CC BY
13
5.9.6 (10 02 22) Языки народов зарубежных стран (иранские языки) 5.9.6 Забонхои халвдои мамолики хоричй (забонх,ои эронй) 5.9.6 Languages of the peoples of foreign countries (Iranian languages)
УДК80
DOI10.24412-2413-2004-2022-2-70-79
ВОЖАХОИ ИФОДАГАРИ Бобоцонова Дилбарцон Абдумуминовна, н.и.ф.,
НАБОТОТ (ДАРАХТОНИ дотсенти кафедраи умумидонишгоуии забони
МЕВАДОР) ДАР «ХАМСА»-И тоцикии МДТ "Донишгоуи давлатии Хуцанд ба
НИЗОМИИГАНЦАВЙ номи академикБТафуров" (Тоцикистон, Хуцанд),
ЛЕКСИКА, ОБОЗНАЧАЮЩАЯ БободжановаДилбарджон Абдумуминовна, канд.
НАЗВАНИЯ РАСТЕНИЙ филол. наук, доцент общеуниверситетской
(ПЛОДОВЫХ ДЕРЕВЬЕВ), кафедры таджикского языка ГОУ «Худжандский
В «ХАМСЕ» НИЗАМИ государственный университет имени академика
ГЯНДЖЕВИ Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд
LEXIS DENOTING NAMES OF Bobojanova Dilbarjoh Abdumuminova, candidate of PLANTS (FRUIT-TREES) IN philological scienses, Associate Professor of the all-
NISAMIGYANDJEVY'S University Tajik language department under SEI "KSU "KHAMSE" named under academician Bobojon Gafurov " (Tajikistan, Khujand)E-MAIL: bobojonoval977@mail. ru
Калидвожа^о: "Хамса" Низомии Ганцави, таркиби лугавии забон, наботот, вожауои ифодагари дарахтони мевадор, вожауои асли, ицтибоси
Дар илми забоншиносии тоцик бори аввал вожауои ифодагари дарахтони мевадщандаи "Хамса"-и Низомии Ганцави ба риштаи тащил кашида шуда, мавцеи онуо дар сужаи достонуои "Панц ганц" нишон дода шудааст. Номвожауои аз "Хамса" гирдоварда дар панц гуруу дастабанди гардидаанд: 1) номи дарахтон; 2) номи гулуо; 3) номи гиёщо; 4) номи галладонауо; 5) номи полезщо. Таъкид гардидааст, ки аксари вожауои марбут ба набототро калимауои аслан тоцики ташкил мекунанд ва дар байни онуо вожауои ицтибоси банудрат дучор мешаванд. Тащили ин захираи лугавй собит менамояд, ки дар таркиби лугавии «Хамса» беш аз уама уамон вожауои ифодагари дарахтони мевадор истифода гардидааст, ки онуо дар Мовароуннауру Хуросон нашъунамо меёбанд ва дар забони форсии тоцикии ин манотиц, аз цумла, Тоцикистон то кунун мавриди истифодаи васеъ царор доранд. Ин аз цумлаи далоиле аст, ки Низомии Ганцави намояндаи воцеии ин манотиц буда, забони модарии вай форсии тоцикист.
Ключевые слова: «Хамсе» Низами Гянджеви, словарный состав языка, растения, названия плодовых деревьев, исконные слова, заимствования
Впервые в таджикском языкознании анализируется лексика, обозначающая названия плодовых деревьев, использованная в «Хамсе» Низами Гянджеви, и показывается её место в сюжете поэм. Названия растений в поэмах Низами обьединены в пять групп: 1) названия деревьев; 2) названия цветов; 3) названия трав; 4) названия зерновых культур; 5) названия бахчевых культур. Подчеркивается, что большинство названий растений составляют таджикские слова, а заимствованная лексика среди них встречается редко. Анализ данной лексики свидетельствует, что в словарном составе «Хамсе» больше всего используется лексика, обозначающая названия плодовых деревьев, которые растут в Хорасане и Мавераннахре, и до сегодняшнего дня эти слова широко используются в персидско-
таджикском языке указанных регионов, в том числе в Таджикистане. Данный факт является еще одним доказательством того, что Низами Гянджеви был представителем этого региона и персидско-таджикский язык являлся его родным языком.
Key-words: Nisami Gyandjevy's "Khamse" basic stock of language, plants, names of fruit
trees, primordial words, borrowings
For the first time in Tajik linguistics there is analyzed the vocabulary denoting the names of fruit trees used in Nisami Gyandjevy's "Khamse "; the place of the letters in the plot of the poems is shown. The names ofplants in Nizami's poems are united into five groups: 1) trees; 2) flowers; 3) grasses; 4) cereal; 5) melon-plantation crops. It is underscored that the majority of plants are named with Tajik words, borrowed lexis occures rarely. The analysis of the vocabulary in question testifies that in "Khamse " the lexis denoting fruit-trees growing in Khorasan and Maverannahr is used more in comparison with another one, up to nowadays these words are widely used in Persian-Tajik language, Tajikistan inclusive. The fact proves additionally that Nizami Gyandzhevi was a representative of the mentioned region and Persian-Tajik is the poet's mother-tongue.
Дар «Хамса» Хдким Низомии Ганчавй як даста номвожахои ифодагари анвои набототро, ки мансуб ба мавзею чойхои тасвиркардаи мухити амали ходисаю руйдодхои манзумахои «Хамса» мебошанд, мавриди корбурд ^арор медихад. Ин гуна калимахо баёнгари он мебошанд, ки забони «Хамса» ва таркиби лугавии он аз кадомин сарчашмаи маноти^и амалкарди забони форсй (точикй) маншаъ мегирад. Инчунин, барои муайян кардани забони аслии Низомии Ганчавй, ки дар атрофи он бахсхои доманадор дар гардиш мебошанд, кумаки муассир мерасонад.
Дар забоншиносии точик оид ба вожахои ифодагари наботот солхои охир, бавижа, баъди Исти^лолияти Чумхурии Точикистон ва ^абули Крнуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи забони давлатии Чумхурии Точикистон» (2009) тад^и^оти вижа, аз забили рисолахои профессорон Д. Саймиддинов «Вожашиносии забони форсии миёна» (2001), О. Косимов «Лексика и словообразование в «Шахнаме» Абулькасима Фирдоуси» (2016) ба анчом расидаанд, ки оид ба вожахои ифодагари наботот дар осори пахлавй ва «Шохнома»-и безаволи Фирдавсии Тусй бахс мекунанд. Инчунин, дар рисолахое, ки дар бораи забони осори адибони классики мо бахшида шудаанд, аз забили рисолахои С. Сабзаев, Д. Фозилов ва дигарон ба ин мавзуъ таваччух зохир кардаанд [13; 18].
Мо маводи аз «Хамса» чамъкардаи худро ба панч гурух дастабандй намуда, онхоро ба тахлили лингвистй кашидем: 1) номи дарахтон; 2) номи гулхо; 3) номи гиёххо; 4) номи галладонахо; 5) номи полезихо. Тахлил нишон медихад, ки аксари вожахои марбут ба наботот калимахои аслии точикй буда, калимахои и^тибосй банудрат истифода шудаанд. Як вижагии таркиби лугавии «Хамса» дар истифодаи вожахои ифодагари наботот иборат аз он аст, ки теъдодаш хеле кам аст. Тасвири сужаи манзумахои «Хамса» на хамеша та^озои истифодаи вожахои ифодагари наботот кардаанд. Агар таркиби лугавии «Хамса»-ро дар заминаи истифодаи анвои вожахои ифодагари наботот бо достони бехамтои дигар -«Шохнома»-и безаволи Абул^осим Фирдавсй му^оиса кунем, равшан мегардад, ки дар ин росто асари шоири Тусй - Фирдавсй дар чойи аввал ^арор мегирад. Барои ба чунин хулоса омадани мо рисолаи тад^и^отии профессор О. Крсимов «Лексика ва калимасозй дар «Шохнома»-и Абул^осим Фирдавсй» имконият медихад [7].
Дар «Хамса» ду гурухи лугавии вожахои ифодагари наботот бештар мавриди корбурди ^аким Низомии Ганчавй к;арор гирифтаанд: номвожахои ифодагари номи дарахтхо ва номи гулхо.
Номвожахо ифодагари дарахтхо. Ин вожахоро ба ду гурух дастабандй намудан ба ма;сад мувофи; аст: 1) номвожахои ифодагари дарахтони мевадиханда; 2) номвожахои ифодагари дарахтони бемева.
Номвожахои ифодагари дарахтони мевадиханда: ангур, анчир, амруд, бодом, норинч, писта, раз, сидра, турунч, унноб, фундук ва гайра.
Ангур: Бас хушаи хисрим аз намоиш, К-ангур бувад ба озмоиш [4, с. 182].
Добили зикр аст, ки ангур калимаи точикй буда, ба гурухи калимахои аслй мансуб мебошад. Дар «Бурхони ;отеъ» ва «^иёс-ул-лугот» барои шархи ангур моддаи махсус пешниход нашудааст. Ин калима дар «Фарханги мухтасари «Шохнома»»-и И. Ализода низ ба назар нарасид. Танхо дар «Бурхон» ибораи ангури зайтуни оварда шуда, чун навъе аз ангури сиёх маънй шудааст ва он ба зайтун монанд аст [10, ч.1, с.178].
Дар фархангхои «Фарханги форсй» [8, с.139], «Бурхони ;отеъ» [10, ч.1, с.178], «Фарханги осори Ч,омй» [11, ч.1, с.39], «Лугати нимтафсилии точикй...» [1, с. 29], «Фарханги ашъори Рудакй» [12, с.25] ва гайрахо чун меваи хуштаъми ток маънидод гардидааст. Аз чумла, устоди бузург Рудакй ба ин маънй мегуяд: Ин тег на аз бахри ситамгорон кардаанд, Ангур на аз бахри набиз аст ба чархушт [12, с. 25]. Абдуррахмони Ч,омй гуяд: Чй хуш гуфт дех;они софй зи ранг, Ки ангур гирад зи ангур ранг [11, ч.1, с.39].
Аз тафсири фархангу лугатхо бармеояд, ки ангур ба ду маънй истифода мегардад: 1. меваи хуштаъми ток ва 2. маъмул аст, бавижа дар забони гуфтугуй - номи дарахти мевадор. Дар мавриди дуюм, ангур чун муродифи ток истифода мешавад. Дар забони классикии точикй калимаи раз низ ба маънои ангур, дарахти ангур (ангурзор) меояд.
Ток дар аксари фархангу лугатхо дарахти ангур тафсир ёфтааст. Аз чумла, дар «^иёс» [9, ч.1] омадааст, ки ток дарахти ангур [9, с.177], дар «Фарханги ашъори Рудакй» ток дарахти ангур, раз (Токи раз бинй шуда диноргун, Парниёни сабзи у зангоргун) [12, с.241], дар «Бурхон» [10, ч.1] ток бар вазни хок дарахти ангурро гуянд [10, с.461], дар «Лугати нимтафсилии точикй...»-и С.Айнй ток дарахти ангур шарх ёфтааст. Дар «Фарханги гуишхои чанубии забони точикй» ток чун дарахти ангур [15, с.689] ташрех гардидааст. «Фарханги забони точикй» токро монанди фархангхои кухану классикй шарх медихад: ток дарахти ангур, раз ва аз Абдурахмони Ч,омй шохид меорад: Токхо карда дар у бар поя, Хдмчу олигухарон пурмоя [16, ч.2, с.371]. Тавре ки мушохида намудем, дар фархангхо голибан ток ба маънии дарахти ангур шарх ёфта, ангур дар ибораи изофии дарахти ангур чун навъи дарахт ташрех гардидааст ва он собит мекунад, ки ангур чун номи дарахти машхур будааст. Зикр бояд кард, ки ток дар «Фарханги забони точикй» [16, ч.2, с.371] ба хайси калимаи аслии точикй шарх ёфтааст. Бо истифода аз роху усулхои калимасозй бо вожаи ток калимахои нав сохта шудаанд, ки имруз дар забони адабй ва забони гуфтугуии хал; хеле серистеъмол мебошанд. Ин вожахо дар лугату фархангхои давраи нав чойгузин ва шарху эзох ёфтаанд. Масалан, дар «Фарханги тафсирии забони точикй» калимахои зерин оварда шудаанд, ки бо иштироки ток ташаккул ёфтаанд: токбур (;айчии токбурй), токбури (буридани навдахои бехосили току ангур), токгуркуни (ток гур кардан), токдори (токпарварй), токзор (чое, ки дар он токи зиёде шинонда шудааст), токистон (токзор), токкушои (дар бахорон аз таги хок баровардани ток), токпарвар (ангурпарвар), токпарвари (токдорй), токпилла (навдахои буридашудаи ток) ва гайра. Вожаи ангур низ дар ташаккули вохидхои лугавй истифодаи васеъ дорад. Бо сахми калимаи ангур ва истифодаи воситахои калимасозй вожахои зиёд сохта шудаанд, ки иддае аз онхоро манзур мегардонем: ангурало (ва;ти нав ранг гирифтани ангур, арафаи ангурпазй), ангурдон (дастгох барои кашидани шароб), ангурзор (токзор, боги ангур), ангури (хар он чй аз меваи ангур тайёр мешавад), ангурпази (ангурпазон), ангурпазон (мавсими ангурпаз), ангурпарвар
(токпарвар), ангурпарварй (токпарварй), ангурфуруш (амали ангурфуруш), ангурчин (шахси гуноварандаи ангур), ангурчини (амал ва корхои чидани ангур) [17, ч.2] ва гайра.
Вожаи ток дар фархангхо хамчун омоним шарх ёфтааст. Дар «Фарханги тафсирии забони точикй» [17, ч.2] ток ба се маънии мустакил тафсир шудааст: Ток I дарахти ангур; Ток II рафчаи девори хона барои гузоштани чизхо [17, ч.2, с.360]; Ток III чараёни барк дар нокил. Аз руи баромади забонй ток I ва II вожахои аслии забони точикй буда, ток III аз забони русй иктибос шудааст, яъне, вожаи русист.
Анчир: Сифраи анчир шудй сифрвор, Гар хама мурге будй сифрвор [3, с.44]. Ин вожа дар манзумахои «Искандарнома» ва «Хусраву Ширин» мавриди корбурди муаллифи «Хамса» карор гирифтааст. Дарахтест мевадор, дар кишвархои Осиёи Марказй хеле маъруфу машхур буда, навъхои гуногун - доирашакл ва дарозгуна мебошад. Рангаш зард ва сиёхтоб аст. Мевааш хусусияти табобатй дорад. Дар «Фарханги забони точикй» чун калимаи аслии точикй ишора гардида, ба таври зайл шарх ёфтааст: меваи ширини гуштдори мулоим, ки зард ё сиёхранг аст [16, ч.1, с.79]. Дар «Фарханги тафсирии забони точикй» анцир чун калимаи аслй ба ду маънй оварда шудааст: 1. дарахти мевадори маъруф, ки дар мамлакатхои гарм меруяд; 2. меваи ин дарахт, ки кулула ё кулуламонанди доначадор ва ширин буда, ранги зард ё сиёхи сурхчатоб дорад [17, ч.1, с.74]. Ин номвожа дар осори Абуабдуллох Рудакй ба назар мерасад: Остин бигрифтамаш, гутфтам, ки мехмони ман ой, Дод пушида чавобам: мурду анчиру кулух [12, с. 28]. Фирдавсй дар «Шохнома» вожаи анцирро мавриди корбурд истифода накардааст, бинобар ин, калима дар катори дарахтони мевадор аз чониби О. Косимов - мухаккики лексикаи «Шохнома» ба тахлил кашида нашудааст [7, с. 353]. Ин вожа дар <^иёс-ул-лугот» низ зикр наёфтааст. Абдуррахмони Ч,омй анцирро ба маънии меваи ширини гуштдори мулоим, ки зардранг ё сиёхранг маънй додааст: Ба сони доягон пистони анчир, Пайи тифлони бог аз шира пуршир [11, ч.1, с.43]. «Бурхони котеъ» дар моддаи анцир ташрехи зерро манзур мекунад: анцир бар вазни занчир, меваест маъруф (фикус - йсш) ва дар повараки он М. Муин чунин иловаро меорад: фикус (йсш) (анчир - Д.Б.) дарахте аст аз тираи газнахо, ки баландии он ба 12 метр мерасад ва дар навохии муътадил ва гарм бехтар меруяд [10, с.127].
Амруд: Каду баркашида тарабрудро, Гулугир гашта бих амрудро [5, с.434]. Дар «Бурхон» шархи он ба таври зайл аст: амруд//амрут бар вазн ва маънии амрут аст ва он мевахое бошад маъруф [10, ч.1, с.161]. Дар поварак мураттиби фарханг Мухаммад Муин шакли пахлавии ин вожаро зикр кардааст: атго^ апЬа^. «Фарханги забони точикй» амрудро точикй арзёбй карда, маънии онро бо вожахои муруд, нок шарх дода, аз Мухаммад Авфй шохид пешниход мекунад: Амруд ва анвои симор пеш нихода ва мефурухт [16, ч.1, с.65]. Амруд дар осори Ч,алолиддини Балхй низ истифода гардидааст: Андар он кух буд ашчору симор, Себу амруду анори бешумор [16, ч.2, с.240]. Шархи «Фарханги тафсирии забони точикй» ба таври зер аст: амруд як навъи нок, муруд [17, ч.1, с.63]. Тафсири «Фарханги гуишхои чанубии забони точикй» чолиб ба назар мерасад, зеро дар фарханг хам вожаи амрут ва хам мурут//мъруд//мърут дар моддахои алохида чой дода шуда, ташрех ёфтаанд: амрут (амруд, муруд, як навъ нок [15, с.59]; мурут//мъруд//мърут - муруд, амруд [15, с.460]. Маводи шеваи чанубии забони точикй имкон додааст, ки ин амрут ва мурутро як мева хисоб кунанд ва онхоро як навъи нок шарх диханд. Ин ду вожа дар шевахои чанубй истифода мешавад.
Кобил ба тазаккур аст, ки имруз дар забони адабии точикй ва лахчахои он аз амруд дида, вожахои муруд ва ё нок мавриди истифодаи васеътар карор дошта, амруд беш аз хама дар услуби бадеии забони адабй мавриди корбурд мебошад. Дар «Фарханги нимтафсилии ...»-и С. Айнй омадааст, ки «муруд меваест хуштаъм ва сероб, ки
гуногунхел мешавад» [l, с.232]. Умyмaн, нок дар Точикистону кишвaрxои Осдаи Марказй хелxои гуногун дорад ва ишораи устод С. Айнй «гуногунхелй»-и амруд ë нокро нишон медиxaд [l, с.232].
Бодом ë меваи бодом (бодоммaFз): Баровард кохе чу бодоммaFЗ, Хама як ба дигар бароварда нaFЗ [5, с.398]; Фунду^аш шаккару бодоми танг, Сабзхат аз пистаи уннобранг [3, с.56]. Бодом яке аз дарахтони мевадори мaшxyр буда, мувофи^и тафсири «Фaрxaнги ашъори Рyдaкй» як навъ дарахти маъруф аз оилаи нaстaрaнxо, ки донааш ба писта монанд буда, мaFЗи ширин дорад - шоxид аз ашъори бо^имондаи устод Рyдaкй манзур аст: Бар канори чуй бинам растаи бодому сарв, Рост пиндорам натори уштурони обра (мухаффафи оброx - Д Б.) [l2, с.55]. М. Муин дар фaрxaнги худ шaрxи зерро меорад: бодом (vätäm -пaxлaвй) дарахте аз тирагули сурхдан, ки сардастаи бодомиxо аст [8, с. 151]. Дар «Фaрxaнги тафсирии забони точикй» тафсири пурраи бодом манзур аст. Аз маълумоти ин фaрxaнг бармеояд, ки бодом вожаи точикиасл буда, дарахтеро ифода мекунад, ки аввали бaxор пеш аз дигар дарахтон гул мекунад ва мaFЗи донаки он бомаза ва ë талх аст. Яъне, бодом талх ва ширин мешавад [l7, с. 222]. Дар «Канзи шифо»-и X. Зоxидов мaFЗи бодомро ширин ва талх aрзëбй намуда, дорои хусусияти онxоро дар табобати беморон нишон медиxaд [б, с. 431-436]. Инчунин, тиб^и маълумоти «Фaрxaнги тафсирии забони точикй» бодом дорои нaвъxои гуногун мебошад: бодоми заминй, бодоми к0F0тй, бодоми кyxй, бодоми талх, бодоми шириндона ва Faйрa [l7, с. 222].
Писта: Фунду^аи шаккару бодоми танг, Сабзхат аз пистаи уннобранг [3, с. 56]. Писта яке аз дарахтони маъруф ва худру ба xисоб рафта, мувофи^и маълумоту тафсири лyFaтy фaрxaнгxо, бавижа, «Фaрxaнги забони точикй» [16, ч.2, с. 66] вожаи ифодагари ин дарахт -писта калимаи аслии точикй, мaxсyб меëбaд. Ин вожа дар давраи Рудакй мавриди истифода ^арор доштааст ва лyFaтнигор А. Нуров дар «Фaрxaнги ашъори Рудакй» [12, с. 196] моддаи махсусро ба он бахшида, менависад, ки «писта донаест дорои пусти сахт, мaFЗи он сабзрангу лазиз ва хушмаза аст» ва байти шоxид манзур мегардад: Манам хукарда бар бусаш, чунончун боз бар муста, Чунон бонг орам аз бусаш, чунончун бишканй писта [12, с. 196]. Аз руи маълумоти мyxaвдиrçи «Шоxномa» профессор О. ^осимов ин вожа дар «Шоxномa» як маротиб дар байти зер корбурд шудааст: Хамон арзану пиставу нордон, Бдарад яке мубади кордон [7, с. 346]. Абдyррaxмони Ч,омй низ ин вожаро дар ашъори худ истифода намудааст: Набинад пистаи якмaFЗи хандон, Чу бодоми дyмaFЗ озори сандон [11, ч. 2, с. 26]. «F^o> моддаи фустацро пешниxод мекунад ва тафсир менамояд, ки он муарраби писта мебошад. Муаллифи лyFaт ба «Кашф» истинод оварда, менависад, ки ин вожа дар касри аввал ва фaтxи фав^онй низ дида мешавад ва фистац хонда мешавад [9, ч.2, с. 105]. Пас, маълум мешавад, ки дар давраи тaxияи «F^o» ин вожа дар забони форсии манотщи Хинд мавриди истифода набудааст. Барои xaмин шакли фистац ë фустац дар лyFaт чойгузин ва мавриди шaрxи муаллифи «Fиëс» пазируфта шудааст. Дар давраи китобати «Хамса» бошад, ин вожа барои Хаким Низомй ошно ва дар маноти^и зисти он мавриди истифода будааст.
Сидра//сидр: Сидра шуда судраи пероxaнaш, Арш гиребон зада дар доманаш [3, с. 26]. Мувофи^и шaрxи "Бyрxон" ин вожа "дар шакли сидр бо фащи аввал ва сонй ва сукуни рои ^арашат, кунорро гуянд ва он меваест маъруф, шaбеx ба олуча ва дар Хиндустон бисëр аст ва баъзе дарахти кунорро гуфтаанд» [10, ч. 2, с. 1109]. Ба маълумоти «Бyрxон» сaмF (шилм)-и дарахти он муйро сурх кунанд. Муаллифи ин фaрxaнг такя ба маълумоти бaъзеxо баромади ин вожаро арабй aрзëбй мекунад [l0, ч. 2, с. 1109]. Дар «Фaрxaнги форсй»-и М. Муин вожaxои сидр ва сидра шaрx ëфтa, тафсири онxо то андозае аз «Бyрxон» тафовут дорад. Аз чумла, дар моддаи вожаи сидр М. Муин менависад: «сидр дарахтест аз тираи
махрутиён, ки шабохати зиёде бо коч дорад, вале аз коч бисёр танумандтар ва баландтар мешавад ва то беш аз се хазор сол умр мекунад. Шохахои дарахти сидр кашида ва дур аз якдигар аст. Баргаш монанди коч сузанй ва меваааш хам шабехи коч аст. Чуби ин дарахт сафед ва захим ва махкам аст. Ва дар бархе гунахои чуб каме сурхранг хам мешавад. Дар чуби дарахти сидр макодири зиёди замг (шилм) вучуд дорад, ки атри махсус бадон медихад ва микдори касире аз ин замг аз танаи дарахт харсола истихроч мешавад ва тахти номи «ман» дар тадовй ба кор меравад" [8, ч. 2, с. 865]. Ман (а) дар «Фарханги забони точикй» маънои тарангангабин, таранчабин, шабнаме, ки ба руи барги баъзе дарахтон ва хорхо рехта, то пагох ба шираи бастаи бисёр ширин мубаддал мешавад, хоршакар [16, ч.1, с. 631]. Сидр дорои гунахои мухталиф аст ва машхуртар аз хама сидри Лубнон аст, ки баландиаш то 40 метр низ мерасад. Маънои дуюми сидр мувофики маълумоти «Фарханги форсй»-и М. Муин «кубидаи барги дарахти кунор аст, ки дар истехмом (ба гармоба рафтан - Д.Б.) ва шустушу ба кор равад» [8, ч. 2, с. 865]. Муаллифи «^иёс» такя ба фархангхои «Мунтахаб» ва «Латоиф» сидраро маънии динй мебахшад, яъне, сидра ба маънии дарахти кунор; ва дарахти кунор аст болои осмони хафтум ва онро сидратулмунтахо гуянд. Ва хадди расидани Ч,абраил алайхиссалом хамон чост [9, ч.1 с. 417]. Хдмин маънии вожаи сидра дар фархангхое, ки баъди «^иёс-ул-лугот» тахия шудаанд, аз чумла, «Фарханги осори Ч,омй» [11, с. 124], «Лугати нимтафсилии точикй барои забони адабии точик» [1, с. 345], «Фарханги забони точикй» [16, ч.2, с. 233] ва гайрахо низ омадааст. Низомии Ганчавй сидраро ба маънои дарахт истифода бурдааст.
Турунч: Расми турунц аст, ки дар рузгор, Пеш дихад мева, пас орад бахор [3, с. 24]. «Бурхон» дар моддаи лугавии турунц бо замми аввал ва сонй ва сукуни солис ва чим) меваи маъруф, ки пусти онро мураббо месозанд ва ба арабй туффохи мой хонанд [10 ч.1, с. 490]. Ин вожа дар осори бокимондаи Абуабдуллох Рудакй низ дида мешавад ва муаллифи «Фарханги ашъори Рудакй» лугатнигор А. Нуров онро дар моддаи алохида хадафи шарх карор дода, ду маънии онро зикр намудааст: 1. мевае аз чинси лиму ва афлесун ва гайра, ки бисёр серобу хушбуй аст; 2. мурод аз ранги меваи турунч (зардранг) аст: Зар хохию турунч инак ин ду рухи ман, Май хохию гулу наргис аз он ду рух [12, с. 243]. «^иёс» низ шархе дорад, ки дар он омадааст: турунц меваи маъруф. Иловатан, ба ин вожа маънии чин ва шиканчро марбут медонад [9, ч.1, с. 187]. Мухаммад Муин дар «Фарханги форсй» турунцро муарраби атрач (с^') арзёбй намуда, чанд маънии онро зикр менамояд: 1. боланг (гиёх); 2. меваи дарахти мазкур туффохи мой (гиёх) ва гайрахо [8, ч. 1, с. 453]. «Фарханги забони точикй» низ ба турунц шархи васеътареро лоик дидааст: турунч вожаи баромадаш форсй-точикй буда, чунин маънихоро ифода мекунад: 1. мевае аз чинси лиму, афлесун ва гайра, ки бисёр хушбуй ва обдор аст - Кош онон, ки айби ман чустанд, Руят, эй дилситон, бидидандй, То ба чои турунч дар назарат, Бехабар дастх,о буридандй (Саъдй); 2. мач. занахдон, занахдони ёр: Хдргиз ба турунчи у мабар даст, К-аш теги нухуфта дар миён хаст (Шохин) [16, ч.2, с. 379]. Дар адабиёти гузаштаи мо калимаи турунц бо маънихои зиёде (аслй ё мачозй) корбурд шудааст: турунчи занахи ёр, турунчи зар (ё мехргон), турунч задани арус бар домод, теги турунч бар даст задан ва гайрахо [16, ч. 2, с. 379]. Аз ин ру, Низомй дар достони «Махзан-ул-асрор» аз ин вожа истифода бурдааст.
Фундук (фандук): Лаби лаъли унноби шакаршикан, Зада буса ба фундуки бедахан [5, с. 439]. Дар «Бурхон» шархи ин вожа ба таври зайл аст: ба замми аввал ва солис ва сукуни сонй ва коф, маъруф аст. Мегуянд, ки акраб аз он мегурезад. Ва муарраби он бундук (6^0 бошад ва онро фундука низ гуянд. Ва киноя аз лаби маъшук хам хаст [10, ч.3, с. 1503]. «^иёс» фундуцро меваи вилоятии сурхранги ба андозаи кунор арзёбй намуда, кайд мекунад, ки ба сарангушт шабохат дорад ва онро бундук низ мавсум намудаанд, гох лаби маъшук ва
гохе сарангушти хинобастаи маъшукро кашидаанд. Ин мева дар Х^индустон машхур буда, тухми онро аз вилоят интикол медиханд. Ин вожа ба маънии гуй ва корвонсарои сари рох ва номи мавзеъ низ мебошад [9, ч.2, с.119]. Дар поварами «Бурхон» М. Муин шакли пахлавии ин вожаро punduk ë fUnduk нишон медихад [10 ч.3, с. 1503]. Бо назардошти ин, дар «Фарханги забони точикй» ин вожа точикй (форсй) зикр ёфтааст [16, ч.2, с.443].
Добили зикр аст, ки Фирдавсии Тусй низ дар «Шохнома»-и хеш ин номвожаро истифода кардааст ва муаллифи «Фарханги мухтасари «Шохнома»» И. Ализода дар моддаи махсус онро зикр ва шарх додааст: фундук//финдук 1. меваи дарахти мисли магзи бодом; 2. мач. сарангушт, нохун; 3. мач. лаби маъшук: Ба мушкин каманд афганд чанг, Ба фундук гулонро ба хун дод ранг [2, с. 390]. Абдуррахмони Ч,омй низ дар осори хеш ин вожаро истифода кардааст ва муаллифи «Фарханги осори Ч,омй» А. Нуров онро мавриди шарх карор додааст: фундук//финдук як навъ чормагзи сурхранги ба сари ангуштон монанд; киноя аз сарангуштон: Ба фундук гунаи унноби тар дод, Ба чонон з-ашки уннобй хабар дод [11, ч.2, с. 741].
Себ: Рухи сурхи себ андаромад ба гунч, Ба гарданкашй сар барорад турунч [5, с. 433]. Себ яке аз дарахтони маъмулу машхури кишвархои муътадилхавои дунё, аз чумла, Мовароуннахру Хуросон махсуб ёфта, ба он тааллук ва махсуб мебошанд. Ва анвои гуногуни ин меваи бихиштй дар он парвариш меёбад ва самар медихад. Ва дар адабиёти бадеии гузаштагонамон себро чун ташбехи рухи ёру маъшука хеле зиёд истифода кардаанд ва имруз аз он мустафид мегарданд. Хдким Низомй низ дар «Хамса»-и худ вожаи себро борхо зикр намудааст ва бо ин амали хеш аз тачрибаи гузаштагони худ бархурдор гардидааст. Крбили зикр аст, ки дар заминаи маводи осори бокияи Абуабдуллохи Рудакй муаллифи «Фарханги ашъори Рудакй» А. Нуров моддаи махсусе ба вожаи себ бахшида, менависад: 1. дарахти маъруф, ки меваи хуштаьми гуворо дорад: Гули садбаргу мушку анбару себ, Ёсамини сапеду мурди базеб; 2. меваи дарахти себ, ки хуштаьму гуворост [12, с. 220]. Фирдавсии Тусй низ ин вожаро ба ду маънй корбурд намудааст: 1. маъруф (дарахти маъруф -Д.Б.); 2. нопойдор, парешон: Чунон аст гетй пур осебу себ, Паси хар фарозе нихода нишеб [2, с.330-331]. «Фарханги осори Ч,омй»-и А. Нуров низ ин вожаро мавриди ташрех карор додааст: себ 1. меваи хуштаьм ва хушбуи маъруф: Чу хохам к-аз нихолаш себ чинам, Начида себ сад осеб бинам; 2. киноя аз занах, закан, манах: Надида себи у машшота дар мушт, Насуда бар лабаш найшаккар ангушт [11, ч.2, с. 123]. Дар <^иёс» барои вожаи себ моддаи махсус дида намешавад. «Фарханги забони точикй» себро ба сифати вожаи аслй (точикй) зикр намуда, онро мисли «Бурхон» шарх додааст [16, ч.2, с. 229]. М. Муин сайри таърихии себро аз пахлавй sep шуруъ намуда, шаклхои онро дар лахчахои мухталиф нишон медихад [повараки 10, ч. 2, с. 1201]. Дар забони точикй ин номвожа то имруз истеъмоли васеъ дорад.
Бщ: Каду баркашида тарабрудро, Гулугир гашта бих амрудро [5, с.434]. Биц шакли ихтисоршудаи бици буда, ин вожа дар забони точикй (форсй) хеле мустаъмал аст. Ин вожа дар давраи зиндагии устод Рудакй маъмул будааст ва он дар «Фарханги ашъори Рудакй» мавриди ташрех карор гирифтааст: бехй як навъ меваи хушбуи себмонанд - Хумму хунба пур зи андух дил тихй, Заъфарону наргису беду бихй [12, с. 52]. Абдуррахмони Ч,омй низ дар ин вожа дар шакли бех истифода кардааст [11, ч.1, с. 108]. Муаллифи «Fиëс» дар шархи худ ин дарахтро бец хонда, таъкид мекунад, ки бщи шакли дигари ин вожа мебошад [9, ч.1, с. 151]. Мухаммад Муин низ дар фарханги хеш бецро манзур кардааст [8, ч. 1, с. 290], яъне, дар форсии муосир бец мавриди истифода будааст. Дар пахлавй он шакли beh-ро доро будааст [повараки 10, ч.1, с. 322]. «Фарханги забони точикй» бицйИбецро вожаи баромадаш точикй мансуб дониста, аз Фирдавсй шохид меорад: Сари хавзи шохиву сарви сихй, Дарахте гулафшону беду бихй [16, ч. 1, с. 188]. Имруз дар Точикистон бихй аз дарахтони маъмул ба хисоб меравад ва вожаи бици низ аз калимахои серистеъмоли забонамон мебошад.
Вожахои ифодагари дарахтони мевадори «Хамса», ки дар боло тахлил ва ташрех намудем, калимахои аслии забони точикй - форсй махсуб меёбанд, ки мавриди корбурди Хаким Низомй карор гирифтаанд.
Ч,оиз ба кайд аст, ки чанд вожаи дигари ифодагари дарахтони мевадиханда дар «Хамса» ба назар расиданд, ки калимахои иктибосй буда, хоси услуби волои адабй ба хисоб мераванд. Онхо дар забони оммаи васеи точикон ба назар намерасанд. Ба ин гурух вожаи уннобро зикр кардан чоиз аст.
Унноб: Дарахтон магар сур месохтанд, Ки уннобу финдик барандохтанд [5, с.434]. Вожаи унноб дар осори бокимондаи устод Рудакй ба назар мерасад ва муаллифи «Фарханги ашъори Рудакй» Н. Амонов шакли уннобиро дар моддаи алохида чойгузин намуда, онро дорои маънии сурх каламдод намудааст. Инчунин, дар шеъри устод Рудакй ибораи изофии шаъри уннобй ба назар мерасад, ки маънии муйхои сурхро ифода мекунад: Он чист бар он табак хаметобад, Чун мулхам зери шаъри уннобй. Ин чо мурод аз шаъри унноби пилтаи шамъ мебошад [12, с. 245, 283]. Аз тафсири «Фарханги забони точикй» хувайдост, ки ин вожа баромади забони арабиро дорад ва се маънии онро зикр кардааст: 1. дарахт ва меваи челон, ки сурх ва монанди санчид аст; 2. мач. сиришки хунин; 3. мач. лаби сурх [16, ч. 2, с. 392]. Дар «Бурхон» ду маънии ин вожа зикр ёфтааст: 1. меваест шабех ба санчид...; 2. киноя аз лаби маъшук... [1, ч. 3, с. 1382]. Тафсири «Фарханги форсй»-и М. Муин маънидоди энсиклопедиро дорост: гиёх, номи дарахтчае аст аз тираи уннобхо, ки чузв ва тирари наздик ба гули сурхиён махсуб мешавад. Иртифои он байни 4 то 6 метр аст а дорои сокаи рост ва шохахои нохамвор аст. Гулхояш кучак ва зардранг ва шомили дами гули бисёр кутох аст ва мевааш шафт ва моил ба кирмиз ва куруй аст. Буйи унноб заиф ва таъми он луобй ва каме ширин аст. Илова бар он ки меваи ин гиёхро ба холати тоза масраф мекунанд, дар тадовй ба унвони малюн (ОгЦ ва маскан сарфа ба сарфа ба кор меравад [8, ч.1, с. 688].
Храмин тавр, мо як даста вожахои ифодагари дарахтони мевадихандаро тахлил намудем, ки дар «Хамса»-и Хаким Низомй мавриди корбурд карор гирифтанд. Дар заминаи ин мавод ба хулосаи катъй омадан имконпазир аст, ки авлодони шоир баромади форсй-точикй доранд ва забони форсй-точикй забони модарии у махсуб меёбад, зеро тамоми нозукихои ин забон, аз чумла, вожахои ифодагари дарахтони мевачот мавриди истифодаи шоир карор гирифтаанд.
Пайнавишт:
1. Айни, С. Куллиёт. %12. Лугати нимтафсилии тоцики барои забони адабии тоцик / С. Айни. Матн: бевосита. - Душанбе: Ирфон, 1976. - 564+206 с.
2. Ализода, И. Фарханги мухтасари «Шоунома» / И. Ализода. Матн: бевосита. -Душанбе: Адиб, 1992. - 492 с.
3. Ганцави, Н. Хамса. Махзан-ул-асрор. Хусраву Ширин /Н. Ганцави. Матн: бевосита. -Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.
4. Ганцави, Н. Хамса. Лайлию Мацнун. %афт пайкар / Н. Ганцави. Матн: бевосита. -Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.
5. Ганцави, Н. Хамса. Искандарнома. Шарафнома. Ицболнома / Н. Ганцави. Матн: бевосита. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.
6. Зоуидов, X Канзи шифо /X. Зоуидов. Матн: бевосита. - Душанбе: Ирфон, 1991. - 720 с.
7. Касимов, О.Х. Лексика и словообразование в «Шахнаме» Абулькасима Фирдоуси / О.Х. Касимов. Текст: непосредственный. - Душанбе: Дониш, 2016. - 347 с.
8. Муин, Мууаммад. Фаруанги форси (дар ду цилд). Чопи дувум / М.Муин. Матн: бевосита. - Теурон, 1384. - Ц.1. - 1180 с.; Ц.2. - 1181. - 2238 с.
9. Муцаммад, Fuëeyddun. Fuëe-ул-лугот (тацияи матн бо пешгуфтор, тавзецот ва фецристи А.Нуров) / F. Муцаммад. Матн: бевосита. - Душанбе: Адиб, ц.1, 1987.- 480 с.; ц.2, 1988. - 416 с.; ц.3, 1989. - 304 с.
10. Муцаммадцусайн, Бурцон. Бурцони цотеъ (дар панц цилд)(бо эцтимоми Муцаммад Муин) /Б. Муцаммацусайн. Матни бевосита. - Тецрон: Амири Кабир, 1391. - 2470 с.
11. Нуров, А. Фарцанги осори Цомй. Дар ду цилд / А. Нуров. Матн: бевосита. - Ц.1. -Душанбе, 1983. - 536с.; Ц.2. - Душанбе, 1984. - 608 с.
12. Нуров, А. Фарцанги ашъори Рудакй / А. Нуров. Матн: бевосита. - Душанбе: Маориф, 1990. - 368с.
13. Сабзаев, С. Забон ва сабки баёни Мавлоно Цалолуддин Балхй / С. Сабзаев. Матн: бевосита. - Душанбе: Ирфон, 2014. - 520 с.
14. Саймиддинов, Д. Вожашиносии забони форсии миёна / Д. Саймиддинов. Матн: бевосита. - Душанбе: Пайванд, 2001. - 394 с.
15. Фарцанги гуишцои цанубии забони тоцикй. Мураттибон: М.Мацмудов, F. Цураев, Б.Бердиев. - Душанбе: Пажуцишгоци фарцанги форсй-тоцикии сафорати ЦИЭ дар Тоцикистон, 2012. -946 с.
16. Фарцанги забони тоцикй (дар ду цилд)(зери тацрири М.Шукуров, В.А. Капранов, Р. %ошим, Н.А. Маъсумй). - Москва: Советская энциклопедия, 1969. Ц.1. - 951 с.; Ц.2. - 952 с.
17. Фарцанги тафсирии забони тоцикй. Дар ду цилд. - Душанбе: Пажуцишгоци забон ва адабиёти ба номи Рудакй, 2010. - 897 с.
18. Фозилов, Д. Хусусиятцои лексикии «Сафарнома»-и Носири Хусрав / Д. Фозилов. Матн: бевосита. - Душанбе, 2013. - 170 с.
Reference Literature:
1. Aini. S. Compositions. V.12. Semi-Interpreting Dictionary of Modern Tajik Literary Language. - Dushanbe: Cognition, 1976. - 564pp. - 206pp.
2. Alizoda I. Brief Glossary of "Shakh-Name". - Dushanbe: Man-of-Letters, 1992. - 492 pp.
3. Gyandzhevi N. Hamse. Treasury of Mysteries. Husrav and Shirin. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2912. - 480 pp.
4. Gyandzhevi N. Hamse. Leili and Medjnun. Seven Beauties. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 480 pp.
5. Gyandzhevi N. Hamse. Iskandar-Name. Sharaf-Name. Ikbol-Name. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 480 pp.
6. Zohidov H. Treasure cure /H.Zohidov. Text: direct. - Dushanbe: Enlightenment, 1991. - 720pp.
7. Kasimov O.Lexis and Derivation in «Shahname» by Abulkasim Firdousi / O.H. Kasimov. Text: direct. - Dushanbe: Knowledge, 2016. - 347pp.
8. Muin, Mukhammad. Persian Dictionary. In two volumes. The second edition. - Tehran, 1384 hijra; V.1-1180pp.; V.2- 1181 pp.; V.3- 2238pp.
9. Ghiyasuddin, Mukhammad. Ghiyas-il-Lugat (Dictionary created by Giyas). Preparation of th text, preface, commentaries: A. Nurov. - Dushanbe: Man-of-Letters. V.1, 1987. - 480pp.; V.2, 1988. - 416. ;V.3, 1989. - 304pp.
10. Burhon, Mukhammadkhusayn. Burhoni Kote' (in five volumes). Under the editorship Mukhammad Muin. - Tehran: The Great Emir, 1391. - 2470 pp.
11. Nurov A. The Glossary of Djami's Works//A. Nurov: Text: direct. V. 1. - Dushanbe, 1983. -536pp.; V.2. - Dushanbe, 1984. - 608pp.
12. Nurov A. The Dictionary of Rudaki's Creation// A.Nurov. Text: direct. - Dushanbe: Education. 1990. - 386pp.
13. Sabzaev S. Language and Style in the Reproduction of Mavlono Djaloliddin Balhi// S.Sabzaev. Text: direct. - Dushanbe: Cognition, 2014. - 520pp.
14. Saymiddinov D. Lexicology of Middle Persian Language//D. Saymiddinov. Text: direct. -Dushanbe: Allience, 2001. - 394 pp.
15. The Dictionary of the Tajik Language (in two volumes) - under the editorship of M. Shukurov, V. A. Kapranov, R Khoshim, N. A. Masum. - M.: Soviet Encyclopedia, 1969, V.1. - 951 pp.; V.2. -951 pp.
16. The Glossary of Southern Vernaculars of the Tajik Language. Compliers: M.Makhmudov, G.Djuraev, B.Berdiev. - Dushanbe: The Institute of Tajik-Persian Culture of the Embassy of Iran Islamic Republic in Tajikistan. 2012. - 946pp.
17. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. In two Volumes. The Institute of Language and Literature named after Rudaki. V. 1. - Dushanbe: Bukhara, 2015. - 996 pp.; V. 2. -Dushanbe: Bukhara, 2015. - 1095pp.
18. Fozilov D. Lexis of "Safarnoma" by Nosir Husrav// D.Fozilov. Text: direct. - Dushanbe, 2013. - 170 pp.
