CC BY
17
10 02 00 ЗАБОНШИНОСЙ 10 02 00 ЯЗЫКОЗНАНИЕ 10 02 00 LINGUISTICS
10 02 20 СРАВНИТЕЛЬНО-ИСТОРИЧЕСКОЕ, ТИПОЛОГИЧЕСКОЕ И СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ
10 02 20 COMPARATIVE, HISTORICAL AND TYPOLOGICAL LINGUISTICS
УДК 80 ББК 81.2-3
ВОЖАХрИ ИФОДАГАРИ СИЛОХИ ЦАНГИ ВА АСЛИХАИ ЩАЛЪАКУБ ДАР «ХАМСА»-И НИЗОМИИ ГАНЦАВИ
ЛЕКСИКА, ОБОЗНАЧАЮЩАЯ НАЗВАНИЯ ОРУЖИЯ, ВОИНСКОГО СНАРЯЖЕНИЯ И ОСАДНЫХ ОРУДИЙ, В «ХАМСЕ» НИЗАМИ ГАНДЖЕВИ
Бобоцонова Дилбарцон Абдумуминовна,
номзади илмуои филологи, дотсенти кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии МДТ "ДДХба номи академикБТафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Бободжанова Дилбарджон Абдумуминовна,
канд.филол. наук, доцент общеуниверситетской кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ имени академика Б.Г.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
LEXIS DESIGNA TTING THE NAMES OF WEAPON, MILITARY AMUNITION AND SIEGE GUNS IN NIZAMI GYANDJEVI'S "HAMSE"
Bobodjanova Dilbardjohn Abdumuminovna,
candidate of philological sciences, Associate Professor of the All-University Tajik language department under SEI "KSU named after academician B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: bobojonova1977@mail.ru
Калидвожахр: «Хамса»-и Низомии Ганцавй, вожауои ифодакунандаи номи аслща, аслщаи мууосира, манцаниц, синон, дурбош, дашна, ханцар, лугатуои тафсирии асримиёнагй
Луготи ифодакунандаи номи аслща, техникаи уарбй ва аслщаи дар «Хамса» («Панцгона»)-и Низомии Ганцавй тащил шудааст. Муносибати мутацобилаи сюжети «Хамса» ва лексикаи дар он истифодашуда мавриди баррасй царор гирифтааст. Дар манзумауои ишции Низомй, масалан, дар «Лайливу Мацнун» ва «Хусраву Ширин» вожауои уарбй нисбатан кам ба назар мерасанд, дар «Искандарнома» бошад, ин гуна вожауо бештар ба кор рафтаанд. Дар ашъори Низомй номуои аслиуауое истифода шудаанд, ки асосан ба забонуои аслии тоцикй (дурбош, дашна) ва арабй (синон, ханцар) мансуб мебошанд. Дар байни номуои аслща, ки дар "Хамса" корбаст шудаанд, вожаи "манцаник"-и юнонй низ мавцуд аст. Дар асоси маълумоти этимологии дар повараци «Буруони цотеъ» оид ба манцаниц овардаи доктор М.Муин ба хулосае омадан мумкин аст, ки мураттибони «Фаруанги забони тоцикй» баргалат ин вожаро тоцикй пиндоштаанд.
Ключевые слова: «Хамсе» Низами Ганджеви, лексика, обозначающая названия оружия, осадные орудия, манчаник, синон, дурбош, дашна, ханджар, средневековые толковые словари
Анализируется лексика, обозначающая названия оружия, воинского снаряжения и осадных орудий, в «Хамсе» («Пятерице») Низами Ганджеви. Отмечена взаимосвязь сюжета поэмы и используемой в ней лексики. В любовных поэмах Низами, например в «Лейли и Меджнун» и «Хусрав и Ширин», военная лексика встречается сравнительно редко, тогда как в «Искандар-наме» такая лексика использована чаще. В поэмах Низами использованы названия оружия, которые относятся в основном к исконно таджикскому (дурбош, дашна) и арабскому (синон, ханджар) языкам. Но в названиях оружия, встречающихся в «Хамсе», присутствует слово греческого происхождения «манджаник», видимо, проникшее в таджикский язык через арабский. На основе этимологического анализа, осуществленного в комментариях к средневековому толковому словарю «Бурхони коте'» иранским ученым Мухаммадом Муином, отмечается, что слово «манчаник» ошибочно представлено составителями толкового «Словаря таджикского языка» как исконно таджикское.
Key-words: "Hamse " by Nizami Gyandjavi; lexis designating the names of weapon; siege guns;
manjanik, synon, durbesh, dasha, khandjaz; mediaeval interpretation dictionaries
The author of the article analyzes the lexis designating the names of weapon, military ammunition and siege guns in Nizami Gyandjavi's "Hamse " (Pentateuch). She underscores the interconnection between the plot of the poem and the lexis used in it. In love poems, e.g., in "Leili and Medjnun" and "Husrav and Shirin" military vocabulary occurs comparatively rarely, whereas in "Iskandarnoma " it is used more often. In Nizami's poems there are used the names of weapons which pertain mostly to primordially Tajik (durbosh, dashna) and Arabic (synon, khandjar) languages. But in the names of guns occurring in "Hamse" the reader runs into the word "manjanik", being of Greek origin it, probably, penetrated into Tajik through Arabic. Proceeding from the etymological analysis carried out in commentaries to the mediaeval interpretation dictionary "Burhoni Kote'" by Iranian scholar MukhammadMuin, it is noted that the word "manjanik" is erroneously presented by the compilers of the interpreting "Dictionary of the Tajik Language" as a primordially Tajik one.
Дар таркиби лугавии «Хамса»-и Низомй як даста вожахо барои ифодаи асбобхои чангй ё силохи чангй ихтисос дода шудаанд. Ч,оиз ба ^айд аст, ки ин вожахр дар навбати худ ифодагари истилохоти харбии давраи зиндагии шоир ва замони тасвири ходисахои марбути он даврон ва аз он хам му^аддам марбут буда, холати инкишофи санъати харби даврро инъикос мекунанд.
Добили ^айд аст, ки вожахои ифодагари сохаи харбй дар осори адабй дар забоншиносии точик дар рисолаи номзадии С.А.Муллочаев «Лексикаи харбй дар «Шохнома»-и Абул^осим Фирдавсй» мавриди омузиши ами^ ^арор шрифта, муаллиф комёб шудааст, ки мав^еи вожахои мазкурро дар таркиби лугавии асари эпикию ^ахрамонии «Шохнома»-и безавол муайян намояд [9]. Ин рисола яке аз аввалин асари тад^и^отиест, ки дар бораи як гурухи маъноии таркиби лугавии «Шохнома»-и Фирдавсй бахс менамояд. Муаллифи мазкур рисолаи «Вожахои низомй дар «Шохнома»-ро ба чоп расонид [3]. Дар рисола вожахои харбии «Шохнома» аз нигохи гуруххои маъной тасниф шудаанд.
Мавриди ёдоварист, ки дар забоншиносии точик оид ба истилохоти харбии давраи Ч,анги Бузурги Ватанй профессор Н.Шаропов, ки дар омузиши лугату вожахои забони точикй сахми босазо дорад, кори доманадореро ба анчом расонидааст [14].
Дар ин ма^ола бори нахуст лавозимоту силохи чангй дар «Хамса»-и Низомии Ганчавй мавриди тахлили лингвистй ^арор мегирад. Лозим ба таъкид аст, ки дар бораи лексикаи
харбй, аз чумла, корбасти вожахои ифодагари силоху лавозимоти харбй дар «Хамса»-и Низомй тад;и;оте дар забоншиносии точик анчом наёфтааст.
Бояд тазаккур дод, ки дар достонхои «Хамса» истифодаи вожахои аслиха ва силоххои харбию чангй якнаво корбаст нашудаанд. Тахлили мушаххаси достонхои «Хамса» нишон медихад, ки вобаста ба мавзуи онхо Хаким Низомии Ганчавй аз ин гурухи вожахо дар мизони муайян ва зарурй ба риштаи назм кашидааст. Аз ин ру, мо салох донистем, ки ин гурухи вожахоро дар алохидагй аз руи истифодаи онхо дар достонхо мавриди тахлил ;арор дихем.
Достони «Хусраву Ширин» хусусияти романтикй-иш;й дорад, ки дар он зиддиятхо зиёд, аз чумла, иш;й руи кор омадаанд. Шояд ба хамин сабаб истифодаи силоххои чангй дар му;обили манзарахои иш;й камтар истифода шудаанд. Мо чанде вожахои харбй, номи силоххоро ба риштаи тахлил мекашем: дашна [5, с.40], шамшер [5, с.40], цубин [5, с.367], дурбош [5, с.337], кундшамшер [5, с.186], синон [5, с.247], зиреу [5, с.186], найза [5, с.246], тир [5, с.246], ханцар [5, с.246], худ [5, с.246], тег [5, с.246] ва гайра. Тахлили лингвистии ин вожахо боиси баррасй ва ошкор намудани вижагихои онхо мегардад. Масалан:
Дашна: Чу дорад дашнаи пулодро пос, Бисунбонад зирех в-ар бошад алмос [5, с.186]; як навъи ханчар (аз «Бурхон» ва «Сироч») [10, ч.1, с.337; 2, с.127]; ханчар (корди нугаш тез) [1, с.97; 12, 1, с.321] ва гайра. Дашна баромади точикй дорад. Имруз ба гурухи калимахои архаистй мансуб буда, бо ханцар ва вожахои дигар гурухи синонимиро ташкил медихад ва ба чои он махз вожаи ханцар корбаст мегардад. Дар ин бобат он нукта шаходат медихад, ки дар фарханги Мухаммад Муин дар шархи калимаи дашна (8, 1, с.701) баъди тавзех ба хайси муодил вожаи ханцар омадааст ва мутаносибан дар шархи вожаи ханцар ба сифати синоним дашна зикр шудааст [8, 1, с. 653].
Синон: Синон бар синахо сар тез карда, Чдхонро рузи растохез карда [5, с.247]. Дар <^иёс-ул-лугот» синон дорои маънихои зерин аст: синон - нуги найза ва табар ва тезии хар чиз; ва ба маънии фасон, ки тег бар он тез кунанд (аз «Мунтахаб» ва «Латоиф») [10, 1, с.439]. Ташрехи ин вожа дар «Фарханги забони точикй» мукаммалтар ба назар мерасад: синон калимаи арабй буда, маънихои зерро ифода мекунад: синон - 1. нуг, нуги найза, нуги тег ва г. (Синонхои найза ба хам баршикаст... Фирдавсй); 2. найза (Оташинхуе, ки хар дам бесабаб аз руи ;ахр, Бахри патлам хоста, тиру синон бардошта. Савдо) [12, 2, с.241]. Калимаи синонгузорй (найзагузорй) бо истифода аз ин вожа синон+гузор+й ташаккул ёфтааст ва Низомй онро дар «Хамса»-аш мавриди корбурд ;арор додааст [12, 2, с.242]. Дар ин чо феъли гузоридан/гузордан ба маънои задан омадааст, яъне, синонгузор синонзананда [13, 2, с. 1713].
Шамшер: Хдмоил дарфиганда хар касе зер, Яке шамшеру дигар захми шамшер [5, с.247]. Дар «Бурхони ;отеъ» чунин шархи шамшер манзур гардидааст: маъруф аст ва вачхи тасмияи он шами шер аст, ки дами шер ва нохуни шер бошад, чи шам ба маънии дам ва нохун хар ду омадааст. [11, 3, с.294]. Калимаи «дам» ба гурухи калимахои омонимй мансуб буда, чанд маъноро ифода мекунад. Аз чумла, дам - I. нафас ва гайрахо; дам - II. ;исми тези хар асбоби бурранда; дам - III. хун ва гайрахоро ифода мекунад [12, 1, с.318-319]. Мухаммад Муин дар повара;и «Бурхони ;отеъ» шамшерро дар забони пахлавй sham-shar нишон медихад, шаклхои онро дар табарй shlshar, мозандаронии кунунй shlshar, shar, shahr зикр намуда, такя ба тахлили олими шар;шинос Хеннинг [16] шакли шамшерро дар осори пахлавй нишон додааст: шамшер дар пахлавй sh(i)m(a)2, sЫma2h; дар авро;и монавй (пахлавй) shypshyr, shíshyr [11, 3, с.1294].
Найза: Зи бас найза, ки бар сар беша баста, Хазиматро рахи андеша баста [5, с.246]. Шархи комили ин вожа дар 'Тиёс-ул-лугот" оварда шудааст. Муаллифи 'Тиёс-ул-лугот"
6ap oh a;uga acT, kh "HaM3a... gap acn 6a MatHHH HaMu KynaK acT, napo kh MypaKKa6 acr a3 na$3H HaM (6Hn$aTx), kh Matpy^ 6omag Ba na$3H usa, kh 6apou Tacrup oag, nyHOHHH gap MawKU3a Ba naeu3a. nac, a3 na$3H HaM3a aK Mo (atHe, xap^H <s - fl.E.) 6a ^uxara Tax^H^ xa3$ KapgaaHg" [10, 2, c.363-364]. flap "EypxoHH ;oTet" gy MatHHH nausa TatKHg mygaacT: HaM3a... Matpy^ acT Ba 6a apa6H chhoh ryaHg Ba unMpo xaM ryaHg [11, 3, c.2226].
flap "OapxaHru 3a6oHH to^hkh" nausa 6a mapxu BH^a MaH3yp mygaacT: "HaÖ3a apo;ecT, kh u6opaT a3 ny6u gapo3e 6yga, Hyru oh naMKOHH oxaHHH gopag" [12, 1, c.827].
MyBO^H^H xynocau pemamHHocoH nausa KanuMau TO^HKHacn 6yga, maKnxou TatpuxHH ohpo M.MyHH gap noBapa;H "EypxoHH ;oTet", TaKa 6ap EapTonoMe (Bartholomae Chr.) [15, c.1037] Ba Hro6epr (Nyberg H.S.) [17, c.104] 6a ryHau 3epuH HumoH Meguxag: gap naxnaBH - nezak (HaM3a), Myappa6u oh naizak, apMaHH nizak, a3 aBecTO naeza (HyK, Hemgop) (HyKH cy3aH) [11, 4, c.2226].
TeF: CaBopoH mem 6ap;a$moH Kamuga, X^y3a6poH cap 6a cap gaHgoH Kamuga [5, c.246]. MyBO^H^H Ta^cupu Myannu^H "Fuec-yn-nyroT" (^.1) "Ter My6agganu Te3 1. nyH OMe3 Ba OMer Ba cuTe3 Ba curer 6ap xap hh3h 6ypaHga HTno; KyHaHg, nyH Kopg Ba xaH^ap Ba maMmep (a3 "Eaxppu A^aM"); Ba gap "Magop" 6a MatHHH nymT hh3 OMaga" [10, 1, c.219]. Teg gap "EypxpHH ;oTet" 6a naHg MatHH Ta^cup mygaacT: 1. 6ap Ba3HH Mer, maMmep; 2. Ba ycTypau xa^OM Ba capTapompo ryaHg; 3. 6anaHguu Kyxpo ryaHg; 4. Ba xap hh3h 6anaHg Ba pocT ucroga 6yBag; 5. $ypyr Ba paBmaHHH o$to6 Ba mox Ba OTam Ba aMconu oh 6omag; 6. Ba ^aBxapu ^ynogpo hh3 ryaHg [11, 1, c.546]. flap "OapxaHra MyxTacapu "ffloxHOMa""-H H.Anu3oga a3 oh nop MatHH - maMmep, Kopg; Tera, HyK; Ma^. ;ynna, 6anaHgH; Ma^. gypaxmum, napTaB, myou o$to6 Ta^cup e^TaacT [2, c.361]. flap "OapxaHru 3a6oHH to^hkh" maKnu meg Ba mega 6a xaMcu Moggau nyraBH MaH3yp rapgugaacT Ba gap hh Moggaxo ce MatHHH meg Ba ce MatHHH mega OBapga mygaacT: meg - 1. maMmep, xaH^ap; 2. ycTypau capTapomH; 3. Ma^. myot, napTaB [12, 2, c.361]; mega: 1. xap hh3h TeFMOHaHg; 2. gaMH Kopg; 3. Teru Kyx, ;ynnau Kyx [12, 2, c.362].
Teg Ba maKnu coxTau oh - meg+a 6apoMagu to^hkh gopag. M.MyHH caMpu TatpuxHH ohpo 6a TaBpu 3aMn gap noBapa;u «EypxoHH ;oTet» HumoH Meguxag: meg gap aBecTO taegha (bi (gyna6a-gyHHMa), apMaHH teg, KypgH ti (maMmep), 6any^H (gaxun tegh (HaM3, nyHg,
maMmep). Khc.: aBecTO tighra (HaM3), acTH tigh, teghä (nymTH Kyx), $opcH hh3, Te3, thx, naxnaBH tegh [17, c. 225] Ba raMpa [11, 1, c.545].
3yÖHH: EygH gaMnaM, KaeH 6apry3uga, Ta6ap 6u^pyxTH, syöun xapugH [5, c.367]. flap «EypxoHH ;oTet» hh BO^a gap maKnu synun ("j^jj) OBapga myga, mapxu 3epuH MaH3yp acT: «3ynuH - 6o cohhh Ma^xyn Ba 6o-h $opcH 6ap Ba3HH ny6uH xap6au MapgyMH renoH acT Ba oh HaM3au KynaKe 6yBag, kh capu oh gy mox 6omag Ba gap ;aguM 6ag-OH ^aHr MeKapgaHg. Ba homh nucapu KoByc xaM xacT» [11, 2, c.1043]. flap «OapxaHru 3a6oHH to^hkh» hh BO^a 6o gy maKn mapx goga mygaacT: syöunllsynun - HaM3a, HaM3au KyTox [12, 1, c.463]. flap «ffloxHOMa» maKnu wynun (HaBtu HaM3a, HaM3au KyTox: KaMOHxou nonuBy Tupu xagaHr, Cunapxou nuHHBy wynunu ^aHr [2, c.149]. Hh BO^a 6apoMagu to^hkh gopag Ba maKnxou ryHau oh u^ogarapu gaBpaxoH MyaMaHH HHKHmo^H 3a6oHH to^hkh Maxcy6 Mee6ag.
flypöom: flaxoHH dypöom a3 xaHga Mecy^T, OanaKpo «gyp 6om» a3 gyp Mery^T [5, c.335]. flypöorn Mypogu^H 3y6uH, 3ynuH, ^ynuH Maxcy6 e^Ta, a3 ^yMnau BO^au TatpuxaH Maxgygmyga Me6omag. A3 pyu 6apoMagu 3a6oHuam KanuMau acnuu to^hkh ap3e6H Merapgag. flap «-HaMnH Ba Ma^HyH» OMagaacT: HamMam 6a KapamMa nem MexoHg, Mu^roH-m 6a dypöow MepoHg [6, c. 75]. flap hh 6aMT gap TacBupy TaBcu^u namMy MH^roHH HaMnH Hh3Omh homh acnuxa - gyp6om Ba TatHHOTH ohpo xene MoxupoHa Kop6acT HaMygaacT. HamMOHH HaMnH 6o ^a33o6uaTH xyg omu;po 6a ^ohh6h xyg, 6a nemu Matmy;a MeKamaHg, MH^roHH gapo3H y
мисли найзаи дурбош оши;ро дар фосилаи муайян нигох медоранд. Ё мисраи дувумро чунин маънидод кардан мумкин аст: ва;те подшох ба куча мебарояд, надимони у бо найзаи дурбош мардумро ба наздик шудан намонда, бо нидои «дур бош!» ва бо нуги найза аз назди шох дур мекунанд. Мижгони дарози Лайлй низ дурбошест, ки оши;ро дур нигох медорад. Мувофи;и шархи «Бурхони ;отеъ» "дурбош бо бо-и абчад, амр аз дур
шудан бошад; ва найзаеро низ гуянд, ки синонаш душоха бувад, дар ;адим чуби онро мурассаъ мекардаанд ва пешопеши подшохон мебурдаанд, то мардумон бидонанд, ки подшох меояд, худро ба каноре кашанд. Ва човуш ва на;иби ;офиларо низ гуфтаанд ва он чубе, ки човуши ;офила бар даст бигирад ва асо ва найзаи кучакро низ гуянд ва ба маънии ночах низ омадааст, ки табарзин бошад ва киноя аз охе бошад, ки аз тахи дил барояд" [11, 2, с.895]. Тафсири ин вожа (дурбош) дар «Тиёс-ул-лугот» ба тафсири «Бурхони ;отеъ» ;аробат дошта бошад хам, чанд нуктаи дигар низ зам гардидааст. Аз чумла, «.ва агар касе дар рузи чанг каманд ба чониби подшох андозад, ба он (дурбош - Д.Б.) дафъ кунанд ва ;атъ созанд ва гохо ба тари;и истиора аз ох мурод бошад; ва гохе киноя бошад аз мавонеъ» [10, 1, с.347]. «Фарханги забони точикй» дар тафсири ин вожа рохи содаро пеша карда, менависад: дурбош таър. найзаи душоха, ки шотирхо ва пешхизматхо ба даст гирифта, пеш-пеши подшох рафта, «дур бош»-гуён рох мекушодаанд [12, 1, с.403]. Аз тафсирхои боло бармеояд, ки дурбош вожаи мураккаб буда, аз ду чузъ иборат аст: дур+бош. Дар мавриди номи аслиха (найза) будан дурбош дуруст аст, дар мавриди нидои пешхизматони подшох, яъне "дур бош"-"онсутар бош" гуфта, мардумро дур кардани онхо чудо навишта мешавад. Дар «Лугати нимтафсилй..»-и Айнй низ шакли «дурбош» омадааст [1, с.109].
Ханчар: Ду лашкар ру ба ру ханцар кашиданд, Ч,аноху ;албро саф баркашиданд [5, с.246]. Ханцар яке аз силоххои чангй ва зарбзананда буда, дар осори гузаштаи адибони мо хеле маъмул аст ва шархи он аз чониби лугатнигорон чолиб аст, вале на дар хамаи лугатхо тафсири он оварда шудааст. Минчумла, дар «Тиёс-ул-лугот» ин вожа мавриди тафсир ;арор нагирифтааст. Дар «Бурхони ;отеъ» вожаи ханцар ба таври зайл маънидод гардидааст: ханцар бар вазни санчар, харбаест маъруф ва ба маънии шамшер низ омадааст [11, 2, с.773]. Мухаммад Муин дар повара;и «Бурхони ;отеъ» изхор менамояд, ки ин вожа баромади арабй дошта ва вориди франсузй шуда, сурати kandjar, kandjiar-ро гирифтааст. Шакли дигари он alfabe мебошад [11, 2, с.773].
Дар "Фарханги забони точикй" бидуни ишора ба арабй будани он омадааст, яъне, мураттибони ин фарханг ханцарро калимаи точикй тафсир додаанд [12, 2, с.462]. Дар "Большой русско-арабский и арабско-русский словарь" тарчумаи кинжал - ханцар (чамъаш - ханоцир) омадааст [4, с.611]. Дар ин асос, гуфтаи Мухаммад Муин сахех аст.
Дар «Хдфт пайкар» истифодаи вожахои чангй ба нудрат ба назар мерасанд ва ин та;озои вижагии сужаи «Хдфт пайкар» мебошад, зеро ин достон саросар тасвири олами иш;й махсуб меёбад. Мо як ;атор вожахои ифодакунандаи силохро аз ин достон тахлил мекунем. Аз чумла:
Ночах: Ночах ронд бар гулуш далер, Чун бар андоми гур панчаи шер [6, с.281]. Ин калима баромади точикй дорад. Дар «Хамса» дар манзумаи «Хдфт пайкар» (боби «Куштани Бахром аждахоро ва ганч ёфтан») [6, с.249] ин вожаи чангй мавриди истифода аст. Мувофи;и тафсири «Бурхони ;отеъ» ночах//ночух бо фатхи чими форсй ва сукуни хои ну;тадор, табарзинро гуянд ва он навъе аз табар аст, ки сипохиён бар пахлуи зини асп бибанданд ва баъзе гуянд синоне аст, ки сари он ду шох бошад ва найзаи кучакро низ гуянд [11, 4, с.2088]. Мувофи;и тахлили решашиносии М.Муин дар повара;и «Бурхони
;oTet» gap caHcKpur näshaka (Myxappu6, Ho6ygKyHaHga, MyHTa;unKyHaHga) maKn gopag [11, 4, c.2088]. «Fuec-yn-nyroT» nyHHH mapx Meopag: Honax - HaM3au KynaK (a3 «CypypH» Ba «PamugH» Ba «EypxoH» Ba «Kam^»); TatKHg MeKyHag, kh gap «MyaMMug» 6o 3aMMH ^hmh $opcH (atHe Honyx) acT [10, 2, c.331].
ech^: ecu^h max, kh xyHH rypoH pexT, Marap OTam 3h 6axpu oh aHrexT?! [6, c.276]. flap «EypxoHH ;oTet» hh BO^a 6a maKnu ecu^ (^V) 3HKp e^Ta, naHg MatHH MaHcy6u oh goHucra mygaacT: ecuy - 6o Kacpu conuc 6ap Ba3HH xopu^ - Tuppo ryaHg naMKOHgop Ba TupecT, kh nogmoxoH homh xygpo 6ap oh HaBucaHg. Ea 3aMMH conuc Ba ^hmh $opcH (atHe, ecyn) xaM OMagaacT (ecyn - g^) [11, 4, c.2418]. flap «Fuec-yn-nyroT» 6o umopa 6a ^apxaHru MytTa6ape (Bane HOMampo HaoBapgaacT) aK MatHHH gurapu hh KanHMa Meoag: naMKOHH gyKopga. HHnyHHH, gap oh MatHuxou gurapu oh Kam$ mygaacT: HaM3a Ba oxu Ma3nyMOH [10, 2, c.408]. «OapxaHru 3a6oHH to^hkH» 6apoMagu to^hkH gomTaHH hh Bo^apo ;aMg HaMyga, TaHxo aK MatHOH ohpo OBapgaacT: ecu^leca^lecm - Tupu naMKOHgop [12, 1, c.416].
flap gocTOHH «Max3aH-yn-acpop» aK BO^au H^ogarapu xap6H - nsaK Kop6ypg mygaacT, kh gap MaH3yMaxoH gurap 6a namM Hapacug.
fl3aK: naxnaBOHe, xsaKe gap muKop, 3epTap a3 BaM cuaxe gypgxop [5, c.48]. flap «Fuec-yn-nyroT» nyHHH mapxu hh BO^a MaH3yp rapgugaacr "nsaK - Myx,o$H3OHH namKap Ba My;aggHMau namKap, kh ohpo ;apoByn hh3 ryaHg; Ba oh ^aMte a3 cyBopoH acT, kh a3 namKapu xyg nem paBaHg, to a3 $aB^H gymMaH xa6apgop 6omaHg; Ba $aB^H Tonea, kh 6a X^HHgycTOH OHpo TanoBa ryaHg; 6a MatHHH MyTna;u hh3 OMaga (a3 «Eaxopu A^aM» Ba «Kam$» Ba
«PamugH» Ba «CypypH» Ba «H,axoHrapH»)" [10, 2, c.412]. «OapxaHru 3a6oHH to^hkH» gy MatHHH .ssaKpo OBapgaacT, kh MatHHH gyroMH oh - ^ocyc gap «Fuec-yn-nyroT» guga HaMemaBag: MsaKH gunu acupoH 6a Ky^o rype3ag a3 Ty, Ea xaBonuu gy namMar xamaMH 6ano HHmacTH (X^upaBHH flexnaBH) [12, 2, c.628]. HHnyHHH, gap «OapxaHru 3a6oHH to^hkH» nsaK 6a rypyxu KanHMaxoH TO^HKuacn moMHn acT [12, 2, c.628].
Bo^axoH xap6 gap «HcKaHgapHOMa» Huc6ar 6a MarayMau «Max3aH-yn-acpop» a$3yHTap 6ygaacT, kh gap 3ep Taxnunu uggae a3 OHxopo MaH3yp MeKyHeM. A3 ^yMna:
Ca.na6: Canaöxou 3ap6o$TH HogyxTa, Cunapxou nyH KaBKa6 a^pyxTa [7, c.274]. flap «Fuec-yn-nyroT» canaö 6a MatHHH HaBte a3 nu6ocu gypymT, Mucnu ^aBmaH Ba xa^TOH, kh 6a py3H ^aHr nymaHg (a3 «MyHTaxa6» Ba «Kam$» Ba «Eaxp-yn-^aBoxup»), OMagaacT [10, 1, c.432]. flap «OapxaHru 3a6oHH to^hkH» canaö nyH KanuMau h;th6ochh apa6H 3HKp e$Ta, 6a TaBpu 3aMn Ta^cup mygaacT: camö ap. 1. HaBte a3 nu6ocu ^aHrH xaMnyH ^aBmaH Ba xa^TOH; 2. nymoK, nu6oc, nymum [12, 2, c.179].
^aMHH TaBp, canaöllcanö a3 aHBOH ^aBmaH acT, ^aHroBapoH 6a TaH MeKamaHg, to kh a3 3ap6au MaproBap xygpo xu$O3aT KyHaHg.
Kyno^: 3h 6ac 3axMH vynonH xopocure3, 3aMHHpo myga ycryxoH pe3-pe3 [7, c.11]. flap «-Hyrara HHMTa^cHnH...» Kynon 6o MatHHH KanraKH oxaHHH, ryp3 MatHHgog mygaacT [1, c.173]. «EypxoHH ;oTet» naHg MatHHH Kynonpo OBapgaacT, kh aKe a3 ohxo OMyg Ba ryp3H oxaHHH Me6omag [11, c.1719]. «OapxaHra 3a6oHH to^hkH» MatHuxou BO^au KynonllKynon, gynonllgynonpo HHmoH goga, OHpo 6a rypyxu KanuMaxou acnuu to^hkH MaHcy6 goHHcra, H^ogarapu gy MatHH (1. ryp3, aMyg; 2. Ma^. ;yBBary TaBOHoH) 6ygaHampo 3HKp HaMygaacT [12, 1, c.581].
Ko^oraHg: ^apu^H TaHam gap Kowoamdu 3apg, Kynoxe 3h nynog nyH no^Bapg [7, c.251]. «EypxoHH ;oTet» nyHHH mapxu hh Bo^apo gap maKnu mwosand OBapgaacT: mwosand (^j^): 6o ^arxu ko$h ^opcH 6ap Ba3H Ba MatHHH Ka^oraHg acT, kh ^OMeu Ka^oraHgau py3H ^aHr 6omag [11, 3, c.1937]. flap «OapxaHru 3a6oHH to^hkh» hh BO^a 6o gy maKn Maroyp rapgugaacT: Ka^oraHg Ba
кажоганд. Ва онхо ифодагари маънии «чомаи чангие, ки ба чои пахта абрешими хоми кам;имат андохта, зич лаганда карда шуда бошад» мебошанд [12, 1, с.527].
Палорак: Палорак яке тег чун чашми гур, Палорак дар у рафта чун пои мур [7, с.65]. Тиб;и ташрехи «Фарханги забони точикй» ин вожа баромади хиндй дорад. Мувофщи шархи «Тиёс-ул-лугот» палорак шамшер ва чавхари тег ва навъи аз фулод бо такя ба лугатхои «Сироч», «Рашидй» ва «Бурхон» шарх ёфтааст [10, 1, с.67]. Дар «Бурхони ;отеъ» палорак бар вазни таборак, чинсе аз фулоди чавхардор мебошад. Инчунин, мувофщи шархи муаллифи «Бурхони ;отеъ» шамшер ва чавхари шамшерро ифода мекунад [11, 1, с.415]. Дар «Фарханги забони точикй» шакли дигари вожаи палорак палолак низ оварда шуда, сохиби ду маънй (1. шамшер, теги чавхардор; 2. чавхари шамшер, теги шамшер) будани он таъкид гардидааст [12, 2, с.21].
Манчаник: Яке манцаниц аз нафас баркушод, Ки бар ;алъаи осмон дар кушод [7, с.178]. Бо тафсири «Тиёс-ул-лугот» манцаниц (AV'") навъе аз фалохани бузург, ки бар сари чубе ;авй таъбия кунанд ва сангхои калон дар он нихода, бар девори ;алъа зада, деворро мешикананд. Манцаниц муарраби манцаник махсуб меёбад. «Fиёс-ул-луFOт» ин шархро дар такя ба луFату фархангхои «Мадор», «Кашф», «Бурхон», «Лубоб-ул-албоб», «Муаййид», «Мунтахаб» ва Fайрахо омода намудааст [10, 2, с.307]. Мувофи;и тафсири «Бурхони ;отеъ» манцаник (^bV") бо коф бар вазн ва маънии манцаниц аст ва манцаниц муарраби манцаник бошад. Ва дар повара;и «Бурхони ;отеъ» тафсири М.Муин баъди сабти этимологияи хал;ии ин вожа «манцаниц, яъне, «ман чй нек», яъне, ман чй некам барои корхо (фи;х-ул-луFаи омиёна) ;айд мекунад, ки «асли ин калима мусаххафи механи; (A''ri") аз mexanikos-и юнонй maghighanikon, арабй манчани;, манчаник, омиёна манчали; [11, 4, с.2039]. Храмин тавр, тиб;и андеша ва тахлили М.Муин манцаниц (ё манчиник) калимаи юнонй махсуб меёбад. Мураттибони «Фарханги забони точикй» бошанд, ба таври Fалат баромади ин калимаро точикй муайян кардаанд [12, 1, с.637].
Таркаш: Силохи сухан басту таркаш кушод, Зи чаъбакамон тири Ораш кушод [7, с.121]. Мувофщи шархи «Бурхони ;отеъ» таркаш мухаффафи тиркаш аст, ки тирдон бошад [11, 1, с.488]. Хамин гуна тафсири вожаи таркаш дар «Fиёс-ул-луFOт» омадааст: таркаш дар
асл тиркаш буд, ба маънии чои тир кашидан. Азбаски фаровон истеъмол мешавад «касра барои тахфиф ба фатх бадал шуда ва ё-ро хазф кардаанд» [10, 1, с.188]. «Фарханги забони точикй» бо овардани шохид аз Фирдавсй ва Низомй таркашро тирдон маънй кардааст: Fамй буд дилаш, сози нахчир кард, Камар басту таркаш пур аз тир кард (Фирдавсй) [12, 2, с.330].
Чдъбакамон: Силохи сухан басту тиркаш кушод, Зи цаъбакамон тири Ораш кушод (7, с.121). Ба назар мерасад, ки цаъбакамон сохтаи Низомй буда, калимаи мураккаб аст: цаъба (1. ;уттй; чаъбаи тир, тирдон, тиркаш; 2. тирдон, тиркаш) [12, 2, с.776-777] ва камон. Хаким Низомй дар мисраи аввал таркашро корбурд намуда, дар мавриди лозима вожаи цаъбакамонро ба хайси муродифи таркаш истифода бурда, гурез аз такрор цаъбакамонро дар мав;еаш ба кор бурдааст.
Дарк: Таранготаранги дурафшанда теF, Ба мах дарщоро бароварда меF [7, с.67]. Мувофи;и шархи «Fиёс-ул-луFOт» (такя ба «Бурхон» дарца ба маънии сипар ва зирех мебошад [10, 1, с.333]. ДарцПдарцаро «Фарханги забони точикй» андаке васеътар шарх медихад: дарцИдарца - зирех, чавшан; сипари чармин [12, 1, с.339]. Добили ;айд аст, ин вожа баромади арабй дорад.
Микроза: Чу сузан синон синаро духта, Зи мицроза мщрозй омухта [7, с.272]. Мицроза калимаи и;тибосии арабй буда, тиб;и ташрехи фархангхои «Рашидй», «Бурхон»
ва «Мусталахот» маънии навъе аз пайкони душоха; ва номи халво будааст [10, 2, с.292]. Дар «Фарханги забони точикй» мицроз ба маънии ^айчй омадааст [12, 1, с.696].
Дар манзумаи «Лайлй ва Мачнун» теъдоди вожауои ифодагари силохи чангу харб хеле кам ба назар мерасад. Сабаби ин дар он аст, ки ин манзумаи иш^ист ва дар он мехру мухаббати ошщон бо тамоми нозукихояш тасвир ёфта, Низомй дар он ба сахнахои чанг, ки инъикоси силохи чангиро та^озо мекунад, таваччух накардааст. Танхо дар як маврид дар байте аррода, манцаницу газбонро ва дар чанд чои дигар вожаи таппончаро корбурд намудааст:
Аррода: Арродаву манчани^у газбон, Дар хусни фалак ниход натвон [6, с.130]. <^иёс-ул-лугот» бо истинод ба фархангхои маъруф - «Мунтахаб», «Сироч», «Рашидй» ва «Бахори Ачам» ин вожаро ба таври зайл тафсир кардааст: аррода навъе аз олати
чангй, ^алъагирй; ва он олате бошад кучактар аз манчани^, ки бад-он санг бар сари хасм андозанд [10, 2, с.64]. Ин вожа ба гурухи калимоти архаистй мансуб буда, баромади арабй дорад. Зикр бояд кард, ки ин вожахо: аррода ва манцаниц дар достони «Видоъ кардани падар Мачнунро» мавриди истифода ^арор ёфтааст.
Газбон: Арродаву манчанику газбон, Бар хусни фалак ниход натвон [6, с.130]. Дар забони форсй санге, ки аз манчанщ ба суи к;алъаи хасм меандозанд (такя ба «Сироч-ул-лугот» ва «Бурхон»-у «Рашидй») [10, 2, с.89]. Калимаи арабист ва дар «Фарханги забони точикй» ташрехи дигари ин вожа пешниход шудааст, яъне, газбон маънои аввалааш хашмгин, бад^ахр, газабнок... ва маънии дуюмаш манчанщ, асбоби вддимаи сангандозй ва ^альашиканй [12, 2, с.642].
Тапонча: Худро зи дарег бар замин зад, Бисёр тапонча бар чабин зад [6, с.131]. Ё: Бар начд шуду нафир мезад, Бар худ зи тапонча тир мезад [6, с.109]. Ин вожа баромади точикй дорад. Дар «Бурхон» ба ифодаи маънои тарсакй омадани тапонча ёдрас гардидааст [11, 1, с.420]. «Фарханги забони точикй» вожаи тап(п)онча//табонча тарсакй, шаппотй, шапало^ тафсир гардида, аз Шохин шохид оварда шудааст: Порам хама дасти ёр бар душ, Имсол тапонча дар баногуш [12, 2, с.326]. Дар Фирдавсй низ ба маънии шаппотй, силй омадааст [2, с.354].
Мисолхои дар боло тахлилгардида шаходат бар он медиханд, ки вожахои ифодагари силох ва харб дар манзумахои «Хамса» якнаво истифода нашуда, балки вобаста ба сужаи онхо Хдким Низомиро водор намудааст, ки корбурди онхоро мувофи^и мавзуи умумй ба рох монад. Аз чумла, дар баъзе маснавихо (масалан, достони «Хусраву Ширин») теъдоди ин ^абил вожахо чашмрастар, вале дар манзумаи «Лайлй ва Мачнун» хеле кам (3 вожа) мавриди тасвири адиб ^арор гирифтаанд.
Пайнавишт:
1. Айни С. Куллиёт. Ц.12. Лугати нимтафсилии тоцики барои забони адабии тоцик. -Душанбе: Ирфон, 1976. - 564 с.+206 с.
2. Ализода И. Фаруанги мухтасари «Шоунома». - Душанбе: Адиб, 1992. - 492 с.
3. Анвари С. Вожауои низоми дар «Шоунома». - Душанбе: Маориф, 1994. - 120 с.
4. Большой русско-арабский и арабско-русский словарь. - М.: ООО «Дом славянской книги», 2011. - 958 с.
5. Ганцави Н. Хамса. Махзан-ул-асрор. Хусраву Ширин. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.
6. Ганцави Н. Хамса. Лайлию Мацнун. %афт пайкар. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.
7. Ганцави Н. Хамса. Искандарнома. Шарафнома. Ицболнома. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.
8. Муин, Мууаммад. Фаруанги форси (дар ду цилд). Чопи дувум. - Теурон, 1384.
9. Муллочаев С. Военная лексика «Шахнаме» Абулкасима Фирдоуси. АКД. - Душанбе, 1980. - 23 с.
10. Мууаммад Fиëсуддин. Fиëс-ул-лугоm (тауияи матн бо пешгуфтор, тавзеуот ва феуристи А.Нуров). - Душанбе: Адиб, ц.1, 1987.-480 с.; ц.2, 1988. - 416 с.; ц.3, 1989. - 304 с.
11. Мууаммадуусайн Бурков. Бурхони цотеъ (дар панц цилд)(бо эутимоми Мухаммад Муин). - Теурон: Амири Кабир, 1391. - 2470 с.
12. Фаруанги забони тоцикй (дар ду цилд)(зери таурири М.Шукуров, В.А. Капранов, Р. %ошим, Н.А. Маъсумй). -М.: Советская энциклопедия, 1969, ц.1. - 951 с.; ц.2. - 952 с.
13. Фаруанги мутавассити Деухудо (зери назари дуктур Сайид Ч,аъфари Шауидй)(дар ду цилд). - Теурон, 1390.
14. Шаропов Н. Инкишофи лексикаи забони адабии тоцик бо терминуои уарбй. -Душанбе: Дониш, 1970. - 134 с.
15. Bartholomae (Ch.). Altiracisches worterbuch. Strassburg, 1950.
16. Henning. Last of middle Persian.BSOS IX.p.p.82.
17. Nyberg (H S) Hilfsbuch des pehlevi 2. Bande Uppsala. 1928-1931.
Reference Literature:
1. Aini. S. Compositions. V.12. Semi-Interpreting Dictionary of Modern Tajik Literary Language. - Dushanbe: Cognition, 1976. - 564pp. - 206pp.
2. Alizoda I. Brief Glossary of "Shakh-Name". - Dushanbe: Man-of-Letters, 1992. - 492 pp.
3. Anvari S. Military Words in "Shakh-Name". - Dushanbe: Enlightenment, 1994. - 120pp.
4. Big Russian-Arabic and Arabic-Russian Dictionary. - M.: The House of Slavonic Book" Assoc. Ltd., 2011. - 958pp.
5. Gyandzhevi N. Hamse. Treasury of Mysteries. Husrav and Shirin. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2912. - 480 pp.
6. Gyandzhevi N. Hamse. Leili and Medjnun. Seven Beauties. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 480 pp.
7. Gyandzhevi N. Hamse. Iskandar-Name. Sharaf-Name. Ikbol-Name. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 480 pp.
8. Muin, Mukhammad. Persian Dictionary. In two volumes. The second edition. - Tehran, 1384 hijra
9. Mullojayev S. Military Vocabulary of "Shakh-Name " by Abulkasim Firdawsi. Synopsis of candidate dissertation in philology. - Dushanbe, 1980. - 23 pp.
10. Ghiyasuddin, Mukhammad. Ghiyos-ul-Lugat (Dictionary created by Giyas). Preparation of the text, preface, commentaries: A. Nurov. - Dushanbe: Man-of-Letters. V.1, 1987. - 480 pp.; V.2, 1988. - 416. ;V.3, 1989. - 304pp.
11. Burhon, Mukhammadkhusayn. Burhoni Kote' (in five volumes). Under the editorship of Mukhammad Muin. - Tehran: The Great Emir, 1391. - 2470 pp.
12. The Dictionary of the Tajik Language (in two volumes). Under the editorship of M. Shukurov, V. A. Kapranov, R. Khoshim, N. A. Masum. - M. : Soviet Encyclopedia, 1969, V.1. - 951 pp.; V.2. - 952pp.
13. Contracted Dictionary by Dehhudo (under the editorship of Saiyd Djafari, Shakhidi), (in two volumes). - Tehran, 1390 hijra.
14. Sharopov N. Development of Tajik Literary Language Vocabulary with Military Terms, Replenishment. - Dushanbe: Knowledge, 1970, - 134pp.
15. Bartholomae (Ch.). Altiracisches Worterbuch. Strassburg, 1950.
16. Henning. Last of Middle Persian.BSOS IX.p.p.82.
17. Nyberg (H.S.) Hilfsbuch des pehlevi 2. Bande Uppsala. 1928-1931.
