CC BY
27
УДК 80 ББК 81.2-4
Шокиров Туграл Сироцович, д-р илмхои филол., профессори кафедраи забони тоцикии ДДХрСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
Шокиров Туграл Сироцович, д-р филол. наук, профессор кафедры таджикского языка ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Shokirov Tugral Sirojevich, Dr. of Philology, Professor of the Tajik Language department under TSUBLP,( Tajikistan, Khujand), E-MAIL: shokirov1953@mail.ru
Калидвожа^о: истилоуоти байнисоуави, истилоусози, истилоуи
"ицтимоигардони,"вариантуои истилоу, маънои истилоуот, тарцумаи истилоуот
Истилоуи "ицтимоигардони" ("социализация") ва вариантуои он ба риштаи таулил кашида, дар бораи тарцумаю истифодаи истилоуот изуори ацида шудааст. Зикр гардидааст, ки истилоуот аз цадимулайём яке аз воуидуои асосии лексикаи забон буда, ба инкишофи таърихи ва такмили он сауми вижа мегузоранд. Истилоуоти байнисоуави чун омили гановати забон ва истифодаи онуо аз нуцтаи назари пайдоиш, маъно ва уацм доропи ауамияти махсус дорад. Зарурати муносибати цидди ва босалоуияти мутахассисон ба истифодаи лексикаи махсус ба мацсади нигоу доштани мутобицати шифоуи (вербали), соуави ва илми таукиц шудааст. Дар акси уол истилоуот якмаъноияшро аз даст дода сермаънои касб мекунад ва дар натицаи духураги нофаумо мешавад ва таъиноташро ицро карда наметавонад.
Ключевые слова: межотраслевые термины, терминообразование, термин «социализация», варианты термина, значение терминов, перевод термина
Представлен анализ термина «социализация» и его вариантов, выражаются конкретные взгляды на перевод и использование терминов. Отмечено, что термины издревле являются одними из основных лексических единиц языка и вносят особый вклад в его историческое развитие и совершенствование. Особенно большое значение имеют межотраслевые термины как фактор богатства языка и их использование с точки зрения происхождения, значения, объема. Подчеркивается необходимость серьезного и осознанного подхода специалистов к использованию специальной лексики с целью сохранения её вербальной, отраслевой и научной идентичности, иначе термин, утратив монозначность, приобретает многозначность и допускает разночтения, поэтому становится непонятным, неприемлемым и не может выполнять своё назначение.
Key words: interbranches terms, term-building, the term "socialization", variants of a term, meaning of terms, translation of terms
The author of the article presents an analysis of the term "socialization" and its variants, concrete viewpoints concerned with the usage of special words. It is marked that terms were ones of the main lexical units of language since ancient times and they make their own contribution into their historic development and improvement. Of especially great importance are
ЧАНД МУЛОХЦЗА ДАР БОРАИ ИСТИЛОХИ "ИЦТИМОИГАРДОНИ"
НЕКОТОРЫЕ СООБРАЖЕНИЯ О ТЕРМИНЕ "СОЦИАЛИЗАЦИЯ"
SOME CONSIDERATIONS ON THE TERM "SOCIALIZATION"
interbranches terms as a factor of richness of language and level of its usage under the angle of origin, meaning, volume. The author underscores a necessity of grave and conscientious approach of specialists to the use of special lexicon with the aim of preserving its verbal, branch and scientific identity; to say it otherwise, when a term having lost its monosemanticity acquires polysemy and admits different interpretations it becomes non-understandable, non-acceptable and unable of performing its designation.
Илм бояд доимо баробари чомеа пеш равад ва улуми чомеашиносй бояд рушди чомеаро пешгуй кунад. Аз ин чост, ки барои ичрои чунин рисолат он аз чомеа барвакгтар ба оянда вуруд гардида, рохи инкишофро мунаввар бояд гардонад. Бесабаб нест, аз замонхои ^адим ичтимоиёт чун махаку ^утбнамои рушди давлату чомеа эътироф гардидааст. Бахри ифодаи ба^ои манзалати худ ичтимоиёт аз роху воситахои гуногун истифода мебарад, ки истилохот ба корбасти онхо аз хамин чумла мебошад. Дар хар давру замон истилохоти тамоми соха, аз чумла ичтимоиёт, дар рушду такомул буда, гарави пешравй махсуб меёбад, зеро вобаста аз авомили айниву зехнй истилохот низ тагйири маънову шакл менамояд, ки ин амри во^еист. Аммо яке аз мухимтарин вазифаи коршиносони хар як соха, аз чумла улуми чомеашиносй, коркарди истилохоти ами^у илман да^и^и соха мебошад. Махз истилохот ва истифодаи дурусти онхо омили асосии ифодаи мафхумоти илмй махсуб меёбанд.
Истилохот дар забон бо роху усули вандбандП, маънодигаркунй, калимасозй, иборабандй, ик;тибосгирй ва ихтисоршавй ба вучуд меоянд ва маъмултаринаш калимасозиву вандбандй мебошад [12, с.48].
Мусаллам аст, ки истилохот аз лихози баромади забонй, доираву дарачаи истеъмол, сохтору маъно гуногун буда, танхо дар сурати аксари истилохотро ташкил додани истилохоти аслии хар як забон луготи махсуси он чанбаи миллй пайдо карда метавонад. Хдмчунин забонеро наметавон дарёфт, ки танхо аз хисоби вожахои миллй таркиби лугавиашро ганомандй бахшида бошад ва забони точикй истисно нест.
Бо расидан ба исти^лолияти сиёсй ва ^абули ^онуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи забони давлатии Чумхурии Точикистон" раванди миллигардонии истилохоти илмй низ хеле рушд пайдо намуд. Дар натича тайи муддати нихоят кутох шумораи зиёди калимаву истилохоти русиву байналмилалй бо муодилхои арабиву форсй, аслй иваз карда шуданд ё бархе бо рохи калимасозй ба кор даромаданд. Чунин вазъ дар сохаи фалсафа, сиёсатсишиносй ва ичтимоиёт низ ба мушохида расид.
Бояд ^айд кард, ки дар тамоми сохаи илму хаёт давраи гузариши истилохофарй ва илмй гардонидани забони точикй аён аст. Фаромуш набояд кард, ки хар соха вежагихои худро дорад. Масалан, дар сохаи фалсафа, и^тисодиёт, сиёсатшиносй ва муносибатхои байналмилалй зарур нест, ки хамаи истилохот саросар миллй карда шаванд, зеро та^озои соха чунин аст. Вале аз ин суиистифода низ савоб нест. Аз ин чост, ки дар ин соха тавозуни истилохот зарур аст, аммо ин рохи расидан ба хадафро душвору мураккаб ва муносибати коршиносонро мухталиф гардонидааст. Чунин муносибат боиси нобасомонии корбаст ва бенизомии истеъмоли истилохот шудааст. Хрло бархе аз истилохот аз ду то панч муродифу муодил ва гуна доранд, ки яке аз онхо калимаи русиву байналмилалии "сотсиализатсия " мебошад.
Аслан истилохи мазкур чун шумораи зиёди истилохоти илмй аз даврони шуравй мерос мондааст. Дар он давра корбурди чунин калима душворие надошт, зеро маъмулан
чунин вожахо бидуни тагйирот мавриди истифода кабул мегардиданд ва кариб касе ба чанбаи миллии он ахамияте намедод, чунки шиор "интернатсионализм" буд.
Ба илм калимаи мазкур тавассути сохаи щтисодиёт ворид гашта, доираи истеъмолашро васеъ кардааст.
Социализация дар сарчашмахои русй 31 таъриф дорад[16]. Аммо хама бар онанд, ки ин истилох дар забони англисй аз калимаи лотинии socialis (ичтимоъ) гирифта шуда, чун исми амал дар шакли англисии socialization(социализация) интишор ёфтааст. Он раванди амалиёти азхудкунии мачмуи барномахои фаъолият ва рафтори хоси анъанаи фархангии муайян, инчунин раванди аз чониби фард аз худ намудани дониш, арзишхо ва меъёрхоест, ки саъю кушиш ва майлу рагбати фард, гурух ё чомеаро ифода менамояд. Он падидаест, ки дар сохахои фалсафа, сотсиология (ичтимоиёт), психология, педагогика, таърих ва этнография омухта мешавад [16].
Дар забони точикй мутоби^ан чамъиятй, ичтимой ва чомеишавй, ичтимоишавй баргардон шудааст. Дар "Русско-таджикский словарь"-и нашри соли 1949 ин вожа чунин тарчума шудааст: «Социализация эк., полит. Социализация (умумикунй, мулки чамъиятй, социалистикунй)» [3,с.792]. Мураттибони "Русско-таджикский словарь"-и нашри соли 1985 ин калимаро бидуни ягон шарху эзох ва тарчума чой додаанд; "Социализация-социализация» [4,с.1050].
Метавон гуфт, ки ин калима хануз аз хамон замонхо муодили сахехи точикиашро наёфта будааст.
Дар сиёсатшиносиву и^тисодиёти муосир сотсиализатсия яке аз мухимтарин истилохот махсуб ёфта, бо гунахои сотсиаликунонй, ичтимоикунонй, ичтимоисозй, ичтимоишавй, ичтимоигардонй, ичтимоигарой, чомеагарой, чомеапазирй ифода меёбад ва я^инан чавобгуи талабот нест. Албатта, дар назари аввал хамаи инхо наздикмаъноанд, вале маълум аст, ки яке аз асоситарин талаботи истилохот махз якмаънову якгун будани он аст. Дорои муродифу муодил будани истилохот ин касрати он аст. Вале тавре, ки аз калимахои боло мебинем, як истилохи байналмилалй бо 7 вожаи точикй ифода карда мешавад ва ин хилофи талаботи истилохсозист. Умумияти ин калимахо дар он аст, ки дар хамаашон калимаи ичтимой чузъи асосй мебошад. Чузъи дуюми онхо боиси гуногуншавии истилох гаштааст.
Аслан ичтимоъ муодили арабии вожаи "социаль"-и байналмилалй аст. Аз ин калима ду мафхуми дигар социальная (сотсиалй-ичтимой) ва социализация(социализатсия -сотсиализатсия, ичтимоишавй) ба вучуд омадааст.
Калимаи ичтимоъ дар "Фарханги забони точикй" танхо чун "чамъ шудан, гирд ва фаро^ам омадан"[7,ч.2, с. 522] маънидод шудааст.
Мураттибони "Фарханги тафсирии забони точикй" бар замми тафсири боло маънихои дигар илова намуда, бо маънихои бештар тафсир додаанд: Ичтимоъ"1. гирд омадан, чамъ шудани одамон барои ичрои коре. 2. гуру^и чамъомадагон, дастаи гирдщамомадаи одамон. 3. чамъият, чомеа [8,ч.1,с.570]. Вожахои бо ин калима сохташударо низ оварда тафсир кардаанд: «Ичтимоиюн-едн. онхое, ки тарафдори сотсиализм буданд, сотсиалистон; Ичтимоият, ахли чамъият; чамъият; Ичтимоона, кун. чамъомад- базму зиёфатхои талабагони мадрасахои Бухоро (бо пули шарики)» [8,ч.1, с.569-570].
Калимаи ичтимой аз лихози сохтор сохта буда, аз исми ичтимоъ бо илова кардани пасванди калимасози -й бунёд ёфта, дар "Фарханги забони точикй" ба назар нарасид. Дар "Фарханги тафсирии забони точикй" чой дода шудааст: «ичтимой 1. мансуб ба ичтимоъ.
2. мaрбyт ба x,aëra одамон ва мyносибaти онхо дар чамъият; чамъиятй; л^воли ичтимой мавдеъ ва вазъи шахс дар чомеа, гурух ë оила; бaромaди ичтимой мaнсyбият ба ягон синф ë табака (аз руи таваллуд); бимли ичтимой сyFyртa барои таъмин будан дар пиронсолй, дар холатхои руй додани корношоямй, ходисахои тасодуфй ва f.» [8,ч.1, с.569].
Дар «Фарханги точикй ба русй» калимаи ичтимой «общественный, социлльный; л^воли ичтимой социальное положение Ba ичтимоъ1. собрание, сбор, сход; 2. общество; общественность» тарчума гардидааст [9,с.577]. Вале калимаи ичтимоишлвй ë гунахои он дар фархангхои тафсирй ва тарчумавии умумй мавчуд нестанд. Ба фикри мо ин яке аз сабабхои то имруз набудани муодили дурусти калимаи истилохи мавриди тахлил дар забони точикй мебошад. Бинобар он мавриди баррасии маъноиву лyFaвй дарор додани гунахои мавчуда аз манфиат холй нест.
Маводи фархангхо шаходат медиханд, ки дар замони шуравй истилохи сотсиялизлтсия дар забони точикй айнан идтибос шуда, дар истифода будааст. Танхо аз нимаи дуюми солхои 80-уми садаи ХХ, ки давраи пурталотуми болоравии хувияти миллй буд, он бо калимаи сотсилликунонй ва ичтимоикунонй иваз карда шуд, яъне ба асоси вожа бар ивази пасванди калимасози -злтсия(излтсия)-и англисй ë анчомахои «-лние Ba -ение»-и русй феъли -кунй ва -кунонй, ки аз масдари кунонидлн баромадааст, илова карда, калимаи нав сохта, хамчун нимтахтуллафзия ба истифода даровардаанд ва онро имруз хам кор мефармоянд: «Он далeлe, ки раванд^ои ичтимоикунонй ва фардикунонии инсон дар зeри таъсири омил^ои бeрунию ицтимой-фарх^ангй ва таъсири хусусият^ои хоссиравонию звхрй сурат мeгиранд, матлуб шстанд". [2,с.17].
Албатта ба истилохи байналмилалй хамрох кардани унсури точикй тибди долаби калимасозии замон буда, вале чавобгуи рухияи давр набудааст. Аз ин чост, ки чузъи аввалаш низ иваз карда шуда, тахтуллафзияи наверо(ичтимоикунонй) роич кардаанд, вале назокати забони точикй ба хисоб шрифта нашудааст. Рочеъ ба ин масъала академик М. Шакурй (Шукуров) дар китоби дастурии хеш «Хдр сухан чоеву хар нукта мадоме дорад» навиштаанд: «Дар забони точикй бисëре аз он калимахое, ки бо «-кунй» омадаанд, низ ба назари мо, суханро оддй мекунанд ва аз чодаи табиат берун мебаранд, як нишонаи ба шаклхои вайрону дурушт одат кардани мо мебошанд[10, с.89-90]. Эшон пешниход намудаанд, ки яке аз вазифахои асосй ба дадри имкон махдуд кардани ин ва чунин унсурхо бояд бошад. Бинобар ин хар ду гуна хам добили дабул буда наметавонанд, зеро пасвандхои «-кунй, -кунонй ва -кунонидан» низ аз чумлаи «шаклхои вайрону дурушт» мебошанд.
Гунаи дигари ифодагари ин мафхум ичтимоишлвй будааст: «Хдмли нлмояндлгони «зоти одлм» сифлт^ои хоссл Ba умумиинсонии субъектшaвии худро длр флъолияту муносиблт^ои члмъиятилшон плйдо мекунaнд. Ин протсесс длр илм сотсиализатсия, яъне ичтимоишавй ном дорлд. Хдр як флрди биологии 6л дунё омлдл, a3 рузи лввлли зиндлгй то охири умрлш, слрфи нлзлр a3 он, ки инро мехо^лд ё нлмехо^лд, 6л млчрои сотсиализатсия - ичтимоишавй ë инсоншавй ворид шудл, ^лмчун шлхс худро бл сифлти субъекти лмллиёту флъолияти хеш тлшлккул медщaд"[5,c.147]. Ногуфта намонад, ки чумлахои мисоли овардаамон хеле тахрирталаб ва андешахои муаллиф бахсноканд, зеро инсоншлвиро бо сотсиллизлтсия ва ичтимоишлвй як донистан асло мумкин нест, вале хадафи мо истифодаи истилохоти мавриди тахлил аст. Ядин аст, ки сотсиллизлтсия аз ичтимоишлвй аз лихози ифодаи маъной хеле фарогиртар аст. Гунаи точикй мафхуми идтибосиро пурра ифода карда наметавонад, зеро дар таркиби он феъли монда ва мачхули -шлвй истифода гардида, танхо раванди бевоситаро мефахмонад. Аз ин чост, ки онро
наметавон чун муодили пурра кабул кард. Якин аст, ки истилохи ичтимоишавй бо усули омехта аз асоси истилох(ичтимой)+ асоси замони хозираи феъл(шав)+пасванди калимасози -й ташаккул ёфтааст. Крлаби истилохоти дигар низ чунин аст.
Аз нимаи дуюми солхои 90-уми садаи ХХ гунаи ичтимоисозй низ дар матбуот ва тахкикот интишор ёфт, ки нисбат ба муодилхои пешин сабуктару хонотар ва мафхумтар буда, то имруз дар истифода аст: «... мушкили асосй тархрезии сиёсати ичтимоисозй ва тавонбахшии афроди мазкур аст[18]. Коршиносон бар онанд, ки нисбат ба пасвандхои -кунй ва -кунонй ё -шавй ва -шавонй корбасти пасванди -созй бехтар аст [1,с.22].
Дар бисёр маколаву асар ва пажухишхо мафхуми сотсиализатсия бо калимаи -гарой дар шакли ичтимои+гарой низ тарчума шудааст: "Х,ар як фарде, ки таваллуд меёбад, ба сохтори муайяни робитаву муносибатзо дучор омада, дар раванди ицтимоигарои ба он ворид мегардад" [13].
Гохо иштибохан истилохи ичтимоишавй ва ичтимоигароиро меомезанд.
Ба ин маънй муаллифи маколаи «Робитаи биологият ва ичтимоият" менависад: "Ичтимоишавиро аз ичтимоигарой бояд фарк кард. Ичтимоишавй конунияти куллии аз мавчудоти табий-биологй сабзида расидани хамаи намояндагони намуди биологии хомосапиенс ба инсонхои ичтимой-таърихй, мутамаддин, фархангй ва субъектхои хаёту фаъолияти чамъиятй аст.
Ичтимоигарой равияест дар фалсафаи ичтимой ва антропологияи фалсафй, ки конуниятхои инкишофи ичтимоии инкишофи инсонро аз меъёр зиёд муболига мекунад, омилу конуниятхои биологиро ё сарфи назар мекунад, ё дуюмдарача медонад. Дар протсесси инсоншавии фардхои биологй хамаи узвхои (органхои) бадани онхо доранда ва барандаи ин ё он функсияхои ичтимой-фархангй мешаванд. Алхол ин функсияхо дар узвхои бадани онхо азалй дода нашудааст, онхо мазмунан пайдоиши ичтимой-таърихй ва маданй доранд. Бе информатсияи беруна (табий-таърихй, ичтимой, фаъолияти маданй), бе инъикоси он дар майнаи сари инсон шуур мазмуну мундаричаи муайяне надорад»[14].
Дар ин макола, ки забони таълифаш хеле хароб аст, ичтимоигарой равия ба калам дода шудааст, вале дар сарчашмахои дигар раванд хонда машавад, ки хамин даруст аст, зеро харчанд, ки раванд ва равия хамреша ва аз исми амали рафтан ба маънои «рафтор, тарзи рафтор, тарз, чараёни коре, расм; розу равиш рафти (чараёни) коре, тарифа, тарз, усул» [8, ч.2, с. 135] гирифта шуда, дар фархангхо аввалй тамоюл, фароянд, равиш, тарифа [8, ч.2, с.134], дуюмй тарз, вазъ, роз, усул, равиш[8, ч. 2, с.135] тафсир гардидаанд, дар амалияи илм вежагихои маъной касб кардаанд. Хднгоми тарчума ба забони русй низ раванд чун процесс; ход; течение, [9,с.496] ва равия направления; способ, метод, образ действия; направление, курс [9,с.497] баргардон шудааст.
Ташаккули истилохот хам гуногун сурат гирифтааст. Асоси истилох ичтимой буда, дар натичаи ба он илова намудани асоси замони хозираи шав ва пасванди -й гунаи ичтимоишавй хосил гаштааст. Калимаи - шавй феъли ёвари шудан (1. гардидан, гаштан. 2. анчом ёфтан, ичро гардидан. 3. рафтан, равон гаштан: аз пайи кор шудан, хона ба хонашудан. 4. будан. 5. феъли ёридиханда дар феълхои таркибии номй: саргардон шудан,хайрон шудан, дуруст шудан, ислох шудан, сихат шудан; калон шудан а) ба воя расидан, бузург шудан; б) ба мансаб расидан, амал гирифтан; сар шудан а) сардорй кардан; б)шуруъ ёфтан, огоз гардидан: мачлис сар шуд)[8, ч.2, 684] ба вучуд омада, дар калимасозй фаровон ба кор меравад.
Ичтимоигарой аз калимахои ичтимой +гаро ва пасванди -й, ки аз масдархои гаравидан (1. бовар кардан, муътадид шудан ба касе; имон овардан. 2. Моил шудан, майл кардан ба касе, гароидан) ва гароидан (майл ва рагбат намудан ба чизе; руй овардан ба чизе, гаравидан)[8,ч.1,с.310] ба вучуд омадааст, сохта шуда, маънои гарояндаи ичтимоъ, гаравидан ба ичтимоъ, гарояндаи масоили ичтимоиро дорад. Аслан гаравидан, гарой, гароиш ва гироиш аз масдари гароидан ба маънои майлу рагбат, дасд, ният, азм [8,ч.1, с.313] гирифта шуда, муътадилмаъност, вале дар забони точикй вожахои гаравидану -гарой охангу тобиши манфиву мусбат гирифтааст.
Дар осори илмии расонахои мухталиф истилохоти ичтимоъгаро ва ичтимоъгарой низ ба маънии ичтимоигарой истифода шудааст, ки аз лихози тахлили мантидй сахех нест ва ин шаходати он аст, ки муаллифон ба дурусту возехиии истилохот ахамият намедиханд: ТаFЙироти марбут ба мундаричаи тарбияи тамоюли ахлокию шахсиятидошта ва масъалаи ичтимоъгароии шахсият ба хонандагони синни хурди мактабй низ тааллук дорад[5,с.148]; Аз тарафи дигар вай монанди асаруои дигари адабиётшиносии замони шуравй аз таъсири аз андоза зиёди сотсиологй ё ицтимоъгарой берун намонда ва бо ин сабаб ба уодисауои адабй на уама вацт бауои щкццонй медщад [11, с. 4]. Бояд ба эътибор гирифт, ки калимахои гаравидан, гаро, гароиш исми амал буда [8, ч.1, с. 313], сохиби амал бояд дошта бошад ва адабиёт ё сохаи дигари илмро ичтимоъгар(о) гуфтан раво нест.
Аз калимаи ичтимой бо анчомаи -гардонй низ шакли дигари истилох сохта шудааст: Ичтимоигардонй раванде мебошад, ки дар он шахс азхуд кардани дониш^о, арзиш^о, маданияту фар^анг, идеология ва амсоли ищоро аз сар мегузаронад, ки таъсири ощо дар ташаккули инсон му^им буда, дар ин замина уро ^амчун шахсияти баркамоли чамъиятй ба воя мерасонанд»[13]; Муассирии телевизион боиси он мегардад, ки дар баробари иттилоърасонй дигар вазифа^оро низ бар душ гирад, ба монанди ицтимоигардони, фар^ангу фароFатбахшй, тарбиявию ахлокй[16].
Калимаи гардонй "^амчун феъли ёридщанда дар феъл^ои таркибии номй ба маънои кардан, намудан меояд: душман гардондан, дуст гардондан, танг гардонидан, гардондан аз чизе, боздоштан аз чизе; таFЙир додани ро^и ^аракати чизе; варац гардондан варак задан; дами чизеро гардондан суръати ^аракати чизеро паст кардан; суст кардани шиддати чизе; ...раъйи касеро гардондан фикри касеро таFЙир додан; руй гардондан аз касе ё чизе а) ба тарафи дигар гаштан; руй тофтан аз касе ё чизе; б) даст кашидан, сарфи назар кардан аз касе ё чизе; руй гардондан ба касе ё чизе ба касе ё чизе ниго^ кардан, ба тарафи касе ё чизе нигаристан, ру овардан"[8, ч.1, с. 309].
Дар адабиёти русй сотсиализатсия ба маънохои чамъиятигардонй ва миллигардонй низ тарчума шуда, мустаъмал аст. Вале дар фархангхои тарчумавию тафсирии забони точикй ба ин маъно дучор нагардид, балки чомеапазирй роич будааст.
Ч,омеапазирй аз ибораи изофии пазируфтани чомеа ба калимаи мураккаби тобеи омехта табдил ёфтааст. Он аз се чузъ чомеа+пазир+й таркиб ёфтааст. Ч,омеа вожаи арабй буда, ба маънохои чамъияти одамон, гуру^и одамон, ичтимоъ, чамъият[8,ч.2, с. 627] мустаъмал аст. Вожаи точикии пазир аз масдари пазируфтан дар шакли асоси замони хозираи феъл сохта шуда, чун чузъи пасини калимахои мураккаб ба маънои дабулкунанда, пазиранда ва мадбулу писандида: имконпазир, ислохпазир, дилпазир [8,ч.2,с.54] сохта шудааст. Масдари пазируфтан(1. дабул кардан, гирифтан. 2. ба худ дабул кардан, мадбул доштан (матлаберо, насихатеро, суханеро).3. истидбол кардан, эхтиром (-и мехмон)-ро ба чо овадан. 4. чоиз, шумурдан, писандидан. 5. кит. ахд кардан, ухдадор шудан;анчом
пазируфтан ба охир расидан, анчом ёфтан) дар забони точикй сермахсул буда, дар бунёди бештар аз 500 калима иштирок доштааст[7].
Калимаи чомеа нисбатан каммахсул буда, дар «Фарханги забони точикй» бо он 6 калима сохта шудааст, ки аз онхо вожахои чомеагаро(1. он ки ба корхои ичтимой майл дорад. 2. он ки манфиатхои умумиро химоят мекунад), чомеагарой(ба чомеа майл доштан, манфиатхои одамонро химоя кардан), аз лихози ифодаи маъной бо чомеапазирй(кабулкунандаи урфу одат, кирдор, рафтор ва муносибат, ичтимой будан, зуд бо атрофиён забон ёфтан) то андозае наздиканд, вале чомеаситезй(аз чомеа гурехтан, хилватнишинй, бо гурухи одамон забон наёфтан, муошират карда натавонистан) [8,ч.2,с.627] баръакси он аст.
Дар тафсири фарханг фоилу мафъул омехта шудааст, дар маколаву осори сиёсатшиносиву ичтимоиёт истилохи мазкур чун ифодагари раванд маънидод ва истифода шудааст. Масалан, дар "Х,амгироии ичтимой ва омилхои он" ном макола низ ин вожа ба маънои раванд омадааст: "Мушкилаи алокаманд бо он ин аст, ки чй тавр дар ин раванд созиши окилонаи миёни чомеапазирй ва мухторияти инсони чудогонаро бояд нигох дошт"[17]. Бо дар назардошти тафсиру таърифи боло метавон гуфт, ки чомеапазирй муодили сотсиализатсия шуда наметавонад, махсусан, ки ин вожаи байналмилалй ифодагари амалу раванд асту муодили точикиаш аз он махрум.
Дар айни замон, ки дар пажухиши казияхои ичтимоигардонй тамоюли муштараку мураккаби байнисохавй ва комплексй фарогири равишу усулхои фалсафй, сотсиологй, ичтимоию психологй ва таърихию этнографй шуруъ гардидааст, халлу фасл намудани масъалаи корбурди ягонаи истилохоти муштарак низ зарур аст. Барои расидан ба ин хадаф пеш аз хама дар сарчашмахои тафсириву тарчумавй ва адабиёти илмии точик истифодаи муодилхои мухталифи сотсиализатсия рох дода нашавад. Алхол мухаккикони точик дар адабиёти ичтимой, равонй, фалсафй ва сиёсии ватанй барои ифодаи масъалаи раванди аз чониби шахс аз худ намудани арзишхо ва меъёрхои ичтимоиву сиёсии чомеа, тарзи рафтор, принсипу коидахои низоми сиёсй мафхуму гунахои баррасишударо мавриди истифода карор медиханд.
Аз нигохи истилохсозй ва ифодаи маъной дар мукоиса бо муодилхои мавчуда гунаи ичтимоигардонй мувофиктару созгортар менамояд, зеро истилохи мазкур асосан ифодагари равандест, ки амалисозандаи он бо таъсири субъекте чихатхои ичтимоиву сиёсии худро ташаккулу инкишоф дода, ба узви комили чомеа мубаддал мегардад ё мегардонад. Яъне хам амали бавосита ва бевоситаро ифода мекунад. Дар ин раванд чанбахои ичтимоии шахс ташаккул ёфта, дар баробари инкишофи холати биологй хамчунин чихатхои ичтимоии у инкишоф меёбад.
Ичтимоишавй феъли монда буда, танхо амали бевоситаро мефахмонад. Аз ин чост, ки бо максади танзим ва хамгунсозии истилохоти соха ва рушд бахшидани забони илми точик минбаъд ба маънии мазкур мавриди истифода карор додани истилохи ичтимоигардонй мувофики максад хохад буд.
Пайнавишт:
1. Калонтаров Я. И. Масъалауои терминологияи тоцикии илми ва цамъиятй-сиёсй // Мактаби советы. - 1952.-№ 7.-С. 21-26.
2. Маумадизода Н.Д. Зоуиршавии ифротгароии динй-сиёсй дар шароити инкишофи цомеаи тоцик ва роууои пешгирии он: таулили фалсафй-ицтимой: автореф. дис...
доктори илмуои фалсафа аз руи ихтисоси 09.00.11- Фалсафаи ицтимои. - Душанбе, 2020. -105 с.
3. Русско-таджикский словарь / Под редакцией А. П. Деуотй и Н. Н.Ершова. - Москва; Сталинобод, 1949. - 880 с.
4. Русско-таджикский словарь / Под редакцией академика М. С. Осими. - Москва: Русский язык, 1985. - 1279 с.
5. Собирова Н. С. Мулоуизауо дар бораи ицтимоъгарой дар раванди таълиму тарбияи мактаббачагон //Номаи Донишгоу. - 2019. - № 1. - С. 147. - 149.
6. Таджикско-русский словарь. - Москва: Советская Энциклопедия, 1954. - 789 с.
7. Фаруанги забони тоцикй. - Москва: СЭ, 1969.ц. 1, 951 с.; ц. 2. - 952 с.
8. Фаруанги тафсирии забони тоцик.-Душанбе: 2008, ц.1. - 944 с.; ц.2. - 905 с.
9. Фаруанги тоцикй ба русй. - Душанбе: Пайванд, 2006. - 813 с.
10. Шакурй М. %ар сухан цоеву уар нукта мацоме дорад. Нашри севум. - Душанбе: Ирфон, 2005. - 400 с.
11. Шарифов Х. Ба цои сарсухан / Сафо Забеуулло Аз таърихи адабиёти Эрон. -Душанбе: Алуудо, 2001. - 164 с.
12. Шокиров Т. С. Истилоу ва корбасти соуавии он.-/ Забони давлатй ва рушди истилоуот. - Душанбе: Шарци озод, 2015. - С.47-55.
13. Абдулцодирзода С. Омили ахлоцу маънавият дар рушди цавонон // https: shuroiulamo.tj>tj/articles/ids/207, 05.08.2017(санаи вуруд 23.11.2021) -Матни электронй
14. Робитаи биологият ицтимоият URL: https://allinweb.ru /filasofiya /24796/26/04/2020. (санаи вуруд 24.11.2021)-Матни электронй.
15. Социализация URL: (hhttps://psychology.academic.ru/2419/ (дата обращения: 27.11.2021). - Тект: электронный.
16. Таъсири телевизион ба афкори умум.-URL: http: //komron.info/crp/category/madaniyat_sanat_kiril/ (санаи вуруд 24.11.2021). - Матни электронй.
17. Холназарв Д. Цамгироии ицтимой ва омилуои он - http://javonon.tj/news/social/ (санаи вуруд: 14.11.2016).-Матни электронй.
18. Шералй Ризоён Цанбауои мусбату манфии стратегияи Тоцикистон дар мубориза бо экстремизм ва терроризм.- URL: hhttps://CABAR.asia. (санаи вуруд: 25.11.2021).-Матни электронй.
Reference Literature:
1. Kalontarov Ya. И. Issues of Tajik Scientific and Socio-Political Terminology // Soviet School.- 1952, № 7. - pp. 21-26.
2. Mahmadizoda N.D. Manifestations of Religious and Political Extremism in the Context of the Development of Tajik Society and Ways to Prevent it; Philosophical and Social Analysis: Synopsis of Doctoral dissertation in the speciality 09.00.11-Social Philosophy.-Dushanbe, 2020.- 105 pp.
3. Russian-Tajik Dictionary (edited by A. Denzhoti and N.N. Ershov) .- Moscow-Stalinobod, 1949. - 880 pp.
4. Russian-Tajik Dictionary (Edited by academician M.S. Osimi). -M . : Russian language, 1985. - 1279pp.
5. Sobirova N. S. Reflections on Socialization in the Process of Educating Schoolchildren.- / University Letter, 2019, № 1, -pp. 147-149.
6. Tajik - Russian Dictionary.-M.: Soviet Encyclopaedia, 1954. - 789pp.
7. Dictionary of the Tajik Language.-M.: SE, 1969.-vol. 1, 951 pp .; vol. 2. - 952 pp.
8. Interpretative Dictionary of the Tajik Language. - Dushanbe: 2008, vol.1. - 944 pp .; vol.2. -905 pp.
9. Tajik-Russian Dictionary. - Dushanbe: Alliance, 2006. - 813 pp.
10. Shakuri M. Every Word Has a Place and every Point Has a Status. The third edition.-Dushanbe: Cognition, 2005. - 400 pp.
11. Sharifov H. Instead of Introduction .- / Safo Zabehullo From the history of the Iranian Literature.- Dushanbe: Almighty, 2001. - 164pp.
12. Shokirov T. S. Terminology and its Sectoral Usage .- / State Language and Development of Terminology.-Dushanbe: Freedom of the Orient, 2015. - pp. 47-55.
13. Abdulkodirzoda S. Moral and Spiritual Factors in the development of Youth.- // https: shuroiulamo.tj>tj/articles/ids/207, 05.08.2017 (accessed 23.11.2021).- Text: electronic.
14. Biological and Social Connections.- URL: https:// allinweb.ru/ filasofiya/24796/26.04.2020 (date of access: 24.11.2021). - Text: electronic.
15. Socialization: URL https://psychology.academic.ru/2419/ (date of access: 11/27/2021).-Text: electronic.
16. The Influence of Television on public opinion.-URL: http://komron.info/crp/category/madaniyat_sanat_kiril/11/14/2021 (accessed 11/24/2021).-Text: electronic.
17. Kholnazarov D. Social Integration and its Factors.- http: //javonon.tj/news/social/ 11/14/2016 (date of entry). - Text: electronic.
18. Sherali Rizoyon Positive and Negative Aspects of Tajikistan's Strategy in the Fight against Extremism and Terrorism.- URL: https://CABAR.asia. 11/15/2019.-(accessed 11/25/2021).-Text: electronic.
