э. Забони миллат - уастии миллат. Китоби якум. / Э. Раумон. - Душанбе: "Эр- граф", 2016. -516 с.
9. Самарцанди Я. Ш. Фаруанги номвожауои форсии тоцикй. / Я. Самарцанди. - Душанбе: "Эр-граф", 2010. - 392 с.
10. Холназаров Р. Таулили лингвистй, гендерй ва омории антропонимуои ноуияи Лахш: ДД. / Р. Холназаров. - Душанбе, 2019. - 167 с.
11. Хомидов Д. Забони тоцикй ва номшиносй/Д. Хрмидов. - Душанбе, 2018. - 271 с.
12. Шоев Р. Ономастикаи "Самаки айёр" / Р. Шоев. - Душанбе: Ирфон, 2013. - 192 с.
494 — .<> 1414 'j^L' jb — .jj^i« ¿JI ^¿J л«*« / 15 i^ljJl jl^J ¿J jjh'u ¿JI .13
.1
.ii 701 — .» 1374 '^J^JJ* :jlJ^J — . 1 лк .jTjSJl ¿till Cibji« ¿iWi j .л«^« ¿J ¿¡¡ш». M^IJ ^¿i'l . 14
.ii 551 — .» 1374 'i^j^iij« :ulji" — .4 лк .¿Ij3ll ¿till Cibji« ¿iki' j ^-«^jii .л«^« ¿J ¿j^a. M^IJ ^¿i'l .15
.^jj^ ¿J л«^« / (вл^Ь ^^laJljjl 4«^jii) Jjl лк .«^JUI j J^jJl ^jjlii« b ^JJ^ .jjj^- ¿J ^jj^ .16
.i 365 - . 1375 'jjblul :jlj^i-.i 128 - .1317 'jlj&ii- .^^j j^jjjl / .(^J-^J ^jp« ^j^^i') ^jl^j ¿Jjlii .ji*^ ¿J л«^« J^JJJI .17
НОМХРИ ПАЁМБАРОН ДАР "ТАЪРИХИ БУХОРО"
Тахкику баррасии номхои ашхоси "Таърихи Бухоро" аз чихати сохт ва маъно чолиб буда, дар барабари дигар аносири лугавии асар ахаммияти назаррас дорад. Маълум аст, ки мутобики авзони арабй сохташавии вожахо, ки як гурухи онхоро номхои ашхос дар бар мегирад, дар забони арабй мутадовил буда, бо хамон шаклхояшон ба дигар забонхо, аз чумла, ба забони точикй ворид шудаанд. Вале агар ба асл ва решаи номхои анбиё диккат кунем, дармеёбем, ки на хамаи онхо калимахои арабиасланд ва на хамаи онхо аз як реша таркиб ёфтаанд. Аммо ин чиз мусаллам аст, ки номхои аъчамй ва аз ду реша таркибёфта хама дар навъи худ ба арабй мутобикшуда мебошанд ва аз боби фарханг ва эътикодот ба забонхои дигар ворид гардидаанд. Номхои паёмбарон дар Точикистон аз серистеъмолтарин ва махбубтарин номхо ба шумор мераванд.
Калидвожахо: Таърихи Бухоро, ном, дин, паёмбар, маъно, сохт, арабй, ибрй, калима, реша, муродиф, муарраб, номхои аъчамй.
ИМЕНА ПОСЛАННИКОВ В "ИСТОРИИ БУХАРЫ"
Исследование и рассмотрение имен народов в «Истории Бухары» необходимо с точки зрения структуры и значения, и имеет большое значение так же, как и другие лексические элементы произведения. Известно, что словообразования по арабскому языку, в одну группу которых входят имена людей, распространены в арабском языке и с такими же формами вошли в другие языки, в том числе и в таджикский язык. Но если мы обратим внимание на происхождение и корни имен пророков, то обнаружим, что не все они арабские слова и не все они составлены из одного корня. Но несомненно, что все распространенные имена, состоящие из двух корней, адаптированы к арабскому языку и были введены в другие языки из-за культуры и верований. Имена пророков являются одними из самых популярных и любимых имен в Таджикистане.
Ключевые слова: История Бухары, имя, религия, пророк, значение, структура, арабский язык, иврит, слово, корень, синоним, арабский язык, иностранные имена.
THE NAMES OF THE MESSENGERS IN THE "HISTORY OF BUKHARA"
The study and consideration of the names of peoples in the "History of Bukhara" is necessary in terms of structure and meaning, and is of great importance, like other lexical elements of the work. It is known that word formations in Arabic, one group of which includes the names of people, are common in Arabic and with the same forms entered other languages, including the Tajik language. But if we pay attention to the origin and roots of the names of the prophets, we will find that they are not all Arabic words and not all of them are composed of the same root. But there is no doubt that all common names consisting of two roots are adapted to the Arabic language and were introduced into other languages due to culture and beliefs. The names of the prophets are among the most popular and beloved names in Tajikistan.
Keywords: History of Bukhara, name, religion, prophet, meaning, structure, Arabic, Hebrew, word, root, synonym, Arabic, foreign names.
Дар борам муаллиф
Рахмонов Бахтмёр Нурмахмадовмч
Номзади илми филология, дотсенти кафедраи назария ва амалияи забоншиносй Донишго^и давлатии омузгории Точикистон ба номи С. Айнй
734003, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, х. Рудакй, 121 Тел.: (+992) 938 70 17 20 E-mail: zobit@list.ru
Об авторе
Рахмонов Бахтмёр Нурмахмадович
Кандидат филологических, наук, доцент кафедрой теории и практики языкознания Таджикский государственный педагогический университет имени С. Айни 734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудаки, 121 Тел.: (+992) 938 70 17 20 E-mail: zobit@list.ru
About the author
Rahmonov Bakhtiyor Nurmahmadovich
Candidate of philology, docent of the Departament of theory and Practice of Linguistics Tajik State Pedagogical University by named after S. Aini,
734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Ave., 121
Ph.: (+992) 938 70 17 20 E-mail: zobit@list.ru
