CC BY
13
УДК 811.21/22
DOI 10.24412-2413-2004-2022-4-106-113
ИСМХОИ ЦОМЕИ ИФОДАГАРИ МАФХУУМХРИХОНАВОДА ВАХЕШУ
АКРАБО
СОБИРАТЕЛЬНЫЕ СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫЕ, ОБОЗНА ЧАЮЩИЕ ТЕРМИНЫ РОДСТВА, В ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКЕ
COLLECTIVE NOUNS DENOTING KINSHIP TERMS IN TAJIK LANGUAGE
Ёрмирзоева Мунзифа Мирзоабдуллоевна,
сармуаллими кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии МДТ «ДДХ ба номи академик Бобоцон Fафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
Ёрмирзоева Мунзифа Мирзоабдуллоевна,
ст. преподаватель общеуниверситетской каф. таджикского языка ГОУ «ХГУ им. акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Yormirzoyeva Munzifa Mirzoabdulloevna,
senior lecturer of the all-university department of the Tajik language under the SEI "KhSUnamed after acad. B.Gafurov " (Tajikistan, Khujand) E-MAIL:
Вижагиуои маънои ва мавцеи истифодаи исмуои цомеи ифодагари мафуумуои хешу ацрабо ва хонавода дар забони адабии уозираи тоцики барраси шудааст. Дар заминаи маводуои забони нишон дода шудааст, ки исмуои цомеи мавриди тащил дар забони адабии уозираи тоцики аз лщози корбурд щмсон набуда, аксарият серистеъмол, гурууи дигар камистеъмол ва бархе аз онуо аз доираи истифода баромадаанд. Таъкид шудааст, ки имруз дар забони адабии тоцики исмуои цомее, ки аз истифода баромада ба гуруци калимауои таърихию архаисти ворид шудаанд, дар забони осори насри таърихи ба кор рафтаанд. Дар таркиби лугавии забони тоцики дар баробари исмуои цомеи ифодагари мафууми хонаводаи асли вожауои ицтибосии араби ва туркиву мугулй низ ба назар расиданд.
Калидвожах;о: исмуои цомеъ, таркиби лугавии забон, мафууми хонавода, вожауои асли,
тафсири калима, хешу ацрабо, лугатнома
Исследуются семантические особенности и специфика использования собирательных существительных, обозначающих термины родства, в современном таджикском литературном языке. На основе исследованного языкового материала доказывается, что анализируемые термины родства отличаются по степени употребительности: большинство из них часто употребляемые, некоторые существительные малоупотребительные, слова третьей группы в современном таджикском языке не используются. Подчеркивается, что последняя группа собирательных существительных в современном литературном языке входит в состав исторической и архаической лексики и используется в основном в языке исторической прозы. В словарном составе таджикского языка, наравне с исконно таджикскими собирательными существительными, обозначающими понятия родства, функционируют также заимствованные арабские, тюркские, монгольские термины.
Ключевые слова: собирательные существительные, словарный состав языка, семейные понятия, исконные слова, толкование слов, родственники, словари
The semantic features and specifics of the use of collective nouns denoting kinship terms in the modern literary Tajik language are investigated. Based on the linguistic material, it is proved that the analyzed terms of kinship differ in the degree of usage: most of them are frequently used, some nouns are not commonly used, the words of the third group are not used in the modern Tajik language. It is emphasized that the last group of collective nouns in the modern literary language is part of the historical and archaic vocabulary and is used mainly in the language of historical prose. n the vocabulary of the Tajik language, along with the original Tajik collective nouns denoting the concept of kinship, there are also borrowed Arabic, Turkic, Mongolian terms.
Keywords: collective nouns, vocabulary of the language, family concepts, native words, word interpretation, relatives, dictionaries
Исмхои чомеъ бо вижагихои лугавию маъноии худ гурухи алохидаи исмхоро ташкил намуда, аз руйи маъно мачмуи вохидхои хамчинс ва аз хам чудонашавандаро ифода менамоянд. Исмхои чомеъ дар шакли танхо бидуни нишонахои чамъбандй мафхуми чамъро ифода карда метавонанд.Таркиби лугавии забони точикй аз ^абатхои гуногуни лугавию маъной иборат буда, исмхои чомеи ифодагари мафхумхои хонавода ва хешу а^рабо яке аз ин ^абатхоро фаро мегирад. Ин гурухи исмхои чомеъро хам вожахои аслй ва хам вожахои щтибосй ташкил мекунанд. Яке аз чунин калимахо исми чомеи хонавода аст, ки ахли хона, пайвандони як оиларо ифода мекунад. Мураттибони фархангомахо ин унсури лугавиро ба таври зайл тавзех додаанд: оила, дудмон, ахли хона, зану фарзанд [10,ч.2,491]; хонадон, дудмон, хайл, хона, табор, дуда; ахли хона, ахли байт; ^абилаи бузург ва машхур; навъ, раста, тира; нажод [5,ч.6,9438]. Мураттиби "Фарханги решашинохти забони форсй" зимни вожаи номбурда тафсири кучактарин гурухи ичтимой дар чомеа, ки шомили падар, модар ва фарзандон аст, хонадон, дудмонро оварда, зикр менамояд, ки вожаи хонавода аз хиссахои "хон" (j^-) - ахли хона, аёл ва "вода" ( -ба маънии асос, поя, асл, бунёд таркиб ёфтааст [4,ч.1,293; 13,ч.2,1097]. Муаллиф унсури "вода" - ро зохиран бо лугати форсии бостон: uvada - табор, тухма, насл ва бо лугати форсии миёна: awadag - зоиш, зод ва валад марбут медонад [13,ч.2,1097].
Тахлили маводхо нишон дод, ки исми чомеи хонавода дар забони адабии хозираи точикй ба таври фаровон корбаст шудааст: Хонавода якбора тамоман горат шуда буд, Фирдавсй аз панч хазор , ки аз Аскофй расида буд, ду хазорашро ба Масъуд дод, ки харчи рох бикунад [9,91]. Очинги руй, муйхои сафеди сар гувохй медоданд, ки машавдатхои зиндагии ин хонаводаи ^ашшо^ уро пеш аз ва^т пир карданд [14,6].
Унсури лугавии хонадон низ ба хамин гурухи исмхои чомеъ мансуб аст. Исми чомеи хонадон дар сарчашмахои зери назар хонавода, оила, дудмон, сулола, ахли хона ташрех ёфтааст [10,ч.2,491;11,ч.2,465;13,ч.2,1096]. Мураттиби "Лугатномаи Деххудо" вожаи мавриди тахлилро батафсил шарх дода, бар иловаи маънихои дуда, табор, ол, дудмон, забила, ахли байт, итрат, хонумон, хонавода, маънии покнажод ва сохибхонаро низ овардааст, ки дар лугатномахои дигар зикр наёфтааст [5,ч.6,9418]. Бино бар а^идаи мухавдщи таърихи забони форсй - точикй МДасандуст вожаи хонадон аз чузъхои "хон" (jl^) - ахли хона, иёл ва "дон" (jb) - пасванди чой ва макон таркиб ёфтааст. Чузъи "дон" -ро дар забони форсии миёна ба гунаи dan ва дар форсии бостон ба намуди dana - чойгох, макон метавон дучор шуд [13,ч.2,1255].
Хонадони Имомалй бе хеч шаке то имруз аз ин гуна хархашахо комилан дар канор буд [12,24]. Сар то сари ин гуфтахои ин гурги солхурда пур аз хилаву найранг буда,
максади хакикии у аз гайри ранчонидани ман зудтар рондани ман аз хонадонаш буд [2,4.3,339].
Ба силсилаи чунин исмхои чомеъ метавон вохиди лугавии хонаворро ном бурд. Калимаи хонавор дар "Фарханги тафсирии забони точикй" мачмуи касоне, ки дар як хонавода зиндагй мекунанд, нуфуси як хонавода, хона ё хочагй тафсир шудааст [11,4.2,465]. Мураттиби "Фарханги решашинохти забони форсй" вожаи хонаворро вохиди шумораш як хонавода, ки ба таври мустакил дар як махал зиндагй мекунанд шарх дода, дар идома меафзояд, ки калима аз хиссахои "хон" - ахли хона ва иёл, "вор" - bära аз решаи bär - бурдан, хамл кардан ташаккул ёфтааст. Аз лихози маънй бо вожахои англисии "house - hold", олмонии "hous - halt" - хонавор (house - хона, hold - гирифтан, нигох доштан) рабт дорад [13,ч.2,1098]. Дар "Лугатномаи Деххудо" шархи вожаро афроди як хонавода, ки хешовандон бошанд, ба калам дода, зикр мегардад, ки зохиран маънии як микдори хона бошад яке аз маонии "вор" микдор аст, чун хомавор ва кулохвор, яъне ба микдори як хома ё кулох [5,ч.6,9444]. Вале дар "Фарханги забони точикй" ин вожа зикр нашудааст.
Унсури лугавии хонавор дар забони насри муосир назар ба синонимхои хонавода ва хонадон камтар ба кор рафтааст: Аз дехаи мо, ки тахминан 300 хонавор одам дошт, хар руз як ё ду чанозаро ба мазор мебурданд [1,ч.1,146].
Вожаи дигари ифодакунандаи мафхуми хонавода хонумон аст. Хонумон дар луFатномахо ба ду маънй омадааст: 1. хона ва бисоти он, истикоматгох; 2. оила, хонавода, кавм [10,ч.2.493; 4,ч.1,292;11,ч.2,467]. Шархи комили ин вожа дар «Лугатномаи Деххудо» ба таври зайл аст: "хон" мухаффафи хона, "мон" ба маънии рахт, хона бо асосаи хона, бо ахли хона, ахли хона, дудмон, хонавода ва ватан, механ [5,ч.6,9445].
Унсури луFавии дуда ба маънии хешу табор, хонадон ва оила ба хамин гурухи исмхои чомеъ дохил мешавад. Ин вожа дар таркиби луFавии забони адабии хозираи точикй аз форсии миёнаи dütak - дуда, эронии бостон: dütaka, ки муштак аз düta - дуд аст, маншаъ мегирад [13,ч.2,1364]. Бино ба кайди муфассирон дар таркиби луFавии забони точикй ду луFати хамшакли дуда мавчуд аст, ки яке калимаи аслй, дигаре вожаи иктибосии арабй ба хисоб меравад. Мураттиби "Fиёс-ул-луFOт" зимини шархи ин унсури луFавй кайд менамояд, ки дуда дар забони арабй ба маънии кирми вохид ва дар форсй ба маънии хонадон, хешу табор ва дуди чарог аст [4,ч.1,348]. Дар "Фарханги забони точикй" низ калимаи дуда се маъниро ифода намудааст: I. хонадон, дудмон, хешу табор; оила; II. модаи сиёхе, ки дар натичаи дуди бисёр дар мурй ва таги дег пайдо мешавад, курм, сиёхй; III. кирм, кирми пилла, кирмак [10,ч.1,397]. Дар "Лугатномаи Деххудо" бар иловаи маънихои зайл (дудмон, хонадон, хонавода, тоифа ва кабила, фасила, итрат, фомил; нажод, асл, табор, насаб) кайд шудааст: "...сиёхие, ки аз сухтани равган ё нафт падид ояд ва асли мураккаб, ки бадон нависанд хамин аст" [5,ч.7,11197]. Аммо дар "Фарханги тафсирии забони точикй" маънои сеюми калимаи дуда (кирм, кирми пилла, кирмак) дарч нашудааст [11,ч.1,492].
Ч,оиз ба кайд аст, ки мафхуми чомеият танхо ба маънии якуми калимаи дуда робита дошта, маънихои дигар аз дораи исмхои чомеъ берунанд.
Дудмон низ аз кабили хамин гуна исмхои чомеъ буда, хонадон, хонавода, хешу табор, оила, кабиларо ифода мекунад [10,ч.1,397]. Дар ташрехи "Fиёс-ул-луFот" низ ба маънии хонадон, кабила ва табор мушохида гардид [4,ч.1,348]. Шархи "ЛуFатномаи Деххудо" то андозае комилтар буда, дар радифи маънихои дуда, силсила, сулола, насл, тоифа, ол, хонавода, батн, фасила, итрат, хонадон, кабила, ашира, хонумон, фомил маънихои раста, даста, атр ва буйи хуш низ оварда шудааст, ки дар сарчашмахои дигар
зикр нашудаанд [5,ч.7,11195]. Исми чомеи дудмонро метавон дар забони форсии миёна ба гунаи dйtakman - дудмон дучор шуд [13,ч.2,1364]. Мураттиби "Фарханги решашинохти забони форсй" зимни тафсири вожаи зери назар калимаи "дудхона" - ро зикр намуда, аз лихози сохт ва маънй бо исми чомеи дудмон баробар донистааст [13,ч.2,1364].
Мавриди кайд аст, ки вожахои дуда ва дудмон ба гурухи калимахои архаистй мансуб буда, мавкеи онхоро дар забони адабии хозира калимахои хонадон ва хонавода иваз намудаанд. Аз ин ру, корбурди ин исмхои чомеъ дар забони адабии хозираи точикй бештар дар осори таърихй мушохида гардид: Дигар номакдор мурда буд ва рози худ ба устодон бурда буд, бастагии дижбон Обтин ба дудмони Зардук назди ман пушида монда
буд [3,61].
Унсури лугавии дудхона дар "Лугатномаи Деххудо" дудмон, хонаводо, хонадон, дуда ва нажод тафсир шудааст [5,ч7,11191]. Дар "Фарханги тафсирии забони точикй" ду маънии ин калима нишон дода шудааст, ки аз шархи "Лугатномаи Деххудо" тафовут дорад: 1.чое, ки дар он чармгарон пустро дуд медиханд; хонае, ки дар он чо мохию гуштро дуд медиханд, хонаи дуддихй; 2.хонаи пурдуд [11,ч.1,493]. Вале аз "Fиёс-ул-луFOт" ва "Фарханги забони точикй" доир ба вожаи дудхона маълумот пайдо накардем.
Ин чо метавон хулоса кард, ки калимаи дудхона дар забони адабии хозираи точикй андаке тагйири маъно кардааст ва имруз чун исми чомеъ ба маънии "дудмон", "хонавода" ба кор намеравад.
Бино ба шархи сарчашмахо унсури лугавии тира низ мутааллик ба хамин дастаи исмхои чомеъ аст. Маврид ба зикр аст, ки вожаи тира сермаъно буда, дар яке аз маънихои калима мафхуми чомеият зухур менамояд. Дар фархангнома ин вохиди лугавй ба гунаи зер: гурухе аз мардум, ки аз як нажоданд, нажод тафсир шудааст [13,ч.2,930]. Дар шархи "Лугатномаи Деххудо" ду маънии гуногуни омонимии ин вожа ба назар расид:
1.торик ва сиёхфом, тор ва зулмонй; II. дуда, шуъбае, кабилае аз инсон. Фархангистони Эрон ин калимаро ба чои тоифа ва хонавода дар гиёхшиносй ва чонваршиносй пазируфтааст. Мураттиб оид ба сайри таърихии калимаи тира ибрози назар намуда, зикр менамояд, ки дар забони эронии бостон: дар авастой: - тор, торик, дар пахлавй: ^^ аст [5,ч.5,7202]. Аз чониби мураттибони "Фарханги забони точикй" ва "Фарханги тафсирй" низ ду маънии калимаи мавриди тахлил - 1.тор, торик, хира сиёх; II. 1.сабукй;
2.хичил, шарманда нишон дода шудааст, амма ба маънии дудмон ва хонавода дучор наомадем [10,ч.2,364; 11,ч.2,354]. Дар 'Тиёс-ул-лугот" факат маънии якум торик , мукаддар ва хашмнок ба назар расид [4,ч.1,220], ки ба андеши мо, дар забони адабии хозираи точикй низ тира ба хамин маънй роич аст.
Яке аз сабабхои Fаномандгардии таркиби луFавии забон ходисаи сермаъной аст, ки калимаи ол аз зумраи хамин гуна вожахо махсуб мешавад. Мушохидахо нишон дод, ки дар таркиби лугавии забони точикй се вожаи хамгуни ол ба кайд гирифта шудааст. Яке калимаи аслй - сурхча, сурхи гулобй, сурх, гулгун, дигаре вомвожаи арабй -1.авлод, насл, кабила, хонавода; ахл; 2.сароб, куроб, севумин иктибоси туркй - мугулй -мухри подшохй, сикка, имзо аст [10,ч.1,911;11,ч.2,24]. Мухаммад Fиёсуддин дар 'Тиёс-ул-лугот" низ мавчудияти се вожаи олро зикр намуда, батафсил шарх додааст, ки дар форсй ба маънии ранги сурх, аспи бур ва навъе аз шароб, чуби хайма ва номи маразе, ки занони навзоидаро бошад ва беххои борик, ки бад он чомаро сурх кунанд. Муаллиф лафзи олро ба маънии сурх ва мухри подшох дар лугати туркй дидааст. Дар ин сурат лафзи ол арабй бошад ва ба маънии фарзандон ва ахли хона ва пайравон аст [4,ч.1,27]. Бар иловаи ташрехоти фавкуззикр мураттиби "Лугатномаи Деххудо" меафзояд: фархангнависон ба калимаи оли арабй маънии шароб хурдани субх ва шом додаанд ва ин аз галат хондани
лyFaти capобpо шapоб acт, ки зохиpaн нодуруст acт [5,ч.2,3166]. Пaжyхишгapи pешaшиноcи зaбони форсй-точикй вожaи acдии олро cypxи нимpaнг шapх д0дa, pешaи тaъpиxии онро бa кaдимиaи форсии миёта: al-од, эронии бостон: harda < har- cypx, cypxи нимpaнг мapбyт медонaд. Мyхaккик дap идомaи бaён меaфзояд, ки мумкин aCT дaфзи ол бa дaфзи форсии бостон: ardata, aвacтой: arazata - эронии бостон: rzata - нукдо paбт доштa бошaд [13,ч.1,97].
Тaвpе ки as тaхдиди мaводи зaбонии зери нaзap бapмеояд дap зaбони aдaбии муосири точикй вожaи од бa мaънии xонaводa, aвдод Ba дудмон интишор ёфтaacт. nac, метaвон вожaи одро бa cидcидaи исмхои чомеи ифодaгapи мaфхyми xонaводa мaнcyб донист: Мaн бояд тaвзех медодaм, ки чapо ин номро бa зaбон бypдaм, чapо дyшмaни чонии оли Зapдyкpо пуштибони он мешyмоpaм [3,60].
Дap зaбони точикй иcтифодaи унсури дyFaвии сулола бо вожaи ол бapои ифодaи aйни як мaфхyм мyшохидa гapдид. Кaдимaи сулола дap дyFaтномaхо бa гyнaи зер шapх ёфтaacт: 1.нacд, фapзaнд, aвлод; 2.xонaдон [11,ч.2,275]; он чи берун кaшидa шуд aз чизе; фapзaнд, бaчa Ba тифди caFиp, шсд [5,ч.9,13709]; он чи берун кaшидa шaвaд aa чизе; Ba бa мaънии бaчa Ba тифди caF^; мaчозaн бa мaънии xyдоca [4,ч.1,434]. Имруз дap зaбони aдaбии точикй низ исми чомеи cyлолa коpбacт мегapдaд.
Дap ин кишвap сулолахо бо дacти Fyдомон бaйн paфтaaнд Ba дaвдaтмapдон aз дacти xочибони capоямон кyштa шyдaaнд [7,262]. Модapи мaн aвлоди Сомониён мебошaд, ки дap caйид бyдaни ин сулола кacе шaк нaдоpaд [2,ч.3,315].
Вожаи хеш сермаъно буда, дар яке аз маънияш мафхуми чомеъро ифода мекунад. Дар «Фарханги забони точикй» шархи калимаи хеш чунин омадааст: I. xyд; тaбоp, aкpaбо, нaздикон, яке aз нaздикон; Н.матои даFали заFирпоягй, ки аз он колин, парда ва f. тайёр мекунанд; Ш.чубе, ки бар гардани гов мебанданд, ЮF [10,ч.2,474;11,ч. 2,450]. Мypaттиби "Fиёc-yл-лyF0т" зимни шapхи кaдимaи зери нaзap мaънии xешy aкpaбоpо мaдди aввaл гyзоштa менaвиcaд, ки кaвм Ba ^риб; Ba бa мaънии xyд. Дap идомa оид бa мaънии дуюм тaкя бa сохиби "Бaхоpи Ачaм" ^йд менaмояд, ки xеш муродифи xyд, мaгap кaдpе тaфовyт acт, чapо ки дaфзи xya, фоиди феъд Ba тaнбехи y вокеъ мешaвaд, бa xидофи xеш. Зеро ки мегуянд, ки xyд мекyнaд Ba нaмегyянд, ки xеш мекyнaд [4,ч.1,316]. Дap дyFaтномaи А.Дехxyдо низ мaънихои xyд, шaxc, xештaн; вyчyд, хacтй, зот, нaфc; кaвмy xешовaнд, ^риб зикр шyдaacт [5,ч.6,10165]. Вохиди дyFaвии хеш зaбони форсии бостон: huvaisiya capчaшмa гиpифтa, дap зaбони форсии миёнa бa гyнaи xves, эронии бостон: hvaieya pешaи hva Ba aвacтоии xvaëpati - xyд, xеш коpбacт шyдaacт [13,ч.2,1220]. Ин вожa дap зaбони нacpи осори зaмони муосир бештap дap к;одaби тapкибии xешy тaбоp мyшохидa гapдид: Бигyем, ки тaхaммyл мyяccap хaм шуд, вaле як фapди пирсоди хешу табор Ba ёру диёр дypaфтодa дap он Fapибихо чй тaвp зиндaгй бa cap мебapaд? [9,228]. Онхо Мyддоcaфappо хaмpохи xyдaшон бa кухистон, бa зиёpaти ёру диёр Ba хешу табораш тaклиф нaмyдaнд, зеро y гyфтa буд, ки дap Capиxоcоp xохapy чиянхо Ba aмaкбaчaхо доpaд [8,152].
Исми чомеи дигари ифодагари мафхуми хешу акрабо хешованд аст, ки ба кавли M.Fиёсуддин аз чузъхои "хеш" ва "ованд" тaшaккyд ёфтa, дaфзи '^Ba^^' бapои ифодaи мaънии монaнд Ba ниcбaт ояд. Дap ин cypaт дaфзи xеш бa мaънии xya, бошaд, нa бa кacе, ки дap pиштaи ^риб бошaд. nac, чун бapодapон Ba xешовaндон дap риоят Ba посдории xотиp мотанди нaфcи xyд бошaнд, дихозо бapодapон Ba aзизонpо монaнди чони xya, тacaввyp нaмyдa xешовaнд гуянд [4,ч.1,315]. Дap дyFaтномaхо ин кaлимa xеш, xешy тaбоp, яке xешy тaбоp [10,ч.2,474]; кacе, ки бa воcитaи нacaб ё тapaфи пaдap ё тapaфи модap Ba чуз он бa шaxc нaздик бошaд, ^риб, кaвм, xеш [5,ч.6,10167]; кaвм, xеш, ^риб, шсиб
[13,4.2,1221] тафсир шудааст. Мураттиби «Фарханги решашинохти забони форсй» чузъи дуюми калима, яъне "ованд"-ро ба ävand < ä-banda аз решаи band - бастан марбут донистааст.
Исми чомеи мавриди назар дар забони адабии муосир низ ба маънии хешу ацрабо, пайвандон дар истифода аст.
Дар он замон занхо аз чумла хешовандони мархум низ хангоми дафн дар сари ^абри у хозир мешуданд [9,264].
Ба ин гурухи исмхои чомеъ луFати табор низ мансуб аст. Аз руи шархи фархангномахо маълум гардид, ки вожаи табор ифодагари ду маънии гуногун: 1.хешон, хешовандон, наздикон; хонадон, дудмон, ол, тоифа ва П.халок, халок шудан, нобудшавй, мурдан аст [10,ч.2,295;5,ч.4,6341;4,ч.1,179]. Бояд ^айд намуд, ки лугати табор I (хешовандон, наздикон, дудмон) вожаи аслии точикй буда, табор II (халок, нобудшавй, мурдан) калимаи иктибосии арабй аст. Тавре, ки аз тахлили маводи забонй бармеояд, вожаи табор дар забони адабии хозираи точикй ба маънии якум - хешовандону наздикон маълум гаштааст. Табори забони арабй ба таркиби лугавии забони точикй дар гузаштаи дур и^тибос шуда, ба тезй аз истеъмол баромадааст. Дар "Фарханги тафсирии забони точикй" зикр нашудани вожаи табори иктибосии арабй ва дар забони адабии хозира ба истифода нарафтани он далели гуфтахои болост [11,ч.2,294].
Истифодаи исми чомеи табор ба маънии хешону наздикон серистеъмол аст: Равшан занаки бекасе буд, хешу табор надошт, дар хонаи яке аз дустони падараш ятима калон шуда буд [9,64].
Вохиди лугавии иёл баромади арабй дошта, дар забони точикй ба гунаи аёл низ дида мешавад. Дар асоси шархи лугатномахо метавон ^айд кард, ки вожаи иёл ду маънй: 1.оила, хонавода, зану фарзанд, ахли хонадон; 2.зан ва завчаро ифода мекунад [10,ч.1,469;5,ч.ПД6462;П,ч.1, 40;4,ч.1,82]. А.Деххудо маънии сеюми вожаро илова намуда менависад, ки иёл дар форсй ба маънии мухточ низ мустаъмал аст [5,ч.11,16462]. Бино ба гуфти мураттиби 'Тиёс-ул-лугот" иёл ба фатх яъне, аёл галат аст [4,ч.1,82]. Вале дар забони точикй гунаи аёл нисбат ба иёл доираи истифодаи васеъ дорад. Дар забони адабии муосири точикй вожаи аёл хам ба маънии хонавода ва хам ба маънии завча корбаст шудааст.
Хдбси Аббоси бофанда ва сабабгори он, сабабгори бадбахтии аёлу фарзандони у ба шоир маълум буд [9,67]. Духтар мехмони аёли ман шуда буд [8,53].
Барои ифодаи мафхуми насл, авлод, фарзандон дар забони точикй и^тибосоти арабии зуррия\\зуррият низ ба кор рафтааст, ки ба хамин дастаи исмхои чомеъ мансуб аст. Ин вожа дар сарчашмахои зери назар насл, авлод [10,ч.2,462], фарзандон ва фарзандзодагон; ва ба маънии насли одамй ва чин [4,ч.1,356], насл, пушт, фарзандон ва фарзандзодагон, насли одамй ва парй, насли мардумон ва чин; занон тафсир шудааст [5,ч.8,11504]. Ва дар забони адабии точикй низ ба хамин маънй омадааст.
Э, дар тавсифи духтар, падару модари вай, покизагии зоту зуррияташ, хосияти неки бо ин хел одамони поку халол хешу табор шудан чй ^адар гап заданд, далелхо оварданд, мисолхо гуфтанд [12,278]. Баъзехо мегуянд, ки одамро аз зоту зуррияташ шинохтан мумкин аст [1,ч.2,248].
Дар таркиби лугави забони точикй дар радифи вожахои тахлилшуда гурухи калимахое низ ба мушохида мерасанд, ки аз чихати маънй ба хамин дастаи исмхои чомеъ пайванд доранд. Вале аз нигохи доираи густариш ва истеъмол баробар набуда, хамчун калимахои камистеъмол ё гайрифаъоли забон маълуманд. Ба монанди, итрат - оила, хонавода, ахли хона, авлод, наздикон [10,ч.1,510]; хешон ва наздикон ва фарзандон
[4,ч.1,38]; фарзандон, авлод, хонавода, хешовандон ва ак;ориб [5,ч.10,15746], асаба -1.асаб; 2.хешовандони мардина аз чониби падар; фарзандони писарй [10,ч. 1,89]; писарон ва хешовандони нарина аз чониби падар [4,ч.2,68], цариб - 1. наздик 2. хешу табор
[10.4.2.674]; наздик, вохид ва чамъ дар он яксон; бахри ^ариб; хеши наздиктар ба насаб аз чониби обо [5,ч.11,17545], царобат - 1. хеш, хешу табор, 2. хешй, хешию таборй наздикй
[10.4.2.675], царовина - хешовандон, наздикон [10,ч.2,675], пайванд - хешу табор, наздик; хешу пайвандон [11,ч.2,55]; хешу табор, хешованд, ^авм, хонадон, дуда, хеши насабй, ашират, кас [5,ч.4,6053].
Хдмин тавр, дар заминаи сарчашмахо ва маводи забонй метавон зикр кард, ки исмхои чомеъ дар таркиби лугавии забони точикй бо хусусиятхои лугавию маъной ва услубй ^абати алохидаро ташкил мекунанд. Дар забони точикй дар баробари мавчудияти исмхои чомеъ исмхои чамъ низ хамчун категорияи грамматикии исм маълуманд. Исмхои чамъ шумораи чамъи ашёро (китоб-китобхо, зан-занон) ифода намоянд хам, вале дар бештари маврид барои ифодаи мафхуми чомеият исмхои чомеъро иваз карда наметавонад. Исмхои чомеи мардум, хал^ро исми чамъи одамон метавонад иваз намояд, вале исмхои чомеи хонавода, дудмон ва лашкар аз исмхои чамъ муродиф надоранд. Забоншинос Ш.Рустамов хамин чихати масъаларо ба назар гирифта, менависад, ки исми чомеъ аз исми чамъ на танхо аз чихати шакли грамматикй, балки аз чихати маъниву муносибати грамматикй хам фар^ мекунад [6,55]. Ва ин чанбаи масъала низ собит менамояд, ки исмхои чомеъ ба риштаи тах^и^у омузиши хамчониба кашида шаванд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй С. Ёддоштуо. Цисми 1,2 / С.Айнй. - Душанбе: Адиб, 1990. - 352 с.
2. Айнй С. Ёддоштуо. Цисми 3,4 / С.Айнй. - Сталинобод: НДТ, 1955. - 570 с.
3. Бауманёр. Шоуаншоу/Бауманёр. -Душанбе: Эцод, 2007. - 264 с.
4. Fиёсуддин М. Fиёс-ул-лугоm (тауияи матн бо пешгуфтор, тавзеуот ва феуристи А.Нуров)/МРиёсуддин. - Душанбе: Адиб,ц.1,1987. -480 с.; ц.2, 1988. - 416 с.; ц.3, 1989. - 304 с.
5. Деухудо А. Лугатнома. Дар 16 цилд /А.Деухудо. - Теурон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгоуи Теурон,1377.
6. Рустамов Ш. Исм /Ш.Рустамов. -Душанбе: Дониш, 1981. -220 с.
7. Солеу М. Девори Хуросон /М.Солеу- Душанбе:Ирфон,1999.-210 с.
8. Улугзода С. Восеъ / С.Улугзода. - Душанбе: Ирфон, 1979. -367 с.
9. Улугзода С. Фирдавсй /С.Улугзода. - Душанбе: Адиб,1988. -272 с.
10. Фаруанги забони тоцикй. Дар ду цилд / зери таурири М. Шукуров, В.А.Капранов, Р.^ошим, Н.А.Маъсумй). - Москва: СЭ,1969. Ц.1-951с.; Ц.2. -952 с.
11. Фаруанги тафсирии забони тоцикй. Дар ду цилд (зери таурири С.Назарзода, А.Сангинов, С.Каримов, М.%.Султон). - Душанбе, 2010. Ц.1. -949 с.; Ц.2. -944 с.
12. Фируз Бауром. Агар вай мард мебуд.Повестуо/ Ф. Бауром. - Душанбе: Адиб, 1987. -384с.
13. Цасандуст М. Фаруанги решашинохти забони форсй. Дар чор цилд /М. Цасандуст. -Теурон, 1393.
14. Цалил Р. Одамони цовид. Цисми 1/Р.Цалил. - Хуцанд,2005. - 230 с.
Reference Literature:
1. Aini S. Reminiscences. Parts 1-2 /S.Aini. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1990. - 352 pp.
2. Aini S. Reminiscences. Parts 3-4 /S. Aini. - Stalinabad: NST, 1955. - 570 pp.
3. Bahmanyar. Shahanshah /Bahmanyar. - Dushanbe: Creation, 2007. - 264pp.
4. Ghiyasuddin M. Ghiyas-ul-lughot (prepared the text, introduced, explanated and indexed by A.Nurov)/M. Ghiyasuddin. - Dushanbe: Man-of-Letters, V.1., 1987. - 480 pp.; V.2., 1988. - 416pp.; V.3., 1989. - 304pp.
5. Dekhudo A. Dictionary. In 16 volumes / A. Dekhudo. - Tehran: Tehran University publishing and printing institution, 1377.
6. Rustamov Sh. Noun / Sh. Rustamov. - Dushanbe: Knowledge, 1981. - 220pp.
7. Soleh M. The Wall of Khurason / M.Soleh. - Dushanbe: Cognition, 1999. - 210pp.
8. Ulughzoda S. Vosex / S.Ulughzoda. - Dushanbe: Cognition, 1979. - 367pp.
9. Ulughzoda S. Firdawsi /S. Ulughzoda. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1988. - 272pp.
10. Dictionary of Tajik Language. In 2 volumes (edited by M.Shukurov, V.A. Kapranov, R.Hashim, N.A. Masumi). - Moscow: SE, 1969. V.1., - 951 pp.; V.2., - 952pp.
11. Interpretation of Tajik Language Dictionary. In 2 volumes (edited by S.Nazarzoda, A.Sanginov, S.Karimov, M.H. Sulton). - Dushanbe, 2010. V.1., - 949pp.; V.2., - 944pp.
12. Firuz Bahram. If he Were Man. Stories /Bahram F. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. -384 pp.
13. Hasandust M. Root Studies Dictionary of Persian Language. In 4 volumes / M. Hasandust. - Tehran, 1393.
14. Jalil R. Eternal People. P.1. / R.Jalil. - Khujand, 2005. - 230 pp.
