CC BY
76
УДК 811.21/22
DOI 10.24412-2413-2004-2022-4-80-88
Fиёсов Нурулло Исматович;
дотсенти кафедраи грамматикаи забони арабии МДТ «ДДХ ба номи акад. БТафуров»; Цодирова Фируза Рустамовна, номзади илмуои филологи; д-ри фалсафа PhD, омузгори кафедраи забони тоцикии МДТ «ДДХ ба номи акад. БТафуров»
ВОПРОСЫ ЛЕКСИКОЛОГИИ В Гиясов Нурулло Исматович, доцент СОЧИНЕНИЯХ ТАДЖИКСКИХ кафедры граматики арабского языка ГОУ
ЯЗЫКОВЕДОВ «ХГУ им. акад. Б.Гафурова»; Кадирова ВТОРОЙ ПОЛОВИНЫ XX века Фируза Рустамовна, канд. филол. наук,
доктор PhD, преподаватель кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ им. акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Giyasov Nurullo Ismatovich, candidate of philological sciences; Associate Professor of the department of Arabic grammar under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov ", Khodirova Firuza Rustamovna, doctor of philosophy (PhD), lecturer of the department of Tajik language under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov" E-MAIL: fkodirova 9101@mail.ru
Масоили лексикология ва чигунагии инъикоси он дар нимаи дуюми царни XX баррасй шудаанд. Меувари асосии тащил китоби забоншинос Кумрй Тоуирова - «Лексикаи забони адабии уозираи тоцик» царор гирифтааст, зеро он, бино бар таъкиди муаллифони мацола, аввалин тадцицот дар соуаи лексикологияи муосири тоцикй мебошад. Муаллифон кушиш кардаанд, ки онро бо китобуои дигари ба ин мавзуъ бахшидашуда, аз цабили «Очерщо оид ба лексикаи забони адабии уозираи тоцик»-и М.Мууаммадиев, китобуои дастцамъона навишташуда - «Забони адабии уозираи тоцик» «Забони уозираи тоцик. Лексика» ва «Аз таърихи лексикаи забони тоцикй»-и Т.Зеунй циёсу муцобала намуда, арзишу ауамияти уар якеро дар омузиши масоили лексикологи нишон дщанд. Дар натица ба чунин хулоса омадаанд, ки осори мавриди тащил аз уам каме тафовут дошта бошанд уам, дар сатуи якхелаи илмй царор доранд. Вале КТоуирова дар ин соуа хидмати бештаре дорад, зеро асари у чун аввалин китоби дарсй дар мавзуи лексикология мууаррики нашршавии китобуои таълимиву илмии дигар шудааст.
Калидвожа^о: Кумрй Тоуирова, «Лексикаи забони адабии уозираи тоцик», лексикологияи забони тоцикй, проф. Д.Тоциев, М.Мууаммадиев ва асари у, Т.Зеунй - лексиколог, баррасии масъалауои лексикаи забони тоцикй
Изучается лексикология современного таджикского языка и её отражение в сочинениях второй половины XX века. Главным предметом анализа является книга Кумри
МАСОИЛИ ЛЕКСИКОЛОГИЯ ДАР ОСОРИ ЗАБОНШИНОСОНИ ТО ЦИКИ НИМАИ ДУЮМИ КАРНИ
XX
ISSUES OF LEXICOLOGY IN TAJIK LINGUISTS' WORKS REFERRING TO THE SECOND HALF OF THE 20th
CENTURY
Тохировой «Лексика современного таджикского литературного языка», которая считается первым исследованием в сфере современной таджикской лексикологии. Сделана попытка проанализировать данную книгу в сопоставлении с аналогичными по содержанию произведениями: «Очерками по некоторым вопросам лексики современного таджикского литературного языка» М.Мухаммадиева, и написанными в соавторстве книгами «Современный таджикский литературный язык», «Современный таджикский язык. Лексика» и «Из истории лексики таджикского языка» Т.Зехни и затем показать их важность и значимость в изучении лексикологии. В результате сделан вывод, что, несмотря на некоторые различия, анализируемые произведения имеют одинаковый научный уровень. Только вклад К.Тохировой в эту сферу имеет преимущества, так как её произведение как первый учебник явилась стимулом для издания последующих книг.
Ключевые слова: Кумри Тохирова, «Лексика современного таджикского литературного языка», лексикология таджикского языка, проф. Д.Тоджиев, М.Мухаммадиев и его сочинение, Т.Зехни - лексиколог, изучение проблем лексики таджикского языка
The article dwells on the study of lexicology and its reflection in the collection of compositions referring to the second half of the 20th century. The main core of the analysis is Kumri Tohirova's book entitled as "Vocabulary of Modern Tajik Literary Language", as it is considered the first study in the field of modern Tajik lexicology. The authors of the article make an endeavor to canvass the book in question with other works similar in the content, such as "Essays on some Issues Concerned with Vocabulary of Modern Tajik Literary Language" by M.Muhammadiev, books written in co-authorship called as "Modern Tajik Literary Language", "Modern Tajik Language. Vocabulary " and "From the History of Tajik Language Vocabulary " by T.Zekhni and then shown their importance and significance in the consideration of lexicological issues. To sum it up, the authors of the article come to the conclusion that the analyzed linguistic production, despite some differences has the same scientific level. Only K.Tohirova's contribution into this area has an advantage, since her linguistic production as the first manual is considered to be as an engine for the edition of subsequent books.
Key words: Kumri Tohirova, "Vocabulary of Modern Tajik Literary Language ", lexicology of the Tajik language, prof. D.Tojiev, M.Muhammadiev and his collection of compositions, T.Zehni - lexicologist, study ofproblems of Tajik language vocabulary
Калима мачмуи овозхои маънодорест, ки хусусияти номинативй дошта, чун вохиди асосии забон мавзуи бахси шохахои илми забоншиносй мебошад. Мутахассисони соха пахлухои гуногуни калима (баромад, ;абатхои услубй, маъно, шаклу сохт, категория, вазифа ва г.)-ро хам дар алохидагй ва хам дар таркиби матну осори гуногун муайяну мушаххас намуда, дар натичаи омузиш дар илми забоншиносй бахшхои лексикология ва морфологияро чудо намудаанд. Омузишу тахлили вожа ва чараёни чудокунии «сара аз носара» давраи тулониеро дар бар мегирад. Дар асрхои миёна лексикология хамчун «илми лугат» маъруфият дошт ва донишмандони ин фан масоили марбути калимаро мавриди бахс ;арор додаанд (ниг. ба: 13, 82-104). Дар асрхои XIX-XX худуди барасии ин бахши забоншиносии точик васеъ ва фарохтар гардид ва далели он осори илмии бешумори муха;;и;они хоричиву ватанй аст (1; 10). Дар заминаи осори илмй китобу дастурхои таълимй низ тахия шуда, омузишу азхудкуниро дастрас ва осон гардониданд. Дар ибтидо ин кор бо хамкориву машварати ду ё якчанд муха;;и;они точик (2; 4) ва баъдан бо саъю захматхои фардии забоншиносон (11; 8; 6; 9; 10) татби; ёфт.
Яке a3 aввaлин тaдrçиrçоти фapдй - китоби дapcй дap мaвзyи лексикологияи муосири точикй Ba лекcикогpaфияи он бa ^тами зaбоншиноc Кумрй Тохиpовa - устоди соби^ Донишкaдaи омузгории бa номи С.М.Киров, холо МДТ-и «Донишгохи дaвлaтии бa
номи aкaд. Б^фуров» тaaллyrç доpaд, ки дap шaкли китоб соли 1967 дap шaхpи Дyшaнбе бa шшр pacидaacт. K.Тохиpовa дap capcyхaни китоб caбaби тaълифpо бо як хоксории мaхcyc бaён нaмyдaacт: «Мarçcaди мyaллиф aз нaвиштaни ин китоб aз он ибоpaт acт, ки дap кори омyхтaн Ba тa,адиrç шмудани бaъзе мacъaлaхои лекcикaи зaбони точикй бa rçaдpи имкон хиccaи ночизе гyзоpaд Ba бa мyaллимонy студентони фaкyлтетхои филологияи мaктaбхои олй дap омузиши ин мaвзyъ як дapaчa кyмaк pacонaд» (12, З). Мувофи^и мaтлaб ин китоб рохтамои acоcии хaм устодон Ba хaм донишчуёни дaвp гapдидa, бapои тaхия Ba ташри китобхои бaъдй низ зaминaи хубе гyзоштaacт. Аз чyмлa, китобу дacтypхои тaълимии мapбyт бa лекcикa aз чониби як гурух зaбоншиноcони точик Ba зери тaхpиpи Д.Точиев (5), Т.Зехнй (6), XrМaчидов (7) Ba диг. бо хусусияту бapтapияти хосе тaълиф шyдa, ки мarçолaи мaзкyp бозгyкyнaндaи мyхтaво, мyштapaкотy фaprçи бapхеи он acт.
Китоби K.Тохиpовa мacъaлaхои лекcикaи зaбони aдaбии муосири точикиро фapо гиpифтa, мyндapичaи он бa 7 ^исм (I. Лексикология хaмчyн як ^исми фaнни зaбоншиноcй; II. Тapкиби лyFaвии зaбони aдaбии муосири точикй aз нукгаи нaзapи пaйдоиши он; III. ЛyFaти зaбони aдaбии муосири точикй aз чихaти тapкиби ичтимой Ba хусусиятхои истеъмолии он; IV. ЛyFaти зaбони aдaбии муосири точикй aз чихaти хусусиятхои ycлyбиaш; V. Фpaзеологияи зaбони aдaбии муосири точикй; VI. Тapкиби лyFaвй Ba фонди acоcии лyFaвии зaбони aдaбии муосири точикй; VII. Мaълyмот дap боpaи лyFaтшиноcй (лекcикогpaфия)-и зaбони точикй) тarçcимбaндй шyдaacт.
Дap rçиcмaти aввaл зери yнвони «Лексикология хaмчyн як ^исми фaнни зaбоншиноcй» дap боpaи худи кaлимa хaмчyн вохиди лyFaвй Ba гpaммaтикии нущ Ba хусусиятхои cемaнтикии он (cеpмaъной, мaънои мaчозй, омоним, синоним Ba хелхои он, гyнaхои сохт Ba тapкиби синонимхо, aнтоним, кaлимaхои тaкpоp Ba тaFЙиpёбии мaънохои кaлимaхо) cyхaн paфтaacт (12, 5-23).
Kиcмaти дуюм дap хусуси мaнcyбияти зaбонии лексигаи тapкиби лyFaвии зaбони точикй (кaлимaхои acлaн точикй Ba и^тибосй: apaбй, узбекй, pycй-интеpнaтcионaлй, кaлкaхои лyFaвй, хел Ba тapзи cохтa шyдaни онхо) Ba кaлимacозию усулхои acоcии он хaмчyн воcитaи бой гapдидaни лексигаи зaбони aдaбии муосири точикй мaълyмот медихaд (12, 24-ЗЗ). Бояд кдйд кapд, ки мyaллиф хaнгоми бappacии мaвзyи усулхои acоcии кaлимacозй усули морфологиро бapои бой гapдидaни тapкиби лyFaвии зaбони aдaбии муосири точикй <^з воcитaхои acоcитapин» ном бypдa, дap идомa «Типхои acоcии усули морфологии кaлимacозй»-pо дap худуди З caхифa зикр нaмyдaacт (12, ЗЗ-35).
Kиcмaтхои бaъдй (З Ba 4) бa лекcикaи зaбони aдaбии муосири точикй aз чихaти тapкиби ичтимой, хусусиятхои истеъмол Ba услубй бaхшидa шyдaacт. K.Тохиpовa нaвъхои лyFaт, яъне кaлимapо вобacтa бa истеъмол бa yмyмихaлrçй, шевaгй, кaлимaю терминхои гасбй, жapгон Ba apготизмхо, кaлимaхои a^rnBy пaccиви зaбон Ba кaлимaхои тав Ba aз руйи хусусиятхои услубй бa лyFaти умумиистеъмолии нут^и дaхонй Ba хaттй, лyFaти нут^и гуфтугуй, лyFaти нут^и хaттй (ё aдaбй-китобй), кaлимaхои эмотcионaлй тarçcимбaндй Ba тaхлилy бappacй нaмyдaacт.
Дap rçиcмaти танчум зери унвони «Фpaзеологияи зaбони aдaбии хозиpaи точик» дap боpaи ибоpa, ибоpacозй Ba aхaмияти он, хелхои acоcии ибоpaхо, вaзифaхои услубии онхо, зapбyлмacaл Ba мarçолхо cyхaн paфтaacт.
^исми шaшyм «Тapкиби лyFaвй Ba фонди acоcии лyFaвии зaбони aдaбии хозиpaи точик» ном доштa, дap мaвpиди умумияту фaprçи rçaбaтхои номбypдa мaълyмот медихaд.
Хдмчунин, муаллиф ба тагйирёбй ва инкишофи лексика дивдати махсус дода, оид ба роххои асосии бойгардии таркиби лугавии забон дар даврони шуравй сухан кардааст.
Дар ^исми нихой лугатшиносй (лексикография)-и забони тоцикй мавриди баррасй ^арор гирифта, дар бораи навъи лугатхо (лугати калимахои хоричй, этимологй, синонимй, фразеологй, орфографй, тафсирй), ахамияти омухтани лугатхои тафсирии ^адимй ва таравдиёти лексикографияи точик дар замони шуравй маълумоти умумй медихад.
Пас аз як соли чопи китоби КТохирова «Очеркхо оид ба лексикаи забони адабии хозираи точик»-и Мардон Мухаммадиев - устоди Донишгохи давлатии Точикистон нашр шуд (9). Хдмон тавре ки дар му^оваи китоб ^айд шудааст, он барои ёрй расонидан ба муаллимони мактабхо ва донишчуёни гоибхони донишкадахои олй тахия шудааст. Мундарича ва мухтавои китобро хам ма^сади навиштани дастур муайян кардааст, зеро он аз руйи фарогирии мавзуьхои лексикологй ва хачми иттилоот аз китоби КТохирова андаке кучактар аст. Бо вучуди ин, хар ду асар умумияти зиёд хам доранд. Ин умумият сабаби айнй дорад, зеро хар ду асар дар бораи масоили як ^исмати забоншиносй -лексикология бахс мекунад. Аз ин чо дар «Очеркхо оид ба лексикаи забони адабии хозираи точик» хам мо бо масьалахои лексикология ва мавзуи бахси он, калима, хусусиятхои сермаъноии калима, тагйирёбии маъноии калима, фонди асосии лугавии забони точикй, синонимхо, антонимхо, омонимхо, калимахои и^тибосии арабй, русй-интернатсионалистй, туркй-узбекй, терминхо, ибора ва хелхои он ва хам дар бораи лексикография ва хелхои лугатхо ошно мешавем, ки айнан дар «Лексикаи забони адабии хозираи точик» омадааст. Вале дар «Очеркхо оид ба лексикаи забони адабии хозираи точик» бархе аз мавзуьхоеро низ дидан мумкин аст, ки дар асари КТохирова баррасй нашудаанд. Ба ин мавзуи «Этимология» мисол шуда метавонад. Бо вучуди ин, асари КТохирова фаротар аз китоби М.Мухаммадиев мебошад, зеро он хам аз лихози мундарича ва хам аз лихози хачм комилтару фаротар мебошад. Аз чумла, дар он дар бораи маьнои мачозии калима, хелхои синонимхо, калимахои такрор, калимасозй ва усулхои он, махсусан усули морфологии калимасозй, лугати забони адабии точикй аз чихати таркиби ичтимой ва хусусиятхои истеьмолии он, ба монанди вожахои умумихал^й, шевагй, жаргону арготизмхо, калимахои фаьолу гайрифаьол барин масьалахо ибрози а^ида шудааст. Аксари ин масоил дар он давр бори аввал ба забони точикй матрах ва халлу фасл мешуданд.
Нуктаи назари ягона ба ин ё он падидахои забонй ё каме бо чузъиёти ночиз фар^кунанда аз умумияти ин ду асар шаходат медиханд, ки дар боло ба онхо ишора рафт. Масалан, хар ду муаллиф дар бораи вежагихои асосии фонди асосии лугавии забони точикй сухан ронда, М.Мухаммадиев онро ба чор даста ва КТохирова ба шаш даста та^симбандй намудаанд, ки чор вежагии аввалии он дар «Очеркхо оид ба лексикаи забони адабии хозираи точик» айнан зикр шудааст (ниг. ба: 12, 55-56; 9, 14). Аммо калимахои фонди асосии лугавии забон дар асари КТохирова ба 12 намуд чудо шуда бошад (12, 5455), дар асари М.Мухаммадиев он ба 14 навь чудо мешавад ва муаллиф номи хайвоноту парандагонро аз хам чудо меовараду ба навъхои КТохирова навьи чордахум, яьне чонишинхо, пешояндхо, пайвандакхо ва гайраро илова мекунад (9, 14-16). Ягонагии гузориш ва нуктаи назари наздик дар ^исмати лексикографияи хар ду асар хам ба назар мерасад. Дар асари КТохирова таваччухи бештар ба фархангхои тафсирии форсй-точикй, (ба мисли «Лугати фурс», «Меъёри Ч,амолй», «Адот-ул-фузало», «Уммон-ул-маонй», «Шарафнома»-и А.Мунярй, «Мачмаь-ул-Ачам», «Тухфат-ус-саодат», «Муаййид-ул-фузало», «Тухфат-ул-ахбоб», «Мадор-ул-афозил», «Мачмаъ-ул-фурс», «Кашф-ул-лугот», «Фарханги Чдхонгирй», «Бурхони ^отеъ», «Фарханги Рашидй», «Бахори Ачам», «Чароги
хидоят», «Мусталахот-уш-шуаро», «Хдфт кулзум», «Fиёс-ул-луFOт» ва «Фарханги Онандроч») равона бошад, дар китоби М.Мухаммадиев бештар дар бораи хелхои фархангхо, аз забили луFатх,ои тафсирй, таърихй, этимологй, терминологй, синонимй, тарчумавй, фразеологй, диалектологй, орфографй маълумот дода шудааст. Зимнан, КТохирова гохе ба тафсил, гохе мухтасар дар бораи фархангхои фавкуззикр, муаллифони он, соли таълиф, хавзаи тадвини ин фархангхо ва вежагихои онхо маълумот овардааст. Аз ин нуктаи назар хам, кимати асари КТохирова хамчун сарчашмаи бори нахуст дар бораи аксари фархангхои тафсирии куруни вустои форсй-точикй маълумотдиханда бамаротиб меафзояд.
Асари М.Мухаммадиев низ иттилооти зиёдеро дорад, ки ё дар асари КТохирова дучор намешаванд ё он масъалахоро пурратару равшантар мекунанд. Аммо чун сухан дар бораи киёс ва арзиши илмии ин ду асар равад, метавон хулоса кард, ки китоби М.Мухаммадиев дар пайравии асари КТохирова, ё худ, хадди акал, дар зери таъсири он навишта шудааст.
Соли 1973 китоби дарсии «Забони адабии хозираи точик» аз дасти чоп баромад ва чилди якуми он кисматхои лексикология, фонетика ва морфологияи забоншиносии точикро дар бар гирифтааст (4). Китоби дуюми «Забони адабии хозираи точик». ки ба синтаксис бахшида шудааст, хануз соли 1970 ба чоп расида буд.
Кисмати лексикологияи ин китоби дарсй фарогири се мавзуи асосии илми лексикология буд, дар холе ки асари КТохирова, чунонки ишора шуд, аз хафт кисм иборат буд. Мавзуи аввали «Забони адабии хозираи точик» бо унвони «Семасиология» ба ралами С.Ч,. Арзуманов тааллук дорад. С.Ч,. Арзуманов дар ин кисмат масъалахои марбут ба мафхуми калима хамчун вохиди луFавй, мафхум ва маънй дар калима, сермаъноии калимахо, тарзи кучидани маънии калима, омонимхо, синонимхо, антонимхо ва вазифаи онхоро баррасй мекунад, ки дар кисмати якуми китоби КТохирова матрах шудааст (ниг. ба: 4, 17-28; 12, 5-23). Мавзуи дуюми кисмати лексикологияи китоб ба таркиби луFавии забони точикй бахшида шуда, онро забоншинос Х^.Раупов тахия намудааст. Муаллиф кушидааст, ки донишчуёнро бо лексикаи дар таркиби лугавии забони точикибуда ошно намуда, онро аз руйи баромад ва пайдоишашон ба ду навъ - аслй ва иктибосй таксим ва ба эшон лексикаи иктибосии арабй, туркй ва русй-байналмилалии ба забони точикй бо сабабхои гуногун воридшударо муаррифй созад. Хдмзамон, Х.Рауфов дар ин кисмат фонди асосй ва таркиби луFавии забони милии точикиро баррасй намуда, дар баробари он мафхумхои вожахои сермахсулу каммахсул, лексикаи кухнашуда, вожахои нав, вожахои умумихалкй, шевагй, сохавй-касбй, истилохот ва вохидхои физиологиро шарху эзох медихад. Хдмаи ин масъалахо дар панч кисмати китоби КТохирова матрах ва халлу фасл шудааст (ниг. ба: 4, 29-67; 12, 24-60).
Мавзуи лексикографияи китоб, ки аз чониби фархангшиноси машхури даврони шуравии точик В.А. Капранов навишта шудааст, дар бораи вазъи фархангнигории точикй иттилоъ дода, донишчуёнро бо навъхои фархангхо, аз чумла фархангхои тафсирй, фархангхои фразеологй, шарххо ва хошияхо ошно менамояд. В.А. Капранов хамчунин мухтасар дар бораи фархангхои дар замони шуравй дар Точикистон чопшуда, аз кабили фарханги дузабонаи русй-точикй ва точикй-русй, «Фарханги иборахои рехтаи забони хозираи точик»-и М.Фозилов, «Фарханги забони точикй»-и дар зери тахрири М.Ш. Шукуров, В.А.Капранов, РДошим, Н.Маъсумй дар Маскав батабърасида иттилоъ медихад (4, 68-84).
Зимнан, ин асар китоби дарсии комилу фарогири хамаи кисматхои забоншиносй буд, ки бори аввал дар чунин шаклу маънй дар Точикистон барои донишчуёни факултетхои мактаби олй аз дасти чоп баромад. Муаллифони он кушиш ба харч додаанд, ки масоили
гуногуни забоншиносии точикро бо такя ба комёбихои забоншиносии умумй ва точикй халлу фасл намоянд.
Соли 1981 дар зери назари проф. Д.Т. Точиев китоби дигаре тахти унвони «Забони хозираи точик. Лексика» ба хайси дастури таълимй аз дасти чоп баромад. Ин асар аз мукаддима ва чор боб иборат буда, боби якуми он дар бораи мавзуъхои бахси илми лексикология, аз забили калима, маънохои лексикии калима, инкишофи маънои лексикй, полисемия, метафора, метонимия, синекдоха, омонимия, паронимия, синонимия ва хелхои он, антонимия бахс мекунад (5, 7-39). Боби дуюми асар ба таркиби лугавии забони точикй ва кабатхои лексикии он бахшида шудааст (5, 40-59). Дар боби сеюм масъалахои марбут ба доираи истеъмоли таркиби лугавии забони точикй, яъне калимахои умумиистеъмол, лексикаи нутки гуфтугуй, калимахои китобй, вожахои шевагй, касбй, табу, вулгаризмхо, жаргон, варваризмхо ва гайрахо мавриди тахкику ташрех карор гирифтааст (5, 60-78). Дар зерфасли алохидаи ин боб калимахои фаъол ва гайрифаъоли таркиби лугавии забони точикй, ба мисли вожахои кухнашуда, архаизмхо, неологизмхо баррасй мешавад (5, 79-89). Боби чоруми дастур дар мавзуъхои лексикография бахс намуда, дар он навъхои фархангхои точикй - тафсирй, тарчумавй, имлой, синонимй, шевагй ва амсоли инхо шарху тавзех ёфтаанд (5, 90-101).
Тадкики Т.Зехнй бошад, ба лексикология ва морфологияи таърихй мансуб аст, зеро диккати асосй ба «таърихи лексикаи забони точикй» равона гардида, ба масоили марбут ба давраи муайяни таърихи инкишофи таркиби лугавии забон таваччухи бештар зохир шудааст. Муаллиф мундаричаи китобро ба панч кисм гурухбандй намуда, лексика ва грамматикаи забони точикии дарй ва форсиро мавриди тахлилу баррасй карор додааст (6; 3). Аз мушохида ва мукоисаи китоб бо осори тахкикии пешин чунин хулосабарорй намудан мумкин аст, ки Т.Зехнй аз мавзуъхои фарогирифтаи онхо огохй дошта, бевосита ба масъалаву мавзуъхои камтадкикшуда назар кардааст. Дар умум, дар китоби мазкур маълумот ва фикрхо бо далелхои мушаххас собит ёфта, хонандаро бо вежагихои лексикиву грамматикии забони точикиву дарй ошно месозад.
«Забони адабии муосири точик»-и Х^.Мачидов, ки дар даврони истиклол ба нашр расид (2001), бо сабаби дигаргунй, яъне мувофикат накардан бо тархи баррасии кутуби каблй бахси алохидаеро дар маколаи дигар талаб мекунад, бинобар ин сарфи назар гардид.
Китоби К Тохирова баробари чоп шудани худ сарусадохои бисёреро барангехт ва нуктаи назари забоншиносон бар он якгун набуд. Ба хар хол, яке аз рокимони ин сутур шохиди он буд, ки китобро бисёр танкид мекарданд. Устодони забоншиносе, ки дар ибтидои солхои 70-ум аз забони адабии муосири точикй ба донишчуёни шуъбаи арабй-точикии факултаи забонхои шарк аз кисмати лексикология дарс медоданд, дар бархе аз мавридхо ба нуктаи назари КТохирова ба ин ё он масъала эрод мегирифтанд. Махз хамин мукаррарёдкунй аз ин китоб буд, ки шавки моро ба ошно шудан ба ин асар дучандон карду онро аз китобхона дастрас карда будем.
Имруз бояд эътироф кард, ки хар нуктаи назаре, ки бори аввал матрах мешавад ё мухаккике, ки бори аввал дар масоилу мавзуъхои нави тахкикнашуда рисола менависад, табиист ки дучори хам тахсину такдир ва хам танкиду маломат мешавад, зеро дар илм дар пайрохаи касе гом назада кадам ниходан басо душвор аст. Вале асари К Тохирова бо вучуди 55 сол гузаштан аз чопаш, хамагй дастури таълимй буданаш ва кучаку на хамаи масоили марбут ба лексикологияро фаро гирифтанаш, имруз хам то андозае ахамияти илмии хешро гум накардааст. Инро метавон дар шархи мухимтарин мафхумхои ин кисмати забоншиносй ва мукоисаи он бо осори баъдии чопшуда нишон дод. Аз нигохи К.Тохирова «мафхум яке аз категорияхои мантик ва яке аз шаклхои асосии тафаккур хисоб
мешавад, аммо калима бошад, мафхумро ифода мекунад. Калима дар баробари номхои предмет ва ходисахоро нишон додан, маьнохо, хатто баъзан системаи маьнохоро низ ифода мекунад» (12, 6). Бино ба акидаи М.Мухаммадиев «калима мачмуи овозхои ба хамдигар алокаманд, ки дорои мазмун, шакл ва мундаричаи ягонаанд», бояд эзох дода шавад (9, 5). С.Ч,. Арзуманов - яке аз муаллифони кисмати «Лексика» дар китоби «Забони адабии хозираи точик» менависад, ки калима «...тасаввури умумй ё мафхумро, ки вохиди тафаккур аст, мучассам месозад» (4, 18).
Дар китоби «Забони хозираи точик. Лексика» маьнои лексикии калима алокаи байни мачмуи овоз ва предмету ходисаи олами реалй маьнидод шуда бошад (5, 9), КТохирова хам дар зери ин истилох, «алокаю муносибатхои байни мачмуи овозхо ва предмету ходисахое, ки бо воситаи овозхо ифода мегардад», шарх додааст (12, 8).
Гузашта аз ин, дар масьалаи хел ва инкишофи маьнии лексикии калима хам акидахои муаллифони хар чахор китоби дарсй кариб як хел аст. КТохирова дар асари худ калимахоро дорои ду маьнй - аслй ва мачозй шарх дода, сипас ба шарху эзохи воситахои асосии сермаьноии калимахо шуруъ мекунад (12, 11-23). Дар «Забони адабии хозираи точик» хам маьнии калимахоро ба ду - аслй ва мачозй таксимбандй намуда, роххои хосилшавии сермаьноии калимахоро фаротар нишон додаанд. Дар баробари ходисахои омонимия, синонимия, антонимхо ва хелу вазифахои онхоро шарху тафсир додан, роху тарзхои кучондани маьнии калимахоро зикр карда, ин тарзхоро аз маьмултарин рохи пайдоиши сермаьноии калима махсуб медонанд (4, 18-28). Зимнан, ин асар китоби дарсии комилу фарогири хамаи кисматхои забоншиносй буд, ки бори аввал дар чунин шаклу маънй дар Точикистон барои донишчуёни факултетхои мактаби олй аз дасти чоп баромад. Муаллифони он кушиш ба харч додаанд, ки масоили гуногуни забоншиносии точикро бо такя ба комёбихои забоншиносии умумй ва точикй халлу фасл намоянд.
Дар умум, доираи баррасии мавзуотро дар дастур ва осори таьлимии нимаи дуюми карни ХХ аз чадвали зерин мушохида намудан мумкин аст:_
соли Мавзуъхои мавриди баррасй
Номгуи осор нашр муштаракот фарк
-тахлилу баррасии маьнои мачозии
Лексикаи забони 1967 масъалахои лексикаи забони калимахо; калимасозй
адабии хозираи точикй: ва усулхои асосии он
точик (КТохирова) -хусусиятхои семантикй, -мансубияти забонии лексикаи таркиби луFавии забони точикй; -таркиби луFавии забони точикй ва кабатхои лексикии он; - типхои асосии усули морфологии калимасозй; калкахои лугавй, хел ва тарзи сохта шудани онхо; маьлумот дар бораи лугати этимологй.
-доираи истеъмоли таркиби архаизм ва калимахои
Очеркхо оид ба 1968 луFавии забони точикй; таьрихан
лексикаи забони адабии хозираи -илми луFатнигорй (лексикография)-и забони махдудшуда; этимология
точик точикй
(М.Мухаммадиев) -фразеологияи забони адабии хозираи точик (ибора ва таркибхои фразеологй) -тахлилу мукоисаи баъзе
Забони хозираи точик. Лексика (Д.Точиев) 1981 хусусиятхои таърихи лексикаи забони точикй метафора, метонимия, синекдоха, паронимия
Забони адабии хозираи точик. Лексикология, фонетика ва морфология. Зери тахрири Б.Ниёзмухаммадов 1973 маълумот дар бораи «Шарххо ва хошияхо» (лексикография)
Аз таърихи лексикаи забони точикй (Т.Зехнй) 1987 тад^и^и лексика ва грамматикаи забони точикй,дарй ва форсй
Хдмин тавр, аз баррасии мухтаво метавон чунин хулоса кард, ки осори мавриди тахлил бо вучуди фар^ дар ма^саду вазифа, то андозае он холигохи мавчудаи лексикологияи тасвирй ва лексикологияи таърихии забоншиносии точикии нимаи дуюми ^арни ХХ-ро пур карда, то ба имруз бо ахамияту арзиши мустахкам сарчашмаи корбурди ахли тах^и^ ба шумор мераванд. Маврид ба таъкид аст, ки хамаи ин осор бо вучуди бархе аз тафовутхо дар фарогирии мавзуъ, шархи камтару бештари ин ё он масъала, фар^ дар хачми гузориши масъалахо ва дигар масоили лексикология ^ариб дар як сатхи илмй ^арор доранд, зеро дар заминаи сарчашмаи ^ариб якхела ва назарияи умумй ба лексикология ва мавзуи бахси он навишта шудаанд. Вале КТохирова, ба назари мо, хидмати бештаре дар ин чода дорад, зеро асари у дар таърихи забоншиносии асри XX аввалин рисола дар мавзуи лексикология махсуб мешавад. Гузашта аз ин, махз «Лексикаи забони адабии хозираи точик»-и КТохирова мухаррики чопи китобу дастурхои таълимии дигар шуд. Аз ин чо, арч гузоштан ба хидмати КТохирова ва хамаи забоншиносон - мутахассисони сохаи лексикологияи ^арни ХХ вазифа ва ^арзи мо аст, зеро эшон дар саргахи хамаи муваффа^иятхои забоншиносии муосири точикй меистанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Виноградов В.В. Лексикология и лексикография: Избранные труды / В.В. Виноградов. - Москва: Наука, 1977. - 312 с.
2. Грамматикаи забони тоцикй. Ц.1. Фонетика ва морфология (китоби дарсй барои мактабуои олй). - Душанбе, 1956.
3. Fиёсов Н., Цодирова Ф. Цойгоуи китоби «Аз таърихи лексикаи забони тоцикй»-и Т.Зехнй дар забоншиносии муосири тоцикй / Н. Fиёсов, Ф. Цодирова //Ахбори ДДХБСТ. - Худжанд, 2018. - №4 (77) - С.122-129.
4. Забони адабии уозираи тоцик. Лексикология, фонетика ва морфология /Зери таурири Б. Ниёзмууаммадов. Цисми 1. - Душанбе: Ирфон, 1973. - 452 с.
5. Забони уозираи тоцик. Лексика /Мууаррири масъул проф. Д.Т. Тоциев. - Душанбе: УДТ, 1981. - 103 с.
6. Зеунй, Турацул. Аз таърихи лексикаи забони тоцикй / Турацул, Зеунй. - Душанбе: Маориф, 1987. - 236 с.
7. Мацидов X Забони адабии муосири тоцик. Ч..1. Лугатшиносй / X.. Мацидов. -Душанбе: Анцумани Деваштич, 2007. -255 с.
8. Маъсумй Н. Очерщо оид ба инкишофи забони адабии тоцик / Н.Маъсумй. -Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоцикистон, 1959. - 294 с.
9. Мущммадиев М. Очерщо оид ба лексикаи забони адабии уозираи тоцик / М. Мущммадиев. - Душанбе: Ирфон, 1968. - 63 с.
10. Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка / Л.С. Пейсиков. -Москва: Изд-во Московского университета, 1975. - 205 с.
11. Рустамов Ш. Забон ва замон / Ш. Рустамов. - Душанбе: Ирфон, 1981. - 256 с.
12. Тоуирова Ц. Лексикаи забони адабии уозираи тоцик / Ц.Тоуирова. - Душанбе: Маориф, 1967. -82 с.
13. Хоцаев Давлатбек. Ташаккул ва тащввули илми забошиносии форсу тоцик дар асрхои миёна/Давлатбек Хоцаев. - Душанбе: Диловар-ДДМТ, 1998. - 152 с.
Reference Litereture:
1. Vinogradov V.V. Lexicology and Lexicography: Selected Works. - M.: Science, 1977. - 312pp.
2. Grammar of Tajik Language. V.1. Phonetics and Morphology (textbook for higher schools). - Dushanbe, 1956.
3. Giyasov N., Kodirova F. The Place of the Book "From the History of Lexicon of Tajik Language" by T.Zehnyi in Modern Tajik Linguistics Studies / Bulletin of the TSULBP. No. 4 (77) - pp. 122-29.
4. Modern Tajik Literary Language. Lexicology, Phonetics and Morphology. Edited by Niyazmuhammadov B. Part 1. - Dushanbe: Cognition, 1973. - 452pp.
5. Modern Tajik Language. Vocabulary. Editor-in-charge: D.T. Tajiev. - Dushanbe: TNU, 1981. - 103 pp.
6. Zehni Turaqul. From the History of Tajik Language Vocabulary. - Dushanbe: Enlightenment, 1987. -236pp.
7. Majidov Kh. Tajik modern literary language. J. 1. Lexicology. - Dushanbe: Anjumani Devashtich, 2007. -255p.
8. Ma'sumi N. Essays on Tajik Literary Language Development. - Stalinabad: Tajik State publishing-house, 1959. - 294 pp.
9. Muhammadiev M. Essays on Vocabulary of Modern Tajik Literary Language. - Dushanbe: Cognition, 1968. - 63 pp.
10. Peisikov L.S. Lexicology of Modern Persian. - M. : Moscow University publishing-house, 1975. - 205 pp.
11. Rustamov Sh. Language and Time. - Dushanbe: Cognition, 1981. - 256pp.
12. Tohirova K. Vocabulary of Modern Tajik Literary Language. - Dushanbe: Enlightenment, 1967. - 82 po.
13. Khojaev Davlatbek. Formation and Development of Persian-Tajik Linguistic Studies Referring to the Middle Ages. - Dushanbe: Dilova, 1998. - 152pp.
