CC BY
14
УДК 811.411
Хоцаева Муцаддас Олимовна, н.и.ф., дотсенти кафедраи забони тоцикии МДТ "ДДХба номи ак. БТафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Ходжаева Мукаддас Олимовна, к. филол. н., доцент кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ им. акад. Б. Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Khojaeva Muqaddas Olimovna, candidate of philological sciences, Associate Professor of the Tajik language department under KSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand)E-MAIL: khochayeva@mail.ru
Калидвожах;о: исм, ицтибосоти араби, шакли цамъбандии шикаста ва солими араби, суффиксуои -он ва -х,о, забони рисолауои форсии Суураварди, " Сафарнома"-и Носири Хусрав
Тарзуои ташаккули шаклуои цамъбандии исмуои ицтибосии араби дар рисолауои форсии Шщобуддин Суураварди (XII) барраси шудааст. Зикр гардидааст, ки бо сабабуои маълум ба забони тоцики ицтибосуои сершумори араби, аз цумла исмуо ворид шудаанд. Дар рисолауои форсии Суураварди шакли цамъбандии солими исмуои ицтибосии араби бо илова гардидани суффиксуои -от,-ун,-ин нисбат ба цамъбандии шикаста камтар мушоуида мешавад. Цамъбандии цисми муайяни исмуои ицтибосии араби дар рисолауои мазкур бо ёрии суффиксуои тоцикии -он ва -х,о сурат гирифтааст. Цолиби диццат аст, ки уини ташак кули шакли цамъи исмуои ицтибоси араби бо суффиксуои тоцикии -он ва -х,о Суураварди бо суффикси -он сохтани исмуои цамъро тануо аз исмуои цондор ва бо суффикси-уо аз исмуои бецон цатъиян риоя мекунад, бар хилофи амалияи забони муосири тоцик, ки бо суффикси -х,о уам исмуои цондор ва уам бецонро цамъ мебанданд. Таъкид шудааст, ки дар рисолауои форсии Суураварди уодисаи уам бо ёрии суффиксуои тоцики ва уам бо шакли шикаста цамъ бастани уамон як исмуо низ дучор мешаванд. Хулоса шудааст, ки дар муцоиса бо " Сафарнома"-и Носири Хусрав, ки тацрибан сад сол пеш аз рисолауои форсии Сухраварди таълиф шудааст, басомади цамъбандии исмуои ицтибосии араби бо тарзи солим нисбатан зиёд аст.
Ключевые слова: имя существительное, арабские заимствования, ломаное (таксир) и правильное (солим) арабское множественное число,суффиксы -он и -хо, язык персидских трактатов Сухраварди, "Книга путешествий" НосираХисрава
Рассматриваются способы образования формы множественного числа заимствованных имён существительных в персидских трактатах Шихобуддина Сухраварди (XII в.). Отмечается, что по известным причинам в таджикский язык
DOI10.24412/2413-2004-2022-3-112-121
ХУСУСИЯТХОИ КОРБАСТИ ШАКЛХРИ ЦАМЪБАНДИИ ИСМУОИ ИЦТИБОСИИ АРАБИ ДАР РАСОИЛИ ФОРСИИ СУХРАВАРДИ
ОСОБЕННОСТИ ОБРАЗОВАНИЯ ФОРМЫ МНОЖЕСТВЕННОГО ЧИСЛА АРАБСКИХ ЗАИМСТВОВАННЫХ СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ В ПЕРСИДСКИХ ТРАКТАТАХ СУХРАВАРДИ
THE SPECIFICITIES OF PLURAL NUMBER FORMATION IN REGARD TO ARABIC BORROWED NOUNS IN SUHZA VAZDI'S PERSIAN TREA TISES
проникло очень много арабских заимствований, в том числе имён сушествительных. В персидских трактатах Сухраварди гораздо реже встречаются случаи образования формы множественного числа имён существительных правильным способом (солим), то есть присоединением суффиксов -от, -ун, -ин, чем способ образования путём внутренней флекции (мукассар). Множественное число определённой части заимствованных имён существительных в указанных трактатах образовано присоединением таджикских суффиксов -он и -хо. Интересен факт, что при образовании формы множественного числа арабских заимствований с суффиксами -он и -х,о Сухраварди строго соблюдает правило образования множественного числа путём присоединения суффикса -он только к одушевлённым именам и суффикса -х;о - к неодушевлённым, в отличие от практики современного таджикского языка, где суффикс -х,о приобрёл универсальность и образует форму множественного числа как одушевлённых, так и неодушевлённых имён. Подчеркивается, что в персидских трактатах Сухраварди встречаются случаи образования множественного числа одних и тех же арабских существительных присединением как таджикских суффиксов, так и путём ломаного, или неправильного, множественного числа арабского языка. Сделан вывод, что по сравнению с "Сафарнома" ("Книгой путешествий") Носира Хисрава, написанной примерно за сто лет до персидских трактатов Сухраварди, в них частота случаев образования формы множественного числа арабских заимствований с помощью арабского правильного способа (солим) гораздо выше.
Key-words: noun, Arabic borrowings, the broken(taksir) and the correct (solim), Arabic plural
number, suffixes -on and- lo, the language of Suhravardi's Persian treatises, Nosir Hisrav's
"The Book of Travels"
The article dwells on the ways of plural number formation of borrowed nouns in Shihobuddin Suhravardi's Persian treatises (the XII-th century). It is underscored that due to well-known reasons a good deal of Arabic borrowings penetrated into the Tajik language, nouns inclusive. In Suhzavazdi 's Persian treatises the cases of plural number formation of nouns by a correct rule [ solim] ,I,e.by adding suffixes-ot,-uiz,-in, occur rather rarely in comparison with the formation by the way of internal inflexion(mukassar).The plural number of a certain part of borrowed nouns in those treatises is formed by adding Tajik suffixes-он and хо. There is a fact of interest when Suhravardi strictly observes the rule of plural number formation dealing with Arabic borrowings ,he adds suffix -он only to animate nouns and suffix-хо to inanimate ones in distinction to the practice of the Tajik language where suffix-хо acquired universal usage being applicable for both kinds of nouns. It is emphasized that in Suhzavazdi's Persian treatises there occur some cases of plural number formation when two variants are used; both Tajik suffixes may be joined and broken plural form of Arabic can be resorted to.The author makes a conclusion that in comparison with Nosir Hisrav's "Safarnoma"( "The book of the travels" )written approximately hundred years ago before Suhravardi the frequency of plural number formation of Arabic borrowings by Arabic correct in (solim)is much higher.
Шахобуддин Абулфутух Яхё ибни Амираки Сухравардй (1153-1191), ки дар таърихи адабиёту ирфони форсу точик бо номхои "Шайхи ишро;", "Шайхи мащул", 'Шайхи шахид" маъруфият дорад, бо вучуди умри кутох дидан китобу рисолахои зиёде ба мерос гузоштааст. Дар китоби "Нузхдт-ул-арвох" Шахрзурй чихдлу нух китобу рисолаи Шихобудини Сухравардиро номбар кардааст(13,с.12). Кисми асосии мероси эчодии Шайхи ишро; ба забони арабй аст. Аз байни осори ба забони форсии точикй таълиф кардаи Сухравардй хашт рисолаи кутохи у ("Киссаи мургон", "Акди сурх", "Фи холати туфулият", "Рузе бо чамоати суфиён", "Овози пари
4,a6paHn", '^Hyrara i^ypoH', "Сaфиpи CH^ypr," "Фи xaKHKaiH ишк"), ки дap oнxo печидaтapин мaбoxиcи фaлcaфй Ba иpфoнй 6o зaбoни coдa Ba бетaкaллyф бaëн шyдaaнд, myxpaiH тaмoм дopaнд. Шиxoбyдцини Сyxpaвapдй тapчyмoни зaбapдacт xaм бyдaacт. Дap ин 6opa тapчyмaи фopcии яке aa мypaккaбтapин acapxoи paмзии фaлcaфии Ибни Сит "Х^й ибни Якзoн", ки Шaйxи ишpoк o^o тax,ти yнвoни "Kиccaи Зиндaи Бедop" 6a aнчoм pacoнидaacт, шaxoдaт медиxaд. Бинo 6a гyфтaи Шaxpзypй, Сyxpaвapдй тaбъи шoиpй xaм дoштaacт: "Ba ypo aшъop acr 6a apaбй Ba фopcй"(13,c.136)
Кдйд кapдaн зapyp acт, ки aкcapияти мyxaккикoн coдaгй Ba бетaкaллyфии нacpи фopcии Шaйxи мaкryлpo т^ькид кapдaaнд. Aз чyмлa мypaтIиб Ba мyaллифи пешгyфтopи pиcoлaxoи фopcии Шиxoбyдцин Я^и Сyxpaвapдй 4a^ap Мyдappиcи Сoдикй мегуяд: "Ин j^y^roacc^ ки as тaлoкии xaллoкияти як зе^ни ^aBon Ba пypшyp Ba 6o як зaбoни кyдpaтмaнд Ba nyp as Koбилиятxoи бикp Ba бoвapнaкapдaнй xocm мешaвaд. Ba ин мyъчизa фaкaт як 6op иттифoк меyфтaд Ba фaкaт як 6op иттифoк yфтoдaacт: зyxypи pиcoлaxoи дocтoнии Шaйxи ишpoк (pиcoлaxoи фopcии Сyxpaвapдй дap нaзap aCT-M.X.) як иттифoки иcтиcнoй Ba бенaзиp дap aдaбиëти фopcй ad Ba Шaйxи ишpoк эxëкyнaндaи xH^ara ишpoк Ba иpфoни эpoнй Ba нaвиcaндaи ин pиcoлaxo 6идуни тapдид як rn6HFa acr У шoяд (6a чуз ^фи^ тaнxo нaвиcaндa Ba мyтaфaккиpи эpoнй бoшaд, ки бидуни хеч вoxимaе метaвoн "нoбиFa "-aш нoмид (13,c. 13).
Дap мaкoлaи xoзиp вижaгиxoи шaклxoи чaмъбaндии дам^и иктибocии apaбй дap pиcoлaxoи фopcии Шaйx Шиxoбyцдини Сyxpaвapдй мaвpиди 6appaœ кapop мегиpaнд Aзбacки дap мaxдyдaи як мaкoлa 6a pиштaи кaшидaни xaмaи шaклxoи чaмъбaндии
тали^^и иктибocии apaбй aз имкoн беpyн ad, мo тaнxo иcмxoи иктибocии apaбии ocopи фopcии Сyxpaвapдиpo, ки 6o тapзи coлими зaнoнa Ba дуготаи apaбй ^мъ 6ada шyдaaнд, xaмчyнин, иcмxoи иктибocии apaбии 6o пacвaндxoи точикии —он Ba —^о дap шaкли чaмъoмaдa, xaмчyнин шaклxoи дyгoнaи apaбиpo 6a pиштaи мекaшем.
Дap xaкикaт зaбoни pиcoлaxoи фopcии Шaйxи ишpoк дap нихряти бетaкaллyфй Ba coдaгй ad. X^no дap бaъзе мaвpидxo дap киcмaти xaмдy нaът, яъне cитoиши Хyдoю пaЙFaмбap, ки мaъмyлaн мaтни чунин nop4axo capocap a8 вoжaю ибopaхoи apaбй ибopaт мешaвaнд, Сyxpaвapдй coдaгии зaбoни мoдapиaшpo нигox дoштa тaвoниcтaacт. Мacaлaн дap киcмaти xaмдy таъти pиcoлaи "Aкли cypx" oмaдaacт: "Хдмд бoд Мaликеpo, ки мулки чaxoн дap тacappyфи yd, 6уди xap ки 6уд, a8 6уди y 6уд Ba xacтии xap ки xad, a8 xacтии yd Ba бyдaни xap ки бoшaд, a8 бyдaни y бoшaд. Ba caraBo!y тaxийëт 6ap фиpиcтoдaгoни y 6a xa^, xycycaн 6ap Мyxaммaди MyxTOp, ки нyбyввaтpo xaтм 6ap y кapд Ba 6ap caxo6a Ba 6ap yлaмoи дин" (13,c. 36)
Aлбaттa, 6o caбaбxoи мaълyм, дap зaбoни pиcoлaxoи фopcии y кaлимaxoи икrибocй, a8 чумга кaлимaxoи иктибocии apaбй 6a микцopи мyaйян ^y4op мешaвaнд, ки caбaби ин xoдиca, пеш a8 xaмa, 6a тaъpиxи инкишoфy poбитaxoи зaбoни фopcии точикй 6o зaбoни apaбй Ba 6a мaвзyи pиcoлaxoи мaзкyp aлoкaмaнд мебoшaнд. Бapoи мyкoиca ^mara нaътy xaмди pиcoлaи дигapи y "Овoзи пapи 4,a6para"-po a8 нaзap мегyзapoнем: "Тацдиси бенщоят уазрати цайюмиятро сазовор аст ло гайр ва тасбеуи бецусоро цаноби кибриёро шоиста аст бе ширкат. Cuпос бод цуддусеро, ки уйии уар ки Уро "У" тавонад хонд, уосил аз уйии Уст ва будии уар чй шояд, ки буд, аз буди У буд. Ва дуруду офарин бар равони хоцае бод, ки партави нури тауорати У бар хофицайн битофт ва шуои шаръи уро ламаъон ба машориц ва магориб бирасид ва бар асуобу ансори У". Дap чумтаи ди^и pиcoлa oмaдaacт: "...рамади таассуб нацси басару басирати эшон шудааст, яке изрое намуд бар мансаби содот ва аиммаи тарицат ва аз сари цусур дар машоихи саволиф беуудае мегуфт ва дар аснои он аз баури ташдиди инкорро бармусталауоти мутааххирон истеузо мекард... "(13,c. 67)
Чи тавре мушохида мешавад дар ин порчахо чандомади калимоти арабй дар муцоиса бо порчаи рисолаи "Ацли сурх" нисбатан зиёд аст. Бо вучуди ин, вомвожахои арабй цисми ночизи таркиби лексикии рисолахои форсии Сухравардиро ташкил мекунанд. Мицдори калимахои ицтибосии арабй дар осори форсии Сухравардй, тибци хисоби мо, тацрибан 15 фоизро ташкил мекунад. Албатта ин рацам тацрибй аст, зеро чи тавре ки зикраш рафт, вобаста ба мавзуи рисола он тагйир меёбад. Масалан дар рисолаи "Сафири Семург" теъдоди вожахои арабй камо беш ба 30 фоиз мерасад.
Аз нуцтаи назари корбаст ё истеъмол калимахои ицтибосии арабиро ба се цабат ё гурух чудо кардан мумкин аст. Ба гурухи аввал калимахое дохил мешаванд, ки пурра дар таркиби лугавии забони точикй хазм шудаанд ва дар аксар мавридхо муродифоти точикиро танг карда баровардаанд. Хрмилони забон, албатта, ба истиснои мутахассисон, арабй будани онхоро эхсос намекунанд. Ин гурухи ицтибосоти арабй як цисми назарраси вомвожахоро ташкил мекунад. Барои чилавгирй аз зиёд шудани хачми мацола, танхо калимахоро бо зикри сафха меорем ва аз овардани мисол худдорй мекунем: орият, холис, тауаммул, хоцат, царобат, уац, уацицат, шак, цамъ, васият, цабул, ботин, сауро, зоуир, силоу, шайтон, муайян, бадал(30), цисса, шару, цамоат, сайёд, туумат, уалца, цасд, нур, ацл, уаракат, бало, нацот, уалок, уила (31), цоида, цадим, суубат, ауд, уолат, халос, ганимат, табиб (32), води, саломат(33).
Ба гурухи дувум калимахое дохил мешаванд, ки синонимхои точикии онхо низ мавриди истифода мебошанд ва мумкин аст серистеъмолтар ва ё камистеъмолтар бошанд. Ба ин гурух хамчунин калимахои ицтибосии арабиеро дохил кардан лозим аст, ки бештар ба забони китобй хосанд: бауима (31), минцор, сафир (ба маънои бонг)(33), назиу(31), арза, вацу, бацоё(32), тариц (ба маънои роу)(36), мубтало, махуф,саумнок, ацаба (ба маънои агба), муцом, уисн (ба маънои цалъа)(33),инбисот, машом, ниам (неъматуо), воли (ба маънои уоким), мутаууаййир (34), тасарруф, сафро, табих, истионат (35), муваккил (36), масцул, мунуазим, таваууум (42), муламмаъ (48), рубъи маскун(53). муцаррад (ба маънои абстракт)(56) ва гайра.
Ицтибосхои арабии зерин дар забони точикй муродиф доранд ва дар баъзе мавридхо синонимхои онхо низ арабиасланд: муроот-риоя ё роичтараш риояу андеша; бахима-чахорпо, хайвон; махуф-хавфнок; хисн-цалъа, хисор; сафир-хуштак; тазарруъ-зорй, тавалло; масцул-сайцалзада; мунхазим-дур шудан, гурехтан; минцор -нули мург; михлаб-чанголи паранда.
Лозим ба таъкид аст, ки аз калимахои арабии дар боло зикр шуда муроот, махуф, минкор дар забони адабии муосири точикй дар истеъмол аст, харчанд муродифхои онхо риоя / риояю андеша, хавфнок, нул нисбат ба вожахои арабй серистеъмолтар ва роичтаранд. Вожахои хисн, сафир, тазарруъ, мунхазим, масцул танхо дар матни асархои бадей ё дар забони классикй мавриди истифода царор мегиранд ва дар забони муосири точикй асосан муродифони точикй ё арабии онхо истифода мешаванд.
Гурухи севумро калимахои кухнашуда ё архаистии арабй ташкил мекунанд, ки онхоро дар забоншиносй калимахои махчуру матрук низ меноманд. Архаизмхо номхои кухнашудаи ходисаю воцеахо, предметхо, аломату амалхои мавчудаанд, ки холо аз истеъмол баромада чои худро ба муродифхои худ доданд (10,с.18).
*Минбаъд уамаи мисолуо аз нашри душанбегии "Сафири Симург", ки мушаххасоти он дар пайнавишт таути рацами 13 омадааст, оварда мешаванд, бинобар ин дар цавсайн тануо сауифаи ицтибос зикр мегардад.
Дар байни калимахои арабии рисолахои форсии Сухравардй теъдоди муайяни вожахои махчури арабй мавчуданд: илф ба маънои дустй, MyHaFFac ба маънои халалдор, вайрон кардан (32), насй - ба маънои насён, фаромушй (141) моъушшаъир ба маънои давои аз шир ва чав тахияшуда(141).
Дар чамъбандии исмхои ицтибосии арабии рисолахои форсии Сухравардй ду раванд ба назар мерасад:
1.Азбаски аксарияти калимахои арабии ицтибосй ба таркиби лугавии забони точикй дохил шудаанд, дар калимасозию иборабандй чун вохидхои мустацили забон ширкат мекунанд, чамъбандии ин калимахо бо суффиксхои -он ва -^о сурат мегирад.
2. Калимахои ицтибосии арабй бо усулхои чамъбандии забони арабй, ки якчоя бо ицтибосхои арабй ба забони точикй ворид гардиданд,чамъ баста мешаванд.
Дар байни мутахассисони арабшинос дар бобати шаклхои чамъбандии арабй иттифоци ороъ ба назар намерасад.. Арабшиноси маъруфи рус Б.М.Гранде шакли дугонаро алохида шарх дода, шумораи чамъро ба ду намуд- солим ва таксир чудо кардааст. (3,с.272-288). Забоншиноси точик Т.Бердиева низ чамъбандии арабиро ба ду намуд чудо кардааст: "Дар забони арабй ду навъи чамъбандии исмхо чой дорад: 1)чамъи солим, ки хангоми сохтани он калима мувофици чинс пасояндхои (суффиксхои)махсус мегирад.Ч,амъи мардона бо суффиксхои -уна,-она, занона бо суффиксхои -от, мисол, муаллимуна, муаллимот, муаллимахо. Ч,амъи солим дар падежи тобеият суффикси -и,-ин мегирад: мусофирин, муначчимин... 2) чамъи шикаста: олим-уламо, шоир-шуаро, масъала-масоил"(1,с.45). Ба ацидаи забоншиноси маъруф Н.ИЛёсов " Ч,амъ дар забони арабй холати исмест, ки вучуди се ё бештар предмет, шахс ё мафхумро далолат мекунад ва се навъ аст:чамъи мардонаи солим, чамъи занонаи солим ва чамъи шикаста ё худ таксир" ( 4,с.38)
Дар рисолахои форсии Шахобуддини Сухравардй хам шакли солим ва хам шакли шикаста корбаст шудааст.
Дар ду маврид дар рисолахои форсии Сухравардй чамъбандии солими мардона ба назар расид:
Эшонро Хдфаза ва Киромулкотибин гуянд, яке бар дасти рост ва яке бар дасти чап...(120).
Пас муштоцу мута^аннин шудмонй ва орзуи ватанамон бархостй (124)
Чй тавре ки мебинем шумораи чамъи солими мардона ва шакли дугона дар рисолахои форсии Сухравардй ангуштшумор аст.
Дар рисолахои мавриди назар мицдори муайяни калимахо бо суффикси -от чамъбаста шудаанд, ки "он дар забони арабй аломати чамъи муаннаси солим аст ва хар гох аломати таънис ё бошад, ба хангоми чамъ бастан ин аломат хазф ва -от ба охири калима мулхац мешавад." (Шариат)
- Ва салавоту та^ийёт бар фиристодагони у ба халц, хусусан бар Мухаммади мухтор...(36).
Салавот ч. калимаи салот ва тахийёт ч. тахийят аст.
-Чун ба он чамоати суфиён аз маколоти шайхи хеш ин фасл фуру гуфтам...(36)
Вожаи маколот чамъи мацола аст.
-Гуфт: Бидон, ки Хдцро чанд калима хаст, ки он каламот нуронй аст...(72)
Каламот чамъи калима аст. Дар бораи тарзи чамъбандии ин вожа каме поёнтар ба тафсил таваццуф мекунем.
Ба хамин монанд, муроот(30), зулмот(45), мацолот (59), мугаййибот(66), содот (67), мусталоуот(67), табацот(70), мууозот(71), субууот(72), мукошифот, томот(73),
мавцудот (75), цщот(76), аморот(85), сифот(85), муомилот(88) бо суффикси -от чамъ баста шудаанд. Лозим ба таъкид аст, ки бо суффикси-от чамъ бастани калимахои щтибосии арабй дар рисолахои форсии Сухравардй нисбат ба чамъи таксир камтар аст. Забоншиноси эронй Абулхасани Начафй рочеъ ба вежагии ин шакли чамъбандй дар забони форсй мегуяд: "Ч,амъи -от, ки мутааллщ ба забони арабй аст, дар форсй низ мутадовил аст, аммо ^авоиди хоси худро дорад. Ин ^авоидро пас аз хазфи мавориди нодир метавон ба тартиби зер хулоса кард: хар исме, ки аз арабй гирифта шуда ва бо харфи хо-и гайрималфуз махтум бошад, пас аз хазфи ин харф метавонад -от чамъбандй гирад: самара-самарот, идора-идорот, сайёра-сайёрот... Талаффузи баъзе аз калимахо пас аз чамъ андаке тагйир мекунад. Масалан, харфи дувуми калимаи нагма, ки сокин аст, дар чамъ мафтух мешавад: наFамот. Хдмчунин аст чумалот, хучарот, садамот, сафахот" (9,с.135). Нуктаи охирро шар^шиноси рус Ю.А. Рубинчик низ таъкид кардааст: "Хдмрохшавии пасванди чамъи -от баъзан боиси тагйир ёфтани асоси калима мегардад: захмат-захамот, сафха - сафахот..." (11,2, с.816).
Ин ходиса хоси забони форсии точикй аст. Ба ибораи дигар гуем, тарзи талаффузи шакли чамъи ин калимахо бо пасванди -от дар забони форсии точикй аз забони арабй фар^ мекунад. Дар поён барои тасди^и ин мулохиза шакли танхои вожахо, сипас шакли чамъи онхоро дар забони точикй ва забони арабй меорем: калима - каламот - калимот (2,с.360); сафха- сафахот - сафхот (2,с.224); хучра- хучарот - хучурот (2,с.85). Гузашта аз ин, баъзе калимахо дар забони арабй хам ба тарзи солим ва хам ба тарзи шикаста чамъбандй доранд. Масалан хучра хам бо -от хучурот ва хам бо тарзи шикаста- хучар чамъ баста мешавад (2,с.85).
Дар рисолахои форсии Сухравардй зиёда аз бист мавриди бо пасванди --от шакли чамъ гирифтани исмхои и^тибосии арабй ба мушохида расид: ма^олот (59), хазёнот (67), калимот/каламот (71,72,73), субухот (72), томот (73), мухаррикот (73), мукошифот (73), зулумот (74), ишорот (123), мавчудот (75), сулахфот (76), харакот (79), нагамот (81), мухотабот (88), ма^омот (88), муомилот (90), иборот (90), ^атарот, сафахот (75).
Чи тавре ки собит гардидааст, "Хрдисаи чамъулчамъ дар забони точикй дар натичаи таъсири бевоситаи забони арабй пайдо шудааст ва хануз дар омори манзуму мансури ибтидои давраи нави ташаккули забони дарй-точикй ба назар мерасад (4,с.42). Хдрчанд тахлили ин ходисаи забонй аз доираи бахси ма^ола берун аст, дар се маврид дар осори баррасишаванда чамъулчамъи вожахои арабй дучор омаданд ва дар хамаи мавридхо суффикси -хо истифода шудааст:
Ачиб-ачоиб-ачоибхо
-Гуфт: Ман сайёхам, пайваста гирди чахон гардам ва ачоибхо бинам (38).
Ногуфта намонад, ки Сухравардй шакли ачоибро низ истифода бурдааст:
-Ва чандон ачоиб маро зохир шуд(72).
Лахн-алхон-алхонхо
-...ва алхонхои мургон, ки мисли он нашунида будем (33).
Хат-хутут-хутутхо
-Ва бигирифтам са^алайнро бо афлок ва дар ^орурае гузоштам, ки ман сохтаам ва дар он чо хутутхост (125).
Лозим ба таъкид аст, ки дар расоили форсии Сухравардй бо пасвандхои --он ва -хо чамъ бастани исмхои и^тибосии арабй хеле фаровон ба назар мерасад. Мисолхои гирдовардаи мо мулохизаи аксари олимони забоншиносро дар бораи он ки "Дар замони ^адим голибан чондорон ва баъзе калимахои дигарро бо -хо чамъ намебастанд ва онро дур
аз фaсоyaт медонистанд" (16,с.198), комилан тасдиц мекунад. Маводи фактологй собит месозад, ки Сyyрaвaрдй цоидаи бо пасванди -он цамъ бастани исмуои цондор ва бо -зо цамъ бастани исмуои бецонро цатъиян риоя кардааст. Дар поëн мо исмуои бо пасвандуои -он ва -зо шакли цамъ гирифтаро аз рисолауои форсии Сyyрaвaрдй оварда, дар цавсайн сафуаи китоби нашри Дyшaнберо зикр менамоем.
Ч,амъи калимауои арабй бо -зо: тaзaррyъyо (42), ботинуо, зaxирayо (30), ахдуо (32), манзилуо (32), сyрaтyо (34), неъматуо (34), ацлуо (34), оятуо (34), циссауо (34), цамолуо (35), мyддaтyо (37), уалцауо (44), шарбатуо (50), yyццayо (60), фалакуо (60), (63), суолуо (63), таркуо (69), тадбируо (81), нидоуо (88), уувиятуо (89), xaробиyо (106), рамзуо, гаразуо (109), уадисуо, xолyо, илмуо, масъалауо (110), ботилуо, xaбaрyо (111), уолатуо, тадбируо, хадуо (113), ицлимуо (119), умруо (120), карамуо (121), силсилауо, 6урцуо (123), цирмуо, нагмауо, мафсалуо, хуцрауо (126);
Ч,амъи бо пасванди -он: xaсмон (30), сaйëдон (31), воридон (34), уоцибон (35), муваккилон (37), маллоуон (54), суф^н (67), муцаррадон (67), мууосибон (67), ошицон (67), мухаццицон (67), цyдсиëн (67), мутакаллимон (67), xоссaгон (67), гарибон (67), асирон (67), рууоншн (67), xодимон (67).
Дар байни исмуои ицтибосии арабии шакли цамъ гирифтаи осори форсии Сухравардй уодисауои уам бо пасванди арабй ва уам бо пасванди тоцикй цамъ бастани исм низ дучор мешавад:
Maman - мaшилзо-мaнозил
Эшон ба ман гуфтанд, ки дар пеш роууои дароз аст ва манзилуои саумноку мaxyф
(32).
-...Ишцро бидонад ва манозилу маротиби ошицон бишносад (104).
Х,ол-лзвол -золзо
-...наздики ман дуруст шуд, он чй вай гуфт аз уолуои ин рафицон (112).
-...аз y пурсидам аз ауволи уар ицлиме, ки вай он цо расидааст (113).
Фaлaк-фaлaкзо-aфлок
--Чун борй ин фалакуоро бдафарид (60).
-Фалаки дувум бар фалаки аввал наздик аст...мисоли афлок уамчунон аст (62).
Xa6ap- лхбор-хлблрзо
-Ва касеро, ки сакина уосил шавад, уро axбор аз xaвотири мардум уосил ояд(88).
-Ва туро xaбaрyое орад, ки ту аз y андар нaxостa бошй (111).
Дар мисолуои боло цолиб он аст, ки калимаи зол дар шакли цамъ бо пасванди -зо ба маънии клйфият дар забони муосири тоцикй цариб тамоман истифода намешавад. Ба ин маънй тоцикон имруз вожаи лзволро истифода мебаранд ва баъзан калимаи лзвол дар шакли цамъулцамъ лзволзо корбаст мегардад. Масалан, дар шевауои шимоли Тоцикистон "ауволо чи xел?" ме^янд. Дар "Фаруанги русй ба тоцикй" вожаи сaмочувствие-золaт, лзвол, клйфияти зол (12,с.988), вожаи состояние-золлт, зол, лзвол тарцума шудааст (12,с.988) Дар "Фаруанги тоцикй ба русй" бошад, дар тарцумаи вожаи лзвол бо ишораи "члмъи зол" муодилуои русии положение, состояние (15,с.53) зикр гардидааст. Чи тавре ки мебинем, шарху тарцумаи вожаи аувол бо вуцуди ишораи цамъи калимаи уол будан ба забони русй бо исмуои тануо сурат гирифтааст.
Дар асоси мисолуои боло метавон гуфт, ки цамъбандии баъзе исмуои ицтибосй дар рисолауои форсии Сyхрaвaрдй ба таври мувозй уам бо пасвандуои арабй ва уам тоцикй мавриди истифода царор гирифтааст ва, табиист, ки бо мурури замон яке аз ин тарзуо афзалият пайдо кардааст. Дар мавриди калимаи манзил шакли млнзилзо, дар мавриди вожаи уол шакли лзвол бештар истифода мешавад. Дар мавриди xaбaр уам хлблрзо ва уам
ахбор ва фалак хам афлок ва хам фалакхо дар истеъмол мебошад. Ззимнан, гунаи афлок ва ахбор серистеъмолтаранд.
Шакли мусанно ё дугона хамагй дар панч мавриди зайл истифода шудааст:
-Шайхро гуфтам: Вакте ки мох бадр мебошад ва мукобилаи найирайн бувад ...(51).
-Ва ин киёс, ки мекунем то гумон набарй нисбати замин бо осмон ё бо наййирин чандон аст, ки осмонро ва ситорагонро бо замин (52-53).
Чи тавре ки мебинем вожаи наййирайн дар ду маврид дар нашри сирилликии Сухравардй ду хел омадааст.Дар "Вожанома"-и китоб тавзехи калима наомадааст. Дар нашри форсии "Киссахои Шайхи ишрок"(5, с.21-22) дар хар ду маврид возехан наййирайн сабт шудааст ва мураттиб ба максади чилавгирй аз кироати нодуруст эъроби хуруфро гузоштааст: нуни мафтух, "йо"-и мушаддади максур ва ро-и мафтух. Бинобар ин гунаи нашри сирилликро сахви техникй хисобидан мумкин аст.
Дар фалон бурч фалон кирон аст, бурчи бодй аст ё хокй ё оташй , кирони нахсайн аст
(64).
Нахсайн ба маънои ба хам наздикшавии ду чирми нахс аст.
-Партави нури тахорати у бар хофикайн битофт (67).
Вожаи хофикайн ба маънои машрик ва магриб аст (14, с.498).
-...султони азалу абад шихнагии кавнайн бар у арзонй доштааст (106)
Мурод аз кавнайн ду чахон аст.
-Ва бигрифтам сакалайнро бо афлок ва дар корурае гузоштам, ки ман сохтаам ва дар он чо хутутхост (125).
Вожаи сакалайн чамъи калимаи сакалон аст. Мухаммад Муин шархи зерини ин вожаро овардааст: "Сакалон одамй ва парй, одамиён ва париён, инс ва чинс, сакалайн(8,1,с.522). Ч,амъи дугона хамагй дар панч мавриди зайл истифода шудааст:
-Шайхро гуфтам: Вакте ки мох бадр мебошад ва мукобилаи найирайн бувад ...(51).
-Ва ин киёс, ки мекунем то гумон набарй нисбати замин бо осмон ё бо наййирин чандон аст, ки осмонро ва ситорагонро бо замин (52-53).
Чи тавре ки мебинем вожаи наййирайн дар ду маврид дар нашри сирилликии Сухравардй ду хел омадааст.Дар "Вожанома"-и китоб тавзехи калима наомадааст. Дар нашри форсии "^иссахои Шайхи ишрок"(5, с.21-22) дар хар ду маврид возехан наййирайн сабт шудааст ва мураттиб ба максади чилавгирй аз кироати нодуруст эъроби хуруфро гузоштааст: нуни мафтух, "йо"-и мушаддади максур ва ро-и мафтух. Бинобар ин гунаи нашри сирилликро сахви техникй хисобидан мумкин аст.
-Дар фалон бурч фалон кирон аст, бурчи бодй аст ё хокй ё оташй , кирони нахсайн аст
(64).
Нахсайн ба маънои ба хам наздикшавии ду чирми нахс аст.
-Партави нури тахорати у бар хофикайн битофт (67).
Вожаи хофикайн ба маънои машрик ва магриб аст (14, с.498).
-...султони азалу абад шихнагии кавнайн бар у арзонй доштааст (106)
Мурод аз кавнайн ду чахон аст.
-Ва бигрифтам сакалайнро бо афлок ва дар корурае гузоштам, ки ман сохтаам ва дар он чо хутутхост (125).
Вожаи сакалайн чамъи калимаи сакалон аст. Мухаммад Муин шархи зерини ин вожаро овардааст: "Сакалон одамй ва парй, одамиён ва париён, инс ва чинс, сакалайн(8,1,с.522).
Тахлил нишон медихад, ки истифодаи чамъи солими арабй дар рисолахои форсии Шихобуддини Сухравардй нисбат ба истифодаи хамин намуди чамъбандй дар китоби
"Сафарнома"-и Носири Хусрав , ки такрибан 80-100 сол пеш аз рисолахои форсй таълиф гардидааст, ба маротиб афзудааст. Дар "Сафарнома"-и Носири Хусрав 12 адад чамъи солими занона корбаст шуда, чамъи мардонаи солим умуман мавриди истифода карор нагирифтааст (6, с.117-118). Дар рисолахои форсии Сухравардй чамъи солими занонаю мардона бештар аз 30 адад аст.Гузашта аз он дар панч маврид исмхои дугонаи арабй корбаст шудааст.
Дар заминаи тахкики мавзуи мо ба хулосахои зерин расидем:
1. Дар иктибосхои арабии рисолахои форсии Сухравардй шаклхои зерини чамъбандй ба назар мерасад:
а) чамъбандии исмхои иктибосии арабй бо суффиксхои -он ва -хо ;
б) чамъбандии иктибосоти арабй бо усулхои чамъбандии забони арабй: - чамбандии солим;
-чамбандии шикаста ё таксир; -исмхои мусанно ё дугона.. Мукоисаи мавридхои корбасти шаклхои чамъи солим ва исмхои мусаннои арабй дар рисолахои Сухравардй нишон медихад, ки истифодаи онхо нисбат ба шаклхои чамъбандии арабии мутуни асри XI (дар намунаи "Сафарнома"-и Носири Хисрав) бештар шудааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бердиева Т. Назарияи ицтибос /Бердиева Т. - Душанбе,1991. - 128 с.
2. Большой арабско-русский и русско-арабский словарь / Составитель Юшманов А.С.Москва: ООО "Дом славянской книги", 2011. - 958 с.
3. Гранде Б.М. Курск арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении. -Изд-то восточной литературы /Гранде Б.М. - Москва, 1993. - 594 с.( С.272-288).
4. Fиëсов Н.И. Цамъулцамъ дар забонуои арабй ва тоцикй//Забон ва рукни он. Маводи конференчияи илмию амалии ДДХБСТ бахшида ба 30-солагии истицлолияти давлатии ЦТ ва Рузи байналмилалии забони модарй /Fиëсов Н.И. - Хуцанд: Дабир, 2020.- С.37-44 (С.38).
5. Циссауои Шайхи Ишроц,Сууравардй,Шауобуддин Яуё. Вироиши матн аз Цаъфар Мударриси Содицй. - Теурон: Марказ, 1375. - 110 с.
6. Маликова Н.Н. Намудуои цамъбандии арабй дар "Сафарнома"-и Носири Хусрав //Ахбори ДДХБСТ.Силсилаи илмуои гуманитарй,2021№3-Хуцанд,2021-с. 114-120.
7. Муваууид, Самад. Нигоуебасарчашмауоиуикматиишроцвамафуумуоибунёдиион.-Теурон.Интишороти Тууурй, 1384-291с.
8. Муин Мууаммад, Фаруанги Муин.Дар ду цилд.Цилди дувум. -Теурон,1384.- 1083-2238 с.
9. Нацафй,АбулуасанТалат нанависем! Фаруанги душвориуои забони форсй.-Теурон,1382.- 466 с.
10. Олимцонов М. Хусусиятуои лугавию услубии насри таърихй (дар асоси эцодиёти Сотим Улугзода) / Олимцонов М. - Хуцанд: Нури маърифат,2015. - 150 с.
11. Персидско-русский словарь / Под редакцией Ю.А.Рубинчика. В двух томах. Т.2.-Москва: Русский язык, 1983. - 864 с.
12. Русско-таджикский словарь / Под ред. члена-корреспондента АН СССР М.С. Асимова. - Москва: Русский язык, 1985. - 1280 с.
13. Сууравардй, Шиуобуддин Яуё. Сафири Симург. - Душанбе: Донишварон, 2022. - 144 с.
14. Фаруанги забони тоцикй / Дар зери таурири М.Ш.Шукуров, В.А.Капранов, Р. %ошим, Н.А. Маъсумй.Дар ду цилд. -Москва: Советская энциклопедия, 1969. Ц. 2. - 948 с.
15. Фаруанги тоцикй ба руси / Зери таурири Д. Саймиддинов, С.Д. Холматова, С. Каримов. Нашри дувум бо илова, такмил ва ислоу. - Душанбе, 2006. - 784 с.
16. Шариат, Мууаммад Цавод. Дастури забони форси / Шариат, Мууаммад Цавод.-Теурон: Асотир,1370. - 459 с.
Reference Literature
1. Berdieva T.The Theory of Borrowing. Dushanbe .1991-128pp.
2. Big Arabic-Russian and Russian-Arabic Dictionary. Compiled by Yushmanov A. S.Moscow: " The House of Slavonic Book "Assoc, Ltd.2011. -958pp.
3. Grande B. M. The Course of Arabic Grammar in Comparative-Historical Education. Publishing - House of Oriental Literature. 1997. - pp. 272 - 288; 594pp.
4. Giyasov N.I. The Plural Number in Tajik and Arabic Languages and its Grounds. Materials of scientific-practical conference held at TSU LBP being dedicated to the 30-th anniversary of Independence and International Day of Mother Tongue Khujand: Prospector. 2020.-pp.37-44; p.38
5. Kissas by Shaikh Ishrok, Suhravardi, Shahobuddin Yakhyo. Under the editorship of Djafar Mudarris Sodik.- Tehran: Centre.1375 hijra.- 110pp.
6. Malikova N.N. The Forms of Arabic Plural Number in Nosir Husrav's "Safarnoma"// Bulletin of TSULBP. Series of Humanitarian Sciences.2021,N°3.- pp. 114- 120
7. Muvahhid. On the Origin of ishrok philosophy and its Principlal Concepts. Tehran:Publishing-House .1384 hijrah.- 291pp.
8. Muin, Muhammad. Muin's Dictionary. In two volumes. V.2. Tehran. 1384 hijra.-p.1083;2238pp.
9. Najafi, Abulhasan. Let us Write correctly! The Dictionary of Persian Language Difficulties.-Tehran.1382 hijra. - 466pp.
10. Olimjonov M. Lexico - Stylistic Peculiarities of Historical Prose on the Materials of the Sotim Ulugzoda's Creation. - Khujand: Light of Enlightenment. 2015.- 150pp.
11. Persian- Russian Dictionary. Under the editorship of Yu.A. Rubinchik. In two volumes. V.2.-Muscow: Russian Language. 1983.- 864pp.
12. Russian-Tajik Dictionary. Under the editorship of the USSR AS correspondents members M.S.Asimov.-Moscow:Russian language. 1985.- 1280pp.
13. Suhravardi, Shihobuddin Yakhyo. The Whistle of Simurg.- Dushanbe:Connoisseurs. 2022.144 pp.
14. Tajik Language Dictionary. Under the editorship of M.Sh.Shukurov,V.A.Kapranov, R.Khosim, N.A.Masumi. In two volumes. - Moscow: Soviet Encyclopedia. 1969.V.2.- 948pp.
15. Tajik -Russian Language Dictionary. Under the editorship of D.Saymiddinov,S.D.Kholmatova , S , Karimov. The 2 nd edition revised and enlarged .Dushanbe. 2006 - 784 pp.
16. Shariat, Mukhammad Javod. Persian Language Gzammar. Tehran: Asotir ( Folklor Collections).1370 hijra. - 459pp.
5.9.8 Теоретическая, прикладная и сравнительно-
сопоставительная лингвистика
5.9.8 (10.02.20) Забоншиносии назариявй, амалй ва
мукоисавй- киёсй 5.9.8 Theoretical, applied and comparative linguistics
УДК811.111+811.161.1 DOI10.24412/2413-2004-2022-3-122-129
ХУСУСИЯТХОИ ВАЛЕНТНОКИИ Оцилова Хуршедабону Афхозовна, ШАКЛХОИГАЙРИТАСРИФИИ ФЕЪЛ докторанти (Phd)-u кафедраи тарцума ДАР ЗАБОНХОИ АНГЛИСЙ ВА ва грамматикаи забони англисии МДТ-и
ТОЦИКЙ "ДДХ ба номи академик Б. Fафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
ВАЛЕНТНОСТНЫЕ Окилова Хуршедабону Афхозовна, ОСОБЕННОСТИ НЕЛИЧНЫХ ФОРМ докторант (Phd) кафедры перевода и ГЛАГОЛА В АНГЛИЙСКОМ И РУССКОМ грамматики английского языка ГОУ
ЯЗЫКАХ "ХГУ им. акад. Б. Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
TWO VALENCY PECULIARITIES OF Okilova, Khurshedabonu Afhozovna, NON-FINITE FORMS OF THE VERB Doctoral student( PhD) of the department of IN ENGLISH AND TAJIK translation and grammar of the English
г * лт^тта^т^с language under SEI (State Educational LANGUAGES
Institution) Khujana State University named after academician B.Gafurov"EMAIL: okilovakhurseda.1994 @gmail.com Tajikistan, Khujand
Калидвожа^о: феъл, валентнокй, валентнокии семантики, валентнокии лугавй, валентнокии морфологи, валентнокии синтаксисй, масдар, герундий, сифати феълй, феъли уол
Масъалаи вижагиуои феъл, навъуои валентнокй, хусусиятуои валентнокии семантикй, валентнокии лугавй, валентнокии морфологи ва валентнокии синтаксисй мавриди таулил царор гирифтаанд. Нигоуи мууаццикони гарбу шарц оид ба мафууми валентнокй ва дар асоси он назари тозаи муаллиф дар мацола цой дода шудааст. Инчунин, масоили хусусиятуои валентнокии шаклуои гайритасрифии феъл дар забонуои англисй ва тоцикй тауциц гардидааст. Валентнокии шаклуои гайритасрифии феъл: масдар, герундий, сифати феълй ва феъли уол дар забонуои англисй ва тоцикй мавриди муцоиса карор дода, умумият ва фарци онуо нишон дода шудааст.
Ключевые слова: глагол, валентность, семантическая валентность, лексическая валентность, морфологическая валентность, синтаксическая валентность, инфинитив, герундий, причастие, деепричастие
Рассматривается проблема признаков глагола, типы валентности, характеристика семантической, лексической, морфологической и синтаксической валентности. Представлены взгляды западных и восточных исследователей на понятие "валентность "
