CC BY
27
10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ
10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 8 ББК 81
ВИЖАГЩОИПОЙДОРМОНИИ ^асанзода Абдуцамол, д.и. филол., АНОСИРИЛУРАВИИ "БАДОЕЪ-УЛ- профессор, мудири кафедраи забони ВАЦОЕЪ"ДАР ГУИШ^ОИМУОСИРИ тоцикии МДТ "ДДХба номи акад. Б.
ТОЧ,ИКИ Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
СОХРАНЕНИЕ ОСОБЕННОСТЕЙ Хасанзода Абдуджамол, д-р. филол. н., ЛЕКСИЧЕСКИХ ЭЛЕМЕНТОВ "БАДОЕ* пPофессоP, заведующш тфедрт АЛЬ-ВАКОЕ'" В СОВРЕМЕННЫХ таджикского юыт ШУ "ХГу им. ТАДЖИКСКИХ ГОВОРАХ акад. Б. Гафурова" (Таджикистан,
Худжанд )
PRESERVATION OF THE PECULIARITIES Hasanzoda Abdujamol, Dr. of Philology, OF LEXICAL ELEMENTS OF "BADOE-AL- Professor, head of the department of the VAHOYE" IN CONTEMPORARY LEXICAL Tajik language under Khujand State
VERNACULARS University named after academician B.
Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: abdujamol58@mail.ru
Калидвожа^о: осори ниёгон, вожа, аносири лугави, пойдормони, гуишуои тоцики (цануби, цануби-шарци, шимоли), тауаввулоти шаклу маъно, мувози, гунауо, маънои кууан, калимауои аслии тоцики ва ицтибосии араби.
Дар мацола масъалаи робитаи забони яке аз осори гаронбауои садаи XVI- «Бадоеъ-ул-вацоеъ» бо гуишуои муосири тоцики тауциц шудааст. Муаллиф дар заминаи маводи гаронбауои аз асари мазкур гирдовардааш нишон додааст, ки дастае аз унсуруои лугавии он агарчи аз доираи забони меъёр хориц шудаанд, вале дар лафзи мардуми минтацауои мухталифи тоцикинишини цумуури ва кишваруои хорици то уол ба шакли ба асл наздик ё гунаи тауаввулёфта мауфуз мондаанд. Дар цараёни баррасии мавзуъ муайян карда шудааст, ки на тануо маънои мушаххаси калимаву таркибуои алоуида, балки бархе аз маонии вожауои собиц сермаъно низ дар айни уол дар гуишуои уозираи тоцики пойдор мондаанд.
Ключевые слова: ".Бадоел аль-вакоеъ" Зайниддина Восифи, наследие предков, таджикские говоры (южные, юго-восточные, северные), эволюция формы и семантики, древнее значение, исконно таджикские слова, арабские заимствованные слова
Исследуется связь языка одного из выдающихся произведений XVI века, прекрасного образца средневековой мемуарной литературы, с современными таджикскими говорами. На основе богатого фактологического материала из произведения Зайниддина Восифи убедительно доказывается, что, хотя часть лексических элементов ХVI века вышла из рамок нормированного языка, однако в таджикских говорах разных регионов и в таджикоязычных анклавах зарубежных стран они сохранились в формах, близких к исконным, или в измененных вариантах. В ходе анализа установлено, что в современных
таджикских говорах сохранились не только конкретные значения отдельных лексических единиц и сложносоставных слов, но и некоторые значения слов, бывших в свое время полисемантическими.
Key-words: "Badoe-al-vahoye" by Zainiddin Vosifi, legacy of ancestors, Tajik vernaculars (southern, south-eastern, northern), evolution of form and semantics, ancient meaning, primordial Tajik words, Arabic borrowings
The author explores the connection of the language of the beautiful paragon referring to the memoir literature of Middle Ages being one of the outstanding works of the XVI-th century with contemporary Tajik vernaculars. Designing on the premise of rich factological material from the work by Zainiddin Vosifi, the author convincingly proves that though a part of lexical elements of the century overstepped the limited norms, however, they preserved in Tajik vernaculars of different regions and Tajik-speaking enclaves of foreign countries in the forms close to primordial ones or in altered variants. In the course of the analysis it has been established that in contemporary Tajik vernaculars there preserved not only concrete meanings of lexical and compound words, but some meanings of words being polysemantic in their time either.
Маълум аст, ки адиб дар чараёни баёни андешахои хеш вобаста ба вижагии ходисаву вокеаи тасвиркардааш метавонад аз санаду далелхои мушаххас истифода намояд, ё ба хотири дар заминаи тахайюли баланди эчодй инъикос гардидани ин гуна хаводис воситахои мухталифи хушобуранги баёнро ба кор барад. Ин аст, ки дар осори адибони гузаштаву имрузаи точик аз байни кулли сарвати лугавии забон ва колабхои баён хамонхое мавриди истифода карор мегиранд, ки матлаби муаллифи асарро мушаххасу нишонрас ифода менамоянд. Чунин вижагии корбурди аносири лугавй ва тарзхои баёни андешаро метавон дар мисоли осоре, чун "Бадоеъ-ул-вакоеъ"-и Зайниддин Махмуди Восифй ба таври возех мушохида кард.
"Бадоеъ-ул-вакоеъ" асарест, ки муаллиф зимни мулохизаронй ду услуби баёнро пеша кардааст: хангоми таърифу тавсифи хокимон, тарзи зисти онхо, чаласахои барпокардаашон нависанда бештар аз аносири лугавии душвори арабй истифода карда, силсилаи ташбеху истиорахои печдарпечи мураккабро ба кор мебарад, вале вакте ки ба тасвири хакикати зиндагии мардуми одй мепардозад, ё хикоятхоро дар бораи хаёту фаъолияти ахли адаби гузашта, мисли Ибни Сино, Анушервон, Улугбек, Махмуди Газнавй меорад, тарзи баёнаш содаву равон ва басо оммафахм мешавад, хатто "ба забони гуфтугуйй монанд мегардад" [21, с. 178; ниг. инч. с. 191].
Дар натичаи хисоби омории забони асари номбурдаи Восифй ошкор карда шудааст, ки дар он услуби душвори баён хамагй 12, 7 дар садро ташкил дода, бокй 87, 3 дар садаш бо тарзи содаву равони ифодаи андеша ба калам омадааст [19, с. 22].
Як хиссаи таркиби лугавии асарро аносири лугавие дар бар мегиранд, ки хусусияти гуишй дошта, онхо имруз дар забони адабии точикй истифода намешаванд ё махдудистеъмоланд, вале дар лафзи мардуми манотики мухталифи Чумхурии Точикистон ё мавзеъхои точикнишини кишвархои дигар хамчун вожахои серистеъмол махфуз мондаанд.
Дар робита ба мавзуи бахс бояд таъкид намуд, ки ошкорнамоии каламрави дакики пойдормонии унсурхои лугавии дар осори ниёгон, ба хусус "Бадоеъ-ул-вакоеъ" мавчуда дар гуишхои муосири точикй бо сабаби ба таври комил омухта нашудани вижагихои лексикаи кулли махаллоти точикнишин ва то хол таълиф нагардидани лугатномахои комили гуишхои точикй аз имкон берун аст. Аз ин ру, мо дар ин макола аносири лугавии асари фавкуззикрро бо гуишхои шимолй, чанубй ва
110
чанубй-шаркй к^с xохем кард, вале бояд ба назар гирифт, ки ин гуна калимавy таркибy иборахо дар гуишхои дигар, амсоли марказй ë лафзи точикони бyрyнмарзй низ шояд гардиши фаъол дошта бошанд.
Тахлили xyсyсиятхои кор6урди ин гyна калимавy таркибy ибороти "Бадоеъ-ул-вакоеъ" ва к^су мукобалаи онхо бо осори дигари кабл аз Bосифй ë пас аз y таълифгардида нишон медихад, ки иддае аз онхо xоси забони асари мазкур аст. Ба хайси намуна ин чо метавон таркиби шаклy шамоилро зикр кард, ки маънои "афту башара, сурату симо; xислатхои зохирй ва маънавй"-ро дорад. Bосифй дар чанд маврид таркиби мазкурро ба кор бурдааст: Бинобар он ки Мир илми к^фатро xyб медонист ва дар сахифаи шаклy шамоил ва авроку атвор ва xасоили чаноби Мир Домод далоили балодат ва аломоти хамокат мутолаа карда буд [с.274]. Хурй ту ë фаришта, з-он ру, ки дар латофат Х,адди башар набошад ин шаклy шамоил [с.12].
Аз руи маводи дар татдарамон мавчуда метавон ба чунин бардошт расид, ки таркиби мазкурро кабл аз муаллифи "Бадоеъ-ул-вакоеъ" шоири асри XV Хоча Исмати Бyxорой ва пас аз Bосифй адиби садаи XVII Нозими Х,иравй истифода намудаанд [9, ч.2, с. 562], вале то Bосифй дар ифодаи маънохои: 1.xислатхои нек; 2.к^фа, намуди берунй ахли адабе, чун Манучехрй, Хоконй, Низомй, Саъдй ва дигарон танхо чузъи дуюми таркиби фавкуззикр-шамоилро ба кор бурдаанд [4, ч.9, с. 12751]. Шамоил гунаи чамъи вожаи шамила аст [11, ч.2, с.623]. Маълум мешавад, ки корбурди таркиби шаклy шамоил баъдтар бо сабаби камистеъмол гардидани вожаи шамоил (мисли шакли танхои он-шамила) ба гардиш ворид гардидааст. Инро метавон чунин собит намуд, ки мо аз аксари фархангномахо, хатто "Лугатнома"-и А. Дехxyдо шархи вожаи шамиларо пайдо накардем.
Дар давраи хозира ин таркиб агарчи хам дар забони адабй, хам гуишхо дучор меояд, вале бо як xyсyсияташ аз хамдигар тафовут дорад. Ин фарк дар он зохир мегардад, ки дар забони адабй [12, с. 737] ва гуишхои шимолй корбурди таркиби шаклy шамоил то имруз идома дорад, вале дар барxе гуишхои дигар вожахои таркиби номбурда хамчун калимахои алохида дар ифодаи маънохои гуногун меоянд. Чунончи, холо дар Бадаxшон шакл маънои "тумори пешгирикунандаи беморихои музмини пуст" ва шамойил маънои "афту андом, намуди зохдрй" (шамойил-ъш манда нафорид) истифода мешавад [8, с. 901,904].
Дар гуиши Хучанд ва атрофи он ба чуз таркиби зикргардида инчунин вожаи шакл дар ифодаи маънои "афт, к^фа" дар таркиби вохидхои фразеологии шакл-ат хушк шавад, шакл-ат-а бод хурад, шакл-ат-а боди сийо хурад, шакл-атон-ба гyфтан гирам хамчун аносири лугавии ифодакунандаи тахкир здад ба кор меравад [5, с. 369].
Аз тахлил ва к^си корбурди барxе аз вожаву ифодахои асар ва гуишхои муосири точикй метавон ба бардоште расид, ки, ба гумони наздик ба якин, онхо дар айни хол танхо дар гуишхои алохидаи шимолй махфуз мондаанд. Яке аз чунин аносири лугавй таркиби рафта-рафта аст, ки маънои "бо мурури замон, тадричан, андак-андак, охиста-охиста, окибат"-ро дорад [11, ч.2, с. 154; 13, ч.1, с. 886]: Рафта-рафта кор ба чое кашид, ки харчанд он чуволро мебурданду мегузоштанд ва он ба китфу сару рую гардани y мерасид, аз чой намечунбид [с.359]. Рафта-рафта гузарам ба Мафрах афтод, ки он доруллутфи Хуросон ва xароботи шахри Х,ирот аст ва дар томоми рубъи маскун мисли он ишратxона хеч раванда ëд намедихад [с.507].
Аллома Дехxyдо таркиби фавкро киноя аз "тадричан" шарх дода, танхо як байтро аз "Фарханги Онандроч" овардааст [4, ч.7, с. 10721]. Дар "Фарханги забони
to^hkh" pa$ma-pa$ma 6a x,smoh MatHou 3HKprapguga map^ e$Ta, 6aHTe a3 Mup3o Begua 3HKp rapgugaacT [9, ^.2, c. 126].
TapKu6u Ma3Kyp 6a x,aMHH MatHou Ta3aKKype$Ta gap aa$3H to^hkohh muMoaH to^hkhctoh HKe a3 yHcypx,ou ^atoau ayraBucT: Arap x,o3up nemu hh KacaaH-na Harupug, pa$ma-pa$ma myMO-Ha caxT a3o6 MHTHHg (KoHu6ogoM).
Bapxe a3 nyHHH yHcypx,ou ayraBupo mo a3 $apx,aHraoMax,oH Ta^cupuu ry3amTaBy HMpy3a Ba ryumH nango HaKapgeM. XoKnama Ba wampa a3 ^yMaau nyHHH Boxax,oHHg, kh Bocu^H MaBpugH ucTH^oga Kapop gogaacT: Ba oh gy aa$3 hh acT, kh py3e 6a ^aMte Toau6uaMoH 6a canpu Xo^a Ka^mep pa^Ta 6ygeM; ^aMte a3 ^bohoh aHre3H 6o3hh xoKnama KapgaHg [c.33].
^ap mHKaM Ty rap wampae gopH ^acT a3 xyg ry3opy 6ap Ban pH [c.277].
Ba Ha3apu mo, KaauMau HaxycT x,oao gap 6aHHH MapgyMH ryumxou aaoxugau Ta3aKKype$Ta gap maKau xoKnanMa 6a MatHou "MaB3eu xoKam Mucau opg Mangrapguga " Ba Boxau gyroM 6a ryHau wamapoK gap u^ogau MatHou "x,ap hh3h MyaouMrapguga e o6mygau raHguga" rapgum gopag.
Hggae a3 nyHHH Boxaxopo Bocu^H 6a naHg ryHa ucTH^oga HaMygaacT. MacaaaH, gap "Bagoet-ya-BaK,oet" Ma^xyMH "BoxryH, nanna" 6o ce MyBo3HH amu hk Boxugu ayraBH 6o3sym \ 6owsym \ 6o3syH u^oga mygaacT: .hk py3 MaBaoHo Xo$H nycTHH 6o3sym [gap 6ap] gomTa, gap MueHH Tyga^ou xumT HumacTa 6yga [c.31]. Eowsym xoHae, geBopy gap MoHaHgu x,aM, CaK^u y gap 3epu non acTy cyTyHam 6ap 3a6ap [c.26]. Kyaoxu xem napo 6o3syH Hux,og 6ap cap, Capu TaMacxypy 6o3H Hagopag ap aoaa ? [c.116].
A3 Ta^auau MyKoucaBH-TatpuxuH Kop6ypgu Boxau HoM6ypga MeTaBoH 6a 6apgomTe pacug, kh gap ry3amTa oh 6a ^y3 ryHa^ou 3HKprapguga umyHHH gap maKax,ou eowym, eowsym, 6owsym, 6owKyHa, nowsym, nocsym, 6owsyH, eowsyH hh3 6a Kop pa^Ta, a3 6aHHH ohx,o ryHa^ou 6o3sym \ 6owsym \ 6o3syH x,aHy3 gap cagau X 6a TaBpu ^apoBoH rapgum gomTaacT. Ba ^y3 hh, OupgaBcH gap "fflo^HoMa"-u 6e3aBoaam hk maKau gurap-eopyrnpo hh3 MaBpugu ucTH^oga Kapop gogaacT. ho3hm 6a TatKug acT, kh a3 6aHHH maKax,ou egmyga ryHau Kyx,aHH oh eopyH Max,cy6 MemaBag, 3epo nyHHH maKa x,aHy3 gap Marabou nopcuu MueHa 6a Mymoxuga Mepacag [17, c.154-155].
X,oao gap ryum^ou muMoaH 6ap HBa3H ryHa^ou Ta3aKKype$Ta maKa^ou HaBH nocKyHo \ nocsom 6a x,aMoH MatHou 3HKpmyga MatMya acT. Bat3aH gap э^ogнeтн moupoHH Myocupe, nyH hohk gap pagu^u ryHa^ou eowsyH, eopym 6a Kop pa^TaHH maKax,ou nocsom, nocKyHo hh3 gynop MeoHHg [17, c. 155].
A3 Taxauau naHg Boxa MatayM rapgug, kh ohx,o gap acapu MaBpugu Ta^aua Ba ryum^ou Myocupu to^hkh gap maKau HroHa Ma^$y3 HaMoHgaaHg: 6apxepo MapgyMH to^hk 6a hk ryHau Mymaxxac, gurapepo gap gy e 6em a3 oh maKa ucTH^oga MeHaMoHHg. HyHoHHH, gap ^yMaa^ou 3anau "Bagoet-ya-BaKoet" Ma^^yMH "MoaugaH, cygaH" 6o Boxau couudaH u^oga e^TaacT, Baae gap ryum^ou muMoaH, ^aHy6H Ba ^aHy6H-mapKH gap maKa^ou coeudaH, coeuda wydaH, cyda wydaH nongop MoHgaacT: Ba arap cane^u xaea 6a gacTepuu aHgema KagaM 6ap $apo3H KyHrypau Ban MoHag, capam 6ap caK^u ryH6agu aoMaKoH cond, ga^ Mygappuc TatHHH e^Ta 6yg [c.31].
ryHau coeuda wudaH, cyda wudaH 6a MatHou "xypga mygaHH no" gap ryum^ou ^apau Ma3op, Hymopu rypy^u BaxueH-pamTH; 6a MatHou "MoHga \ xacTa \ maanap mygaH" gap ryum^ou Kyagapa, HaBpyxo, Capu Xocop Ba XoBaauHru muMoau Kyao6
мавриди истифода карор дорад [8, с.624, 630], аммо дар гуиши Хучанд шакли совидан дар баëни маънохои: 1) молидан; 2) ифлос кардан истифода мегардад [17, с.147].
Шумори чунин вожахои дар асар ба як шакли мyшаxxас, вале дар гуишхои муосир ба чанд гуна истифодашаванда бо унсури лугавии фавк махдуд намешавад. Мо ин чо аз зикри маводи фаровон xyддорй намуда, танхо бо ëдовар шудани ду-се далели дигар махдуд xохем шуд. Х,авл аз чумлаи калимахоест, ки маънои "xавф, тарс, вахшат; хавлу харос тарсу бим"-ро дорад [11, ч.2, с. 475]: Х,амди бехадду сипоси беадад хазрати каххореро сазад, ки...захраи Зухра аз бими вай об гардида буд ва Бахроми xyношом бар чарxи забарчадфом аз уавли вай тарки чанговарй карда, аз бахри байъи теги xyнрези xyд Муштарй талаб менамуд [с.670].
Дар "Фарханги забони точикй" чахор вожаи %авл зикр шуда, сеи аввал бо харфи хои хуттй ва оxирй бо хои хавваз зикр гардидааст ва маънои "тарс, бим, вахшат, вохима"-ро доштанаш ба кайд омадааст. Аз кдеси замони корбурди ин калима ба маънои фавк бармеояд, ки онро чанд муддат кабл шоироне, чун Низомии Ганчавй истифода кардаанд [9, ч.2, с. 712].
Имруз вожаи мазкур %авл \ hавл дар гуиши Яxчи гурухи раштй дар шакли %авл \ hавл ба маънои "тарс, бим" ба кор меравад [8, с. 783], аммо дар гуишхои шимолй агарчи гардиш дорад, вале аз нигохи маъно аз якдигар фарк дорад: дар гуиши Бyxоро %авл ба маънои "саросемагй, шитоб" истифода мегардад [7, с. 264], дар барxе гуишхои дигар, амсоли Конибодом ба хамон маънои фавк маъмул аст.
Иддае аз ин гуна аносири лугавй дар "Бадоеъ-ул-вакоеъ" ва гуишхои муосири шимолй танхо дар як шакли мyшаxxас, аммо дар гуишхои чанубй ва чанубй-шаркй ба панч гуна ва маънохои мутафовит мавриди истифода карор доранд. Х,адафи мо ин чо корбурди вожаи %олй аст, ки он, ба назари мо, гунаи имолаи х,оло аст: Факир гуфтам, ки: «Агар х,олй аз хавилй [берун] меравем, мумкин нест, ки ба шахр дарун тавонем рафт [с.572].
Тахлили гузаштаи дури ин вожа нишон медихад, ки ба гунаи %олй мустаъмал гардидани %оло хануз аз даврони Сомондан шуруъ шуда, то замони муосир идома дорад [17, с.181-182].
Имруз калимаи номбурда дар гуруххои чанубй ва чанубй-шаркии гуишхои точикй ба гунахои %оле, %оли, ^ли, оли, оле дучор меояд: дар гуишхои Лангар ва Саракенчаи гурухи ваxиëй-раштй ба маънои "холо, хозир", аммо дар гуишхои Ёзганди гурухи ваxиëй-раштй ва Даштичуми шимолии Кулоб ба маънои "баъдтар, дертар" истифода мешавад [8, с. 805], дар гуишхои шимолй факат гунаи %олй ба маънои "хозир" маъмул аст [17, с. 182].
Сурати аслй ва сарчашмаи барxе аз чунин унсурхои лугавиро муайян намудан басо душвор аст. Ин мо сарнавишти вожаи лингаро дар назар дорем, ки маънояшро сохибони баъзе лугатномахо "xалта" шарх додаанд [11, ч.1, с. 722; ч.2, 422]: Рузе дар сари Пули Мохон, ки дар якфарсангии шахри Х,ирот аст [ва он маъбарест], ки муштамил аст бар бисту хашт ток, ки умрхост, ки Меъмори фалак аз барои руди Мачарра намунаи колаби як токи xаëл мекунад ва аз мохи нав лингаи як пахлуяш рост месозад ва пахлуи дигараш муяссар намешавад [с.165].
Аллома Дехxyдо лингаро "яке аз ду кисмати бор...; ниме аз бор ва он бештар дар хиндувона ва xарбyза ва чугундар ва биринчу гандум ва амсоли он ба кор аст" шарх дода, онро муродифи лунг хисобидааст [4, ч.12, с. 17466], лунг, бино ба шархи у, "фута; эзор; бастанй; чомаи хаммом; ...чомае, ки дар рафтан ба гармоба бар камар банданд; порчаи мустатилшакл, ки дар гармоба ба камар банданд пушидани суфалои баданро" аст [4, ч.12, с. 17461]. М.Х,асандуст марбут будани лунгро ба вожахои ланг ë
nuHs TatKug MeKyHag [15, 4, c. 2536]. flyHs, 3oxupaH, acau xuHgH gomTa, 6a oh KaauMau gurapu Ha3guKTaaa$$y3H nyrnyma ("ayHruu xypge, kh oHpo gapBemoHy $yKapo Ba MapgyMu 6ecapyno 6aHgaHg") po6uTa gopag.
Ba nuHgopu hh^ohh6, capnamMau numa xaMoH nym e nymu 6yga, 6atgaH Ha TaHxo gap maKa, 6aaKH gap MatHou hh Boxa TaxaBByaoT 6a ByKyt oMagaacT. Hh acT, kh gap 6apxe ryumxoH to^hkh, MoHaHgu XupMaH^ou ^aHy6uu Kyao6 Ba Xu^6opaKH rypyxu BaxueH-pamTH oh gap maKaxou nbHsu \ nymu 6a MatHou "pyHMoau capu 3aHoH", gap uggau gurap, aMcoau ryumu .HagaMunu rypyxu pamTH 6a xaMoH ryHaxou Ta3aKKype$Ta gap u^ogau MatHou "gacTypxoH, nogap" [8, c. 425], gap ryumu Byxopo 6a ryHau numa [7, c. 47] Ba gap ryumxou gurapu muMoaH gap maKau numa xaMnyH Mypogu^u Boxau xanma gap ucTH^oga Kapop gopag [6, c. 46].
BaptaKcu naHg Boxau $aBK, kh HMpy3 gap ryumxou ^aHy6H e ^aHy6H-mapKH 6a Ta^aBByaoTH maKaH gynop mygaaHg, aMMo gap ryumxou muMoaH 6ugyHH gurapryHH 6a Kop MepaBaHg, 6o3 yHcypxou ayraBue hh3 6a namM MepacaHg, kh gap aa$3H MapgyMH muMoau To^hkhctoh 6o TarnupoTH obo3h Max$y3 MoHga, gap ryHmxou ^aHy6H e ^aHy6H-mapKH 6o xaMoH ryHau KyxaH no6ap^o MoHgaaHg. HyH HaMyHa hh ^o MeTaBoH a3 Boxau 6exmaH "a3 raa6ep (napBe3aH) ry3apoHHga To3a KapgaH, эaaк KapgaH" [11, c. 194] egoBap myg: Ammo 6atg,...axgu py3rop[po] MoHaHgu cypoxH xyHH ho6 a3 gugau xyH6op MepexT Ba 6axTH HaryHcop 6a rup6oau $aaaK 6ap capu oh xoKcopoH rapgy raMy aHgyx 6a gacm ug6op Me6exm...[c. 7].
HMpy3 6exmaHpo coxh6ohh ryHmxou rypyxu pamTH, MoHaHgu Kaxgapa, Mapr3opu Cup gap u^ogau gy MatHo: 1. 6exTaH; 2. Ma^. a^TOHgaH (a3 hmthxoh) ucTH^oga MeHaMoHHg [8, c.105], Baae coxh6ohh ryHmxou muMoaH Boxau Ma3Kyppo 6a ryHaxou suuexmaH /syuexmaH 6a MatHou "a3 rup6oa, эaaк ry3apoHugaH" 6a Kop Me6apaHg [17, c.66].
Ho3hm 6a TatKug acT, kh Ta6guau xaMcagou "6" 6a "r" gap oro3H KaauMa Ba ry3a-pumu cagoHoKH "e" 6a "h" gap 6aHHH Boxa th6kh KoHyHH obohh 3a6oHx,ou эpoнн, 6a xycyc to^hkh pyn gogaacT. HyHHH Tax,aBByaoTpo MeTaBoH gap Mucoau yHcypxou ayraBHH gurap, aMcoau 6ycmox > sycmox, 6ym,uwK > ¿y^uwK, 6u6apaead > 6usapaead, 6apaeudaH > sapaeudaH; $apewma > $apuwma, 3ewmu > 3uwmu Ba m. hhxo gynop oMag [14, c.29, 39].
A3 ucTH^ogau $etau xopu dodaH \ KapdaH 6a MatHou "gamHoM gogaH, xaKopaT KapgaH" MatayM Merapgag, kh xaHy3 6apBaKT uggae a3 Boxaxou apa6uacoc 6a TapKu6u ayraBHH 3a6oHH to^hkh Ha TaHxo pox e^TaaHg, 6aaKH gap KaauMaco3HBy TapKu6co3H $atoa rapgugaaHg Ba ohxo nac a3 ry3amTau naHg caga 6a x,aMoH ryHau 6ocToHHHmoH gap aa$3H MapgyMH to^hk nongop MoHgaaHg. MacaaaH, gap nopnau 3anau acap maKau xopu dodaH, aMMo gap 6aHTH MaHcy6 6a K. Bhhoh ryHau xopu KapdaH ucTH^oga mygaacT: ^ap^oa ypo a3 rupe6oHam rupu^Ta 6a nemu Mac^ug, e 6a nemu BaKuau Myaao^o Kamoaa Kapga Me6apaHg, ypo xopu MeduyaHd, pacBo MeKyHaHg.
MeKyHad xopu Mapo, a36acKH KyHam 6apgapaM, To 6a Kan xopH KyHag, MeMoHaMy Me6apgapaM [c.34].
MatayM MemaBag, kh maKau xopu KapdaHpo HueroHaMoH 6apBaKT 6a gy MatHo: 1. Kacepo xop gomTaH, o3op gogaH; 2. gamHoM gogaH ucTH^oga KapgaaHg [9, ^.2, c. 495; 11, ^.2, c. 451] Ba 6a nyHHH MatHo hh TapKu6po 6atgaH hh3 uggae a3 agu6oH, Mucau C.Ahhh 6a Kop 6ypgaaHg [13, ^.2, c. 300].
A3 6aHHH ryumx,oH Myocupu to^hkh MyBo3HH xopu dodaH 6a MatHou "gamHoM \ ^aKopaT gogaH; TaxKup KapgaH" gap 6apxe ryum^ou ^aHy6H, Mucau Kyagapau muMoau Kyao6 Ba aa$3H MapgyMH Byxopo 6a Kop MepaBag [8, c. 764; 7, c. 232], gap uggae a3 ryumxou muMoaH ryHau xopu KapdaH ucTH^oga MemaBag.
Аз тахлили чанд унсури лугавй аëн аст, ки онхо аз лихози мансубияти забонй ягона нестанд, дар радифи калимахои аслии точикй шумори вохидхои лугавии арабиасл низ дар аксар маврид ба мушохида мерасанд. Чанд калимаи зер низ аз забони арабй ба забони ниëгони точикон ворид шуда, бо сохиб шудан ба вижагихои нави овоиву маъной аз дер инчониб дар осори ахли илму адаб мавриди истифода карор доранд. Чунончи, ниëгони точикон калимаи арбиасли усулро ба хафт маъно истифода кардаанд, ки дар байни онхо дар ифодаи маънои "харакати мавзуни xyшоянда, ракс" истифода гардидани он низ ба мушохида мерасад [11, ч.2, с. 397]: Ин Бобо Ч,амол xаре дошт, ки уро "Чамандар" ном карда буд ва аз барои вай савте баста буд ва хар узве аз аъзои [вайро] ба чизе ташбех карда, ки ахли фазлу арбоби фасохату балогат уро тахсин менамуданд ва онро мусаччаъ ва мусаннаъ соxта, дар оханги чоргох ба гиччак ба навъе соз мекард ва он Чамандар усуле менамуд, ки акди укало хайрон мешуд...[с.662]. Fyломи масxарае буд дар дувоздах макому бисут чахор шуъба ва шаш овозаву хафдах [бахр] усул, ки куллдети мусикй аст, амале баставу сози гичакро бисëр xyб менавоxт...[с.663].
Аз чониби ахли тахкик маълум карда шудааст, ки усул чунин маъноро баъди ба забони точикй рох ëфтанаш касб кардааст ва он муродифи "ракси баратал"-и хиндист. Ба чунин маъно мустаъмал шудани онро дар осори пешиниëни Bосифй, мисли Мавлавй, Саъдй ва дигарон метавон дучор омад [17, с. 112].
Х,оло усул бидуни тагйири шакл ë бо тахаввулоти чузъии овой дар як силсила гуишхои точикй, чун чанубй-шаркй, мисли гуфтори мардуми Лаxш ва Майдонтераки гурухи гуишхои ваxиëй-раштй [ба гунаи усъл2 ба хамон маъно-8, с. 720], гуиши Фалгар (феъли усулидан "раксидан") ва чанде аз гуишхои шимолй, мисли Хучанд, Истаравшан, Fончй гардиши фаъол дорад [17, с. 113].
Дар "Бадоеъ-ул-вакоеъ" дар чанд маврид калимаи дигари арабиасли тамом, ки ндагон онро дар ифодаи маънохои: 1. хама, хамагй, пурра, комил, саросар; 2. пурра, комил (баъд аз тамом сер шудани шикамаш); 3.басанда, кофй; 4.ба поëн расидани чизе, окибат, анчом, интихо мавриди истифода карор додаанд [11, ч.2, с. 303], хамчун муродифи вожахои комилан, тамоман ба кор рафтааст: Пахлавон пеш давиду гуфт: «Шохо, ин чонвар маро тамом халок соxта буд [с.357]. Баъд аз берун рафтан ба гуломи xyд фармудааст, [ки] ба куштанаш киëм намуда, сари уро бар бом бароварда, дар чохи xонаи ман андоxт ва ман аз ин амр тамом беxабар ва донои кулли хол Холики xайрy шар(р) [с.397].
Имруз низ дар лафзи мардуми манотики мyxталифи чумхурй тамом махз ба хамин маъно пойдор мондааст: дар барxе гуишхои гурухи раштй, мисли Яxч дар шакли тамоми' [8, с. 658], дар гуиши Б^оро ба гунаи батамом, дар Исфара-битамом истифода мешавад [6, с. 47; 7, с. 42].
Маърака низ дар радифи калимахои арабиасле карор дорад, ки имруз мардуми точик онро асосан ба маънои баъдан зухуркардааш истифода менамоянд. Дар "Фарханги тафсирии забони точикй" се маънои ин вожа: 1.майдони чанг; корзор, мухориба; 2. чамъомади мардум барои гузаронидани мусобика ë ичрои коре; 3. маросими туй ë азо [11, ч.1, с. 787] кайд гардида, наввожа будани он ба маънои оxир таъкид шудааст. Аллома Дехxyдо маънохои: 1. чанггох, чойи корзор; 2. чойи тамошо ва чойи хангомаву гавгоро доштанашро ишора намуда, барои маънои аввал дувоздах байти шохидро аз Н.Хусрав, Муиззй, Хоконй, Низомй, Аттор ва дигаронро ëдовар шудааст, аммо барои маънои дуюм далеле зикр накардааст [4, ч.13, с. 18674]. Дар чумлаи зери Bосифй маърака махз ба хамин маънои дуюм ба кор рафтааст: Амир Мухаммадамири Юсуф, ки xалифаи Шох Исмоил ва ^озй Алии Багдодй, ки козии урдуи
fflox HcMoua 6ygaHg, pacugaHgy hh Maypampo gugaHg. ^o3H AaH a3 Amhp MyxaMMag nypcug, kh: "XoHrop, hh hh HaBt Ma^Mae Ba hh hh ryHa Maypamecm ?" [c.166].
X,oao hh Boxa gap ryumxou rypyxxou BaxueH-pamTH, muMoauu Kyao6, rypyxu Kyao6uu X,ucop Ba BagaxmoH gap maKau MapaKa gap u^ogau ce MatHo: 1.^aMtoMag; 2. 6a3MH xocca; 3.MapocuMH ga^HH a3ogopH, cyr (BagaxmoH) [8, c. 439], gap ryumu Byxopo 6a ryHau MapaKa [7, c. 147], gap ryumxou gurapu muMoaH gap MyBo3HH MapaKa TaHxo 6a MatHou "MapocuMH Tyn Ba a3o" rapgum gopag.
Bo6acTa 6a Tetgogu Kop6ypgu Boxaxou HaBtu Ma3Kyp gap "Bagoet-ya-BaKoet" 6oHg ry^T, kh xaga^H acauu Bocu^H xaggu hmkoh 6a $axMy 3aBKH MapgyM Ha3guK KapgaHH 3a6oHH acapam 6ygaacT, a3 hh py, y KymugaacT, kh gap aKcap MaBpug 6a 3a6oHH 3HHgau xaaK, xaTTo 6a aax^au MaxaaaH py oBapga, a3 6aHHH aH6yxu aHocupu ayraBH gypgoHaxoHmpo hhthxo6 HaMyga, 6a Bacuaau ohxo MaKcagu xempo 6a caMtu xoHaHgaam 6a TaBpu ocoh pacoHag. Hh acT, kh roxo gap pagu^u maKau aga6uu Boxaxo ryHau 6a ucTuaox ryumuHmoHpo hh3 6a rapgum Bopug coxTaacT. Ba xancu gaaea hh ^o MeTaBoH a3 gy maKau hk Boxa: sypyHy \ 6upuHy egoBap myg: Toxe kh hh ^aKuppo op3yu sypyHyu My3at^ap MemaBag, goHaxou chmh cupumK 6ap pyxcopu 3at$apoHH Mepe3ag Ba HyH maBKH Momy 6upuHyaw 6a paH^ Megopag, naH^au xacpaT gap MaxocuHH cuexy ca^eg Me3aHag Ba gap nemu MexMoH ^y3 mapMaHgaruro HH^uoa HaMeKamag Ba 6ap xohh TaHxoH ^y3 TytMau ryccaBy Maaoa HaMeHamag [c.61]. A3 6apou Momy sypyHy
nyxTaHgy gap 6apKame nemu HuxogaHg [c.357].
CapHamMau xap gy maKa *vrinji-H эpoннн 6octoh acT. ry3apumu xaMcagou v-po 6a g- gap Mucoau Boxau *vrtaka > gurtak > gurta "rypga" MeTaBoH HumoH gog [15, ^.4, c. 2384]. X^mhh v- 6o3 6o poxu gurapu HHKumo^u oboH 6a b- hh3 My6aggaa mygaacT. Hh ryHa gurapryHHH oBoupo MeTaBoH 6a ^y3 6upuHy 6o3 gap Mucoau KaauMaxoe, HyH eap3sapoH > 6ap3sapoH, eecoMoH > 6ecoMoH Ba m. hhxo HumoH gog [14, c. 33].
fflaKau 6a 6upuHy Ha3guKH hh Boxa gap aKcapu 3a6oHxou ouaaxou xuHgyaBpynoH, TypKH, coMuro xomH Ba m. hhxo to xoa 6a Ha3ap Mepacag [15, ^.1, c. 460].
Axau aga6u acpuMueHarH, aMcoau PygaKHBy OupgaBcH 6a ^y3 gy maKau Ta3aKKype$Ta HHHyHHH ryHaxou sypaHy, sypmypo hh3 MaBpugu ucTH^oga Kapop gogaaHg [17, c. 161-162].
A3 Mymoxugaxo 6apMeoHg, kh HMpy3 rye xap gy maKa 6aHHH ryumxou to^hkH TaKcuM mygaacT: ryHau 6ypuHy gap ryumxou ^aHy6H [8, c. 127], maKau 6upuHy gap HaHge a3 ryumxou muMoaH, aMcoau Byxopo, HcTapaBmaH [7, c. 47; 17, c. 162], ryHau sypyHy gap ry^Topu MapgyMH Xy^aHg, KoHu6ogoM Ba m. hhxo rapgum gopag [17, c. 162].
^ap ry^Topu uc^aparueH hh Boxa gap TapKu6u 6apxe a3 Boxugxou $pa3eoaorH gap xap gy maKa: 6upuny Ba ¿ypyny 6a Kop MepaBag: 6upuny\sypyHy o6 Ha6apdowmaH [6, c. 182].
^acTau gurapu aHocupu ayraBHH "Bagoet-ya-BaKoet"-po Boxaxoe $apo MerupaHg, kh ohxo xaM gap maKau MetepH, xaM ryumuu 3a6oHH to^hkH 6a TaBpu ^atoa MycTatMaa xacTaHg, ^apKH ohxo TaHxo gap hh ^oct, kh uggae a3 MatHoxou KyxaHamoH a3 goupau 3a6oHH aga6H xopu^ mygaaHg, aMMo xaMHH MatHoHmoH gap aa$3H ryumH Max$y3 MoHgaaHg [6, c. 32]. HyHHH yHcypxou ayraBH a3 pynu KaaaMpaBH ucTH^oga HroHa HecTaHg. Bapxe a3 ohxo 6a MatHou Buxau xyg TaHxo gap ryumxou muMoaH rapgumu $atoa gopaHg. EapoeapdaH a3 ^yMaau a^toaecT, kh gap ocopu HueroH gopou mam MatHo, a3 ^yMaa "coxTaH, 6hho KapgaH; TatMup KapgaH" 6yg [9, ^.1, c. 149] Ba gap ^yMaau 3anau "Bagoet-ya-BaKoet" hh $eta Max3 6a xaMHH MatHo 6a Kop pa^Taacn Py3e 6o ^aMte a3 $y3aaoBy 3ypa$o 6ap pynu Kypcuu HMopTa HumacTa 6ygaHg Ba MetMopoHy MyxaHgucoHy 6aHHoeH 6apoeapdu oh HMopaT MeHaMygaHg [c.297].
Х,оло мардуми Конибодому Истаравшан дар радифи маонии дигар бароварданро ба маънои "соxтан, бушд кардан" бисëр истифода менамоянд [17, с.34-35].
Задан ба маънои "соxтан, бино кардан" низ дар катори чунин аносири лугавй карор дорад. Барои шакли меъëрии забони точикй бегона будани ин маъноро бо хамин далел метавон собит намуд, ки дар "Фарханги тафсирии забони точикй" бисту ду маънои он тазаккур ëфтааст, аммо корбурди он ба маънои "соxтан" ишора нашудааст [11, ч.1, с. 503]. Дар осори адибони асримданагй маънои фавкро ифода намудани ин феълро сохибони фархангномахо ишора кардаанд [4, ч.8, с. 11265]. Чунончи, дар асари зикргардидаи Bосифй: Рузе хамин шаxс девор мезад ва xyросониро муздур гирифта буд [с.531].
Х,оло задан агарчи яке аз вожахои сермаънои гуишхои чанубй ва чанубй-шаркй махсуб гардида, мураттибони лугатномахои гуишй ба бисту панч маъно гардиш доштани онро зикр намудаанд [8, с. 263-264], аммо ба маънои тазаккyрëфта омадани он кайд нагардидааст; дар гуиши Бyxоро аз байни шонздах маънои он яке хамин "бардоштан, рост кардан" аст [7, с. 98]; дар гуиши Исфара ин вожа ба маънои фавк хамчун чузъи номи маросими xонапyшй дар таркиби ибораи сардевол задан бокй мондааст [6, с. 38].
Барxе аз аносири лугавии мазкур дар гуишхои чанубй дар мувозихои мyxталиф, аммо дар лафзи шимолдан танхо дар як шакли мyшаxxас махфуз мондаанд. Bосифй дар як маврид феъли даромаданро, ки дар осори ндагон ба се маъно, аз чумла "сар кардан, шуруъ кардан; ба коре икдом кардан" мустаъмал аст [9, ч.1, с. 334; 11, ч.1, с. 418], махз ба хамин маънои оxир истифода намудааст: Максудалии Раккос чавоне буд, ки хар гох ба ракс даромадй, xyршеди xоварй ва махи анварй ба гарав рафтй ва чун аз ракс бозистодй, хуззори мачлисро ба гирди сари xyд дар гирд ëфтй [с.20].
Х,оло агарчи ин вожа дар гуишхои чанубй дар панч шакл: дъромадан \ дърумадан \ дърмадан \ дурмадан \ дърумаан ба кор меравад [8, с. 254], аммо корбурдаш ба маънои мавриди тахлил дучор нагардид. Дар лафзи сокинони барxе навохии шимоли Точикистон феъли тазаккyрëфта ба маънои ишорагардида фаровон мавриди истифода карор дорад.
Иддае аз чунин афъол, ки дар "Бадоеъ-ул-вакоеъ" ба як гуна ба кор рафтаанд, имруз дар лахчахои чанубй бо шакли тахаввyлëфта, вале ба хамон маънои мавриди назари мо побарчо мондаанд, дар холе ки дар гуишхои шимолй корбурдашон дар ду мувозй ба мушохида мерасад. Х,адафи мо ин чо феъли андохтан аст, ки дорои панч маъно буда, яке аз онхо "соxтан, бино кардан ^она ва иморатро) " аст: иморат андоxтан, xона андоxтан [11, ч.1, с. 69]. Дар "Фарханги мукаммали забони точикй" чахордах маънои ин феъл ишора гардида, маънои панчумаш "соxтан, бино кардан (xона, иморатро)" кайд шудааст ва барои мyшаxxас шудани матлаб иборахои иморат андохтан, хона андохтан зикр шудааст, аммо аз осори нтегон шохиде барои ин маъно дарч наëфтааст [10, с. 460-465]. Дар "Бадоеъ-ул-вакоеъ" дар чанд маврид андохтан ба маънои "соxтан, бyнëд ниходан" ба кор рафтааст: Тархи боге андохтаам ва ба нихоли мева ва гайра эхтгёче афтода [с.65]. Баъда хозо инхои ройи мунир он ки ин муклиси дуогуй тархи боге андохта ва муддати мадид аст, ки ба воситаи касрати машогил, ба таъмири он напардоxта [с.65]. Х,азрати Амир Алишер дар сари xиëбони Хирот, кариб ба таxти Аллоху Акбар тархи иморати работе андохта буд [ва] дар [итмоми] он эхтимом [y] саъйи тамом менамуд [с.297].
Дар гуишхои чанубй феъли мазкур дар шакли мyxаффафи дохтан истифода мешавад. Дар гуиши номбурда се вожаи хамшакли дохтан: дохтан', дохтан2, дохтан3 ба кор мераванд, ки аз байни онхо калимаи raxyCT дорои дувоздах маъно, вожаи дуюм танхо ба маънои "соxтан, бино кардан" ва унсури лугавии сеюм факат ба як
MatHo rapgum gopag. floxmaH 6a MatHou Ta3aKKype$Ta gap aKcapu ryumxou ^aHy6H (rypyxu muMoauH Kyao6) Ba ^aHy6H-mapKH (rypyxu pamTH), Mucau CaMcoauK, 06urapM, XoBaauHr, Hxh, BagaxmoH MaB^yg acT [8, c. 241-242].
^ap ryumu Byxopo hh Boxa gap gy maKa: andoxmaH amoxmaH 6a naH^ MatHo 6a Kop pa^Ta, gap 6aHHH ohxo 6a MatHou 3HKpe$Ta rapgum gomTaHH oh Kang mygaacT [7, c. 33]. ^ap ryumxou gurapu muMoaH hh3 hh MatHou aHdoxmaH to xoa Max$y3 MoHgaacT [6, c. 133].
Hk 6axmu hh ryHa aHocupu ayraBupo oHxoe $apo MerupaHg, kh 6o By^ygu cup$ эpoннaca 6ygaHamoH HMpy3 gap 6aHHH MapgyMH to^hk 6a ryHau TypKH rapgum gopaHg. Max3 xaMHH "Hexpa"-u TypKuryHau ohxo 6a uggae a3 axau KaaaM acoc ramTaacT, kh oHxopo xaMHyH BoMBoxau TypKH 6a myMop opaHg. Ho3hm 6a TatKug acT, kh Myaaau^H hh caTpxo gap hk MaKoaau xem goup 6a HaHge a3 HyHHH yHcypxou ayraBHH "Bagoet-ya-BaKoet", aMcoau nunoK, kok, nanax, 6yeua e 6yxua, KaHop, KanudaH Myaoxu3apoHH Kapga 6yg [16, c. 395-407]. Ammo MatayM MemaBag, kh myMopu HyHHH KaauMaxo a$3yH a3 nuHgopu moct. Ta3aKKyp 6oHg gog, kh hh HaBtu aHocupu ayraBH a3 auxo3H Buxaruxou nongopMoHHHmoH gap ryumxou Ma3Kyp HroHa HecTaHg: 6at3eHmoH 6o maKau 6a aca Ha3guK nongop MoHgaaHg, 6apxe gurap 6o TaxaBByaoTH obohh MyaHHH no6ap^oHHg, 6at3e arapHH gap aaoxugarH 6a Kop HaMepaBaHg, Baae gap TapKu6u KaauMaxou aaoxuga Max$y3 MoHgaaHg.
MyxaKKHK B. H. A6aeB gap hk MaKoaau xem TatKug KapgaacT, kh 6apxe a3 Boxaxou KyxaH gap gaBpoHH 6atguu HHKumo^H 3a6oH gap TapKu6u KaauMaxou aaoxugau MypaKKa6 xaMHyH ^y3tu MyKappapuu ohxo MeTaBoHaHg 6okH MoHaHg [2, c. 75-85]. Ba HyHHH aHgemau MyxaKKHK hh HyKTapo MeTaBoH uaoBa Kapg, kh HyHHH Boxaxo Ha TaHxo gap goupau Boxaxou MypaKKa6, 6aaKH gap TapKu6u KaauMaxou coxTa hh3 MeTaBoHaHg Max$y3 MoHaHg [6, c.31, 32].
^ap "Bagoet-ya-BaKoet" gap gy MaBpug Boxau cohuk \ coHyK MaBpugu ucTH^oga Kapop rupu^TaacT: Mup oHHyHoH kh TaKH 6ap acoe 3aga cuToga Ba 6a pacMH cohuk Ta6aKxou nypu 3ap gap nem Huxoga [c.474].
HHKa Kan HyH Kapg 3yxpa MymTapH a3 6axpu coHyK hk Ta6aK, Kapg nypgyp a3 KaBoKu6 a3 cunexpam Hogapu y a3 caTap [c.632]. A3 Taxauay MyKouca hh^ohh6 6a 6apgomTe pacug, kh hh Boxa 6o $etau wowudaH po6uTa gomTa, a3 pemau yHcypu ayraBHH Ma3Kyp 6o a$3ygamaBHH 6apxe aHocupu eBap, HHHyHHH TaxTH Tatcupu TaxaBByaoTH oboH KaauMau cohuk \ coHyK 3yxyp KapgaacT, kh TapuKH Tarnupu oHpo MeTaBoH 6a TaBpu 3ana HumoH gog: wowaK > HowaK > HoHaK > hohuk > hohuk > cohuk \ coHyK. A3 MaBogu Tatpuxu 3a6oH MatayM acT, kh xaMcagou "m" gap MaBKetxou MyxTaau^H Boxa, 6a xycyc oro3H oh MeTaBoHag 6a "h" HBa3 rapgag. HyHHH gurapryHupo gap Mucoau waH6ap > HaH6ap, naxw > naxH [14, c. 35, 38], wy6oH > HynoH Ba m.hhxo MeTaBoH HumoH gog. 3yxypu ryHau cohuk \ coHyK TaxTH Tatcupu 3a6oHH apa6H Ba maKau Myappa6 rupu^TaHH wowaK 6a ByKyt oMagaacT. Bapxe Myappa6mHHocoH co6ht HaMygaaHg, kh ryHau Myappa6u Boxaxou gap oro3 xaMcagou "m" gomTa (Mucau warnp) 6o "c" u6Tugo MerapgaHg [20, c. 135, 138, 161...].
Oetau wowudaH TaHxo MatHou "6aBa KapgaH, nemo6 KapgaH" [11, ^.2, c. 656]-po HagomTa, HueroH oHpo gap H^ogau MatHoxou: "rouT a^KaHgaH, pugaH"; "$ypy pexTaHH o6y mapo6 Ba aMcoau oh..."; "3axuga 6apoMagaH"; "HaKugaH"; "o6 3agaH, nomugaH"; "Tap mygaH 6a o6" MaBpugu ucTH^oga Kapop gogaaHg. MatHou acauu wowudaH, kh gap эpoннн 6octoh ryHau *xsarsaka- (a3 pemau *xsar- "^opH mygaH, pexTaH")-po gomT [15, 3, c. 1829], "pexTaHH o6 Ba xap Moet" acT [4, 8, c. 12353].
Дар "Бадое-ъул-вакоеъ" феъли мазкур дар ду колаби ифода: шошидан ва шоша кардан истифода шудааст: Хосил, [ки]...пуштае ба мушобехи гунбади сабзест, маро ба боли он бармеорад ва мегуяд, ки: "Биё, ки мову ту бишошем ва бибинем, ки шошаи кадом дуртар меравад" [с.276]. Имшаб дар ин андешаву хаёл бош, чун он пир пайдо шавад ва туро талаб намояд, бо вай гуй, ки то кай равем, шоша кунем, чомахобхои мо зоеъ шуд, порае зар бидех, то асбоби чомаи хоб рост кунем [с.276].
Холо ин вожа ба хамон шакли тахаввулёфта дар гуишхои чанубй ва чанубй-шаркй дар таркиби унсурхои лугавии чоч кардан "ба чарогох сар додан", чочак' "анат. сари пистон, нуги сина", чочак2 "пистонак, маккак",чочак3 "вора" (чочаки дандун "вораи дандон"), чочак4 "анат. забонак, забонча (тагояки гулу)", чочала "пахну парешон", чочилщ \ чочщи \ чошак \ чошалак ("танга, чормагзу гулингу кандалоте, ки шаби акди никох аз сари наварусу навдомод пошида мешавад") махфуз мондааст [8, с.850].
Дар бархе гуишхои шимолй низ вожаи чочуц ба маънои "пошидани канд ё ширинихои дигар" гардиши фаъол дорад. Афзун бар ин мардуми ин минтака нисбат ба олати кудаки нарина калимаи чучоц < шошакро ба кор мебаранд.
Бархе аз чунин аносири лугавй, ки Восифй онро танхо ба як шакли мушаххас мавриди истифода карор додааст, дар гуишхои точикй дар ду мувозй ба кор мераванд. Намунаи чунин вожахо букрй аст, ки маънои "пуштхамида, кузапушт"-ро дорад [11, ч.1, 244]: Мирзо Шохгариб, ки яке аз фарзандони Султон Хусайн Мирзо буд, дар хини хурдй аз бакши хиргох афтода, устухони пушту синаи у аз чо рафта, букрй шуда буд [ва] багоят хуштабъ буд ва шеърро бисёр хуб мегуфту хуб мешинохт [с.645].
Аз баррасии гузаштаи дури вожаи тазаккурёфта метавон ба бардоште расид, ки асли онро калимаи ориёии ЬНаща ташкил дода, он, дар навбати худ, аз унсури лугавии ЬНвщ-и забон-асоси хиндуаврупой сарчашма гирифтааст.Ин шакли ориёй минбаъд дар забонхои мухталифи эронй ба гунахои bau-g ва Ьаы-к идома ёфт ва имруз бо рохи табдили овозхои алохидаи таркибаш ба шаклхои туркии буц (мунчонй), буц / бац (шугнонй), бугча (аксари лахчахои шимолй), бухча (гуишхои дигари точикй), буккак, буцца, буццоц, бугуз ва бугма гардиш дорад [16, с. 401].
Холо ин вожа дар бархе гуишхои шимоли Кулоб, мисли Ёхсу, Сари Хосор ва Ховалинг дар ду шакл: бъкри \ бъкъри [8, с. 125], дар гуиши Бухоро ба гунаи букра "конусшакл, махрутшакл" [7, с. 241], дар дигар гуишхои шимолй дар мувозии букрй мустаъмал аст.
Ба ин тарик, гуишхои точикй дар хифозати дастаи калони унсурхои лугавй накши шоиста дошта, аглаби онхо ба гунаи ба асл наздик, хиссаи дигар бо тахаввулоти чузъй ё чиддй мавриди истифода карор доранд.
Дар "Бадоеъ-ул-вакоеъ"-и Восифй теъдоди ин навъи аносири лугавй фаровон буда, аз таваччухи муаллифи асар ба забони зиндаи халк шаходат медихад.
Чунин калимаву таркибхо аз лихози мансубияти забонй асосан точикй буда, дар радифи онхо иктибосхои арабй низ ба мушохида мерасанд. Маълум мешавад, ки бархе аз чунин вомвожахо аллакай дар замони Восифй аз чихати овоиву маъной ба кавоиди забони точикй мутобикат пайдо кардаанд.
Пайнавишт
1. Айнй С. Восифй ва хулосаи "Бадоеъ-ул-вацоеъ". —Душанбе: Ирфон, 1985. -335 с.
2. Абаев В.И. Сложные слова-хранители древней лексики // Вопросы языкознания.
М.:Наука,-1983.-№ 4. -С.75-85.
3. Восифи Зайнуддин Махмуд. Бадоеъ-ул-вацоеъ. Веросторон М. Диловаров, Содщова М. -Душанбе: Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи Миллии Тоцик. 2014.-730 с. Хамаи мисолуо аз уамин нашр аст.
4. Деухудо А. Лугатнома. Цилди 6, 9274 с.; цилди 7, 10826 с.; цилди 8, 12378 с.; цилди 9, 13930 с.; цилди 12, 18586 с.; цилди 13, 20138 с. / А. Деухудо. -Теурон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгоуи Теурон, 1373.
5. Зоуидов А. Осимова Б. Фаруанги воуидуои фразеологии лауцаи Хуцанд.-Хуцанд: Нури маърифат, 2013. -391 с.
6. Мацсудов Т. Лексика ва фарзеологияи шевауои тоцикони Исфара. -Хуцанд: Нури маърифат, 2018. -207 с.
7. Маумудов М.,Бердиев Б. Лугати мухтасари лауцауои Бухоро. -Душанбе: Дониш, 1989, -278 с.
8. Маумудов М., Г.Цураев, Б.Бердиев. Фаруанги гуишуои цанубии забони тоцики.. -Душанбе, 2012. -946 с.
9. Фаруанги забони тоцики.. Цилди 1, -949 с.; цилди 2, -951 с. / Зери таурири М.Ш.Шукуров, В.А. Капранов, Р. Хошим, А.Маъсуми. -М.: Советская энсиклопедия, 1969.
10. Фаруанги мукаммали забони тоцики.. Цилди 1. А. Зери таурири С. Назарзода ва дига-рон.-Душанбе: Шарци озод, 2011. -829 с.
11. Фаруанги тафсирии забони тоцики.. Цилди 1, 949с.; цилди 2 -944с. / Зери таурири Назарзода С., А. Сангинов, С.Каримов, М.ХСултон. -Душанбе, 2008;
12. Фаруанги тоцики ба руси. Нашри дувум бо илова, такмил ва ислоу. Зери таурири Д.Саймиддинов ва дигарон. -Душанбе: Матбааи Академияи илмуои Цумуурии Тоцикистон, 2006. -784 с.
13.Фозилов М. Фаруанги иборауоирехта. Цилди 1, - 952 с.; цилди 2, -802 с. /М. Фозилов. -Душанбе: Нашриёти давлатии Тоцикистон. 1963-1964.
14.Хонлари. П.Н. Дастури таърихии забони форси.. Ба кушиши дуктур И. Мусташорниё. Теурон, 1372. -279 с.
15.Хасандуст М. Фаруангирешашинохтии забони форси.. Цилди 1, 585 с.; цилди 3, 2080 с.; цилди 4, 2955 с. -Теурон, 1384.
16.Хасанзода А.Чанд вожаи туркигунаи эрониасл дар «Бадое=ъ-ул-вацоеъ»-и Восифи//Асолати забон ва мауорати баён. -Хуцанд: Ношир, 2018. -С.395-407.
17.Хасанов А. Унсуруои лугави ва сарфию наувии осори садауои X-XIII дар гуиши шимоли (бахши Фаргонаи гарби). Монография / А. Хасанов. -Хуцанд: Нури маърифат, 2003. -253 с.
18.Ходизода Р. Самарцандиён чи мегуянд. Лугатномаи мухтасари гуиши форсии Самарканд. -Машуад, 1382. -192 с.
19.Шарифов Б. Хусусиятуои морфологии ««Бадоеъ-ул-вацоеъ»-и Восифи. -Душанбе, 1985. -215 с.
20.Шир Э. Вожауои форсии арабишуда. Тарцумаи Х.Табибиён.-Теурон: Амири Кабир. 1389. -290 с.
21.Эмомали Раумон. Забони миллат-уастии миллат. Китоби 2. Забон ва замон. Душанбе: Нашриёти муосир. 2020. -431 с.
Reference Literature:
1. Aini S. Vosif and Brief Transposition of "Badoe-ul-vakoye". - Dushanbe: Cognition, 1985. -335 pp.
2. Abayev V. I. Compound Words as Custodians of Ancient Lexicon // Issues of Linguistics. -M.: Science, 1983, N4. -pp. 75-85.
3. Vosifi Zaynuddin Makhmud. Badoe-ul-vakoye. Preparation by M. Dilovarov, M. Sodikova. -Dushanbe: Central Scientific Editorial Board of Tajik Soviet Encyclopedia. - Dushanbe, 2014. - 730 pp. (all examples being adduced from this edition).
4. Dehhudo A. Lexicography. V.6, 9274 pp.;V.7, 10826 pp.; V.8, 12378 pp.; V.9, 13930pp,; V.12, 18586pp.; V13. 20138pp. //A. Dehhudo. - Tehran: Publishing-House of Tehran University. 1373 hijra
5. Zokhidov A., Osimova B. The Dictionary of Phraseological Units Referring to Khujand Vernacular. - Khujand: Light of Enlightenment, 2013. - 391 pp.
6. Maksudov T. Lexicon and Phraseology of Isfara Tajik vernaculars. - Khujand: Light of Enlightenment, 2018. - 207pp.
7. Makhmudov M., Berdiyev P. The Brief Dictionary of Bukhara Vernaculars. - Dushanbe: Knowledge, 1989. - 278pp.
8. Makhmudov M., Djurayev Gh, Berdiyev B. The Dictionary of Southern Vernaculars of the Tajik Language. - Dushanbe, 2012. - 946pp.
9. The Dictionary of the Tajik Language. V.1 - 949 pp.; V.2 - 951 pp. // Under the editorship of M. Sh. Shukurov, V.A. Kapranov, R. Khoshim, A. Masumi. - M.: Soviet Encyclopedia, 1969
10.Complete Interpretation Dictionary of the Tajik Language. V.1-949 pp.; V.2 - 944 pp. // Under the editorship of Nazarzoda S. et alia. Dushanbe: Freedom of the Orient, 2011. - 829 pp.
11. Interpretation Dictionary of the Tajik Language.V.1-949 pp.; V.2. - 944 pp. // Under the editorship of Nazarzoda S., Sanghinov A., Karimov S., Sulton M.Kh. - Dushanbe, 2008
12. Tajik-Russian Dictionary. The second edition with addenda, corrections and alterations. Under the editorship of D. Saymiddinov et alia. - Dushanbe: Printing-House under Tajikistan Republic Academy of Sciences, 2006. - 784 pp.
13. Fozilov M. The Dictionary of Phraseological Units. V.1 - 952 pp.; V.2. - 802 pp. // M. Fozilov. - Dushanbe: Tajikistan State Publishing-House. 1963-1964
14. Hondari P. N. Historic Grammar of the Persian Language. Under the editorship of Dr. I. Mustashorniyo. - Tehran: 1372 hijra. - 279pp.
15. Hasandust M. Etymological Dictionary of the Persian Language. V.1, 585 pp.; V.3, 2080 pp.; V.4, 2955 pp. - Tehran, 1384 hijra
16. Hasanzoda A. Some primordially Iranian Words Being Turkic by their Form in "Badoe-ul-vakoye" by Vosifi // Genuine Mastership of Poetic Speech. - Khujand: Publisher, 2018. - pp. 395-407.
17. Hasanov A. Lexical and Grammatical Elements of Literary Productions of the X-th - the XIII-th Centuries in Northern Vernaculars (Western Ferghana). Monograph // A. Hasanov. -Khujand: Light of Enlightenment, 2003. - 253 pp.
18.Khodizoda R. What Samarkandians Tell. Concise Dictionary of Samarkand Vernacular of the Persian Language. - Mashkhad, 1382 hijra. - 192 pp.
19. Sharifov P. Morphological Peculiarities of Vosifi's "Badoe-ul-vakoye". - Dushanbe, 1985. -215 pp.
20. Shir E. Arabized Persian Words. Translation by Kh. Tabibiyon. - Tehran: The Great Emir, 1389 hijra. - 290 pp.
21. Rakhmon, Emomali. The Language of the Nation Being the People's Life. Book 2. Language and Epoch. - Dushanbe, 2020. - 431 pp.
