CC BY
10
УДК81
DOI10.24412-2413-2004-2022-2-96-103
ИДЕОГРАММАХРИ Мирзозода Ноил Мирзо, докторанти
ИФОДАКУНАНДАИХАРАКАТУ МДТ-и "Донишгоуи давлатии Хуцанд
ХОЛА Т ДАР «БУРХОНИ К,ОТЕЪ»-И ба номи академик Бобоцон Fафуров"
МУХАММАДХУСЕЙНИ БУРХОН (Тоцикистон, Хуцанд)
ИДЕОГРАММЫ, ВЫРАЖАЮЩИЕ Мирзозода Ноил Мирзо, докторант ГОУ
ДВИЖЕНИЕ И СОСТОЯНИЕ, В «ХГУ им акад. Бабаджана Гафурова»
«БУРХОНИ КОТЕ"» (Таджикитан, Худжанд) МУХАММАДХУСЕЙНА БУРХОНИ
IDEOGRAMS EXPRESSING Mirzozoda Noil Mirzo, Doctoral student of the
MOTION AND STATE IN SEI «Khujand State University named after
«BURHONIKOTE» BY academician B.Gafurov» (Tajikistan, Khujand)
MUKHAMMADKHUSEYNBURHONI E-MAIL: nmirzozoda@bk.ru
Калидвожа^о: фаруанги «Буруони цотеъ», «Занд»-у «Позанд», идеограмма, воуидуои лугавй, вожауои оромй, идеограммауои феълие, маъно, тасриф, транскриптсия
Дар фаруанги «Буруони цотеъ» як гуруу вожауое, ки дар забони форсй-тоцикй аз забони ороми мауфуз мондаанд, дохил шудаанд, ки дар маъхазуои лексикографы ба сифати воуиди марбут ба лугати «Занд»-у «Позанд» сабт шудаанд. Ин воуидуои лугавй дар шакли идеограмма нигоу дошта шудаанд. Гурууи нисбатан назарраси идеограммауое, ки уаракату уолатро ифода мекунанд, уамчун цузъи ин воуидуои лугавй барои таулил ба панц гуруу цудо мешаванд: а) идеограммауои феълие, ки самтуои уаракатро ифода мекунанд; б) идеограммауои феълие, ки уолати шахсро ифода мекунанд; в) идеограммауои синонимии феълй; г) идеограммауои феълии шакли тасрифй; д) идеограммауои феълии шакли гайритасрифй. Хулоса мешавад, ки идеограммауои феълии фаруанги мавриди назар аз цадимияту гановати лугавии забони форсй-тоцикй гувоуй дода, дар муайян кардани унсуруои грамматикй ва вазифауои морфологию синтаксисии онуо дар як давраи муайяни таърихй саум гузоштаанд.
Ключевые слова: Словарь «Бурхони коте'», «Занд» и «Позанд», идеограмма, лексические единицы, арамейские слова, глагольные идеограммы, семантика, спряжение
Словарь «Бурхони коте'» включает группу слов, сохранившихся в персидско-таджикском языке из арамейского языка, которые в лексикографических источниках фиксируются как единицы, относящиеся к лексике «Занд» и «Позанд». Указанные лексические единицы сохранились в виде идеограмм. Сравнительно значительный корпус идеограмм в составе указанных лексических единиц, выражающих движение и состояние, разделен для анализа на пять групп: а) глагольные идеограммы, выражающие направления движения; б) глагольные идеограммы, выражающие состояние человека; в) синонимичные глагольные идеограммы; г) спрягаемые глагольные идеограммы; д) неспрягаемые глагольные идеограммы. Делается вывод, что глагольные идеограммы в рассматриваемом словаре свидетельствуют о древности и лексическом богатстве персидско-таджикского языка и способствуют выявлению грамматических элементов и их морфолого-синтаксических функций в определенный исторический период.
Key-words: Burhoni kote' glossary, «Zand» and «Pozand», ideogram, army words, Arameyan words verbal ideograms, semantics, conjugation,
«Burhoni Kote» dictionary includes a group of words preserved in the Persian-Tajik language from Arameyan which are fixed in lexicographical origins as units appertaining to the vocabulary of «Zand» and «Pozand». The lexical units in question preserved in the term of ideograms. Comparatively significant corpus of ideograms expressing motion and state is divided into five groups for analysis in the composition of the lexical units in question: a) verbal ideograms expressing correction of motion; b) verbal ideograms expressing mans state; c) synonymical verbal ideograms; d) conjugated verbal ideograms; e) non-conjugated verbal ideograms. The conclusion is made that verbal ideograms of the canvassed dictionary testify to antiquity of the lexical richness of the Tajik-Persian language and promote the elicitation of grammatical elements and their morphologico-syntactical functions in a certain historic period.
Фарханги «Бурхони ^отеъ» сарчашмаи муътамад ва фарогири забони точикй-форсй махсуб ёфта, барои мухимтарин ва арзишмандтарин лугатномаву донишномахо чун маъхаз истифода шудааст. Бузургтарин фархангнависони форсй дар шархи моддахои лугавии нодири забон ба ин лугатнома такя кардаанд. На^ши ин лугатнома дар сабт ва интщоли вохидхои нодири лугавии забони точикй бисёр бузург буда, арзиши илмии зиёд дорад. Мухавдщони самти таърихи забон Гулсум Чуйборй ва Хомид Наврузй ба ин маънй навиштаанд: «Бисёре аз хонишхои муаллифи «Бурхони ^отеъ», яъне Мухаммадхусейн Халафи Табрезй, бо хонишхои имрузини хузворишхо, ки бар асоси равишхои чадиди забоншиносй ва пас аз рамзкушоии хати пахлавй анчом шудааст, мунтаби^ аст. Бар хамин асос яке аз манобеи ирчои хатшиносони пахлавй «Бурхони ^отеъ» будааст» [14, 151].
Омузиши хузворишоти ифодакунандаи харакату холат дар лугатномаи мавриди назар аз тахдщоти зарурй ва айни замон мушкили риштаи забоншиносист, зеро феъл яке аз хиссахои мураккаби нущ буда, дорои сохтор ва категорияхову шаклхои гуногун мебошад. Дарачаи истифодаи ин хиссаи нут^ хам нисбат ба дигар гуруххои лугавй васеъ аст. Доир ба феъл тад^и^оти зиёд руи кор омада бошад хам, хануз комилан хусусиятхои ин хиссаи нущ мавриди баррасй ^арор нагирифтааст. Яке аз ^исматхри норавшани вожахои ифодакунандаи харакату холат таърихи онхо аст, ки нигарони омузиш ва баррасй мебошад, зеро барои ами^тар омухтану мушаххастар баён кардани мансубияти хар кадом вожа, махсусан феълхо, бояд ба таърихи он бештар ручуъ шавад. Ба ин маънй профессор Д.Саймиддинов чунин менависад: «Дар робита бо ин матолиб бояд ёдовар шуд, ки баррасии масоили феъл дар забони форсии нав бидуни тахдщи таърихй гайриимкон мебошад ва натоичи дуруст дар ин кор метавонад танхо аз рохи омузиши му^оисавй-таърихии даврахои ташаккули ин забон дастрас гардад» [8, 152].
Бо вучуди ин ^адар омузиш, чунон ки дар боло ишора гардид, ин хиссаи нущ хамоно ба тахди^ ниёз дорад. Аз ин ру, бо ма^сади андак равшанй андохтан ба ин масъала мо дарачаи истифодаи калимахои ифодакунандаи харакату холатро дар фарханги «Бурхони ^отеъ», ки мансуб ба «Занд»-у «Позанд» мебошанд, мавриди баррасй ^арор додем.
Боиси зикр аст, ки зимни мафхуми «Занд»-у «Позанд» ин чо хузворишоти бозмондаи оромй, ки тавассути сарчашмахо то мо омада расидаанд, дар назар дошта шудааст.
Фарханги «Бурхони ^отеъ» як гурух калимахоеро фаро гирифтааст, ки онхо вожахои бозмондаи оромй буда, дар шакли идеограмма ё хузвориш бо^й мондаанд. Ин хузворишотро сарчашмахо ба унвони вожахои мансуб ба лугати «Занд»-у «Позанд» сабт кардаанд. Хузворишоте, ки дар «Бурхони ^отеъ» зикр шудаанд, мисли вожахои маъмулй ба сохахои гуногун мансуб буда, чанде аз онхо барои ифодаи харакату холат истифода шудаанд. Дар ин навишта хузворишоти ифодакунандаи харакату холат бо такя ба маводи фархангномахо баррасй гардидаанд.
Вожaxои ифодaкyнaндaи xaрaкaтy xолaт, дap фapxaнгнoмaxo мaъмyлaн дap шaкли Mac4ap oвapдa мeшaвaнд, ки дap «Бypxoни ^отеъ» низ зимни шaрxи хузворишоти ифодaкyнaндaи xaрaкaтy xолaт чунин низоми тaшpex pиoя шудгяст. Дap бapoбapи ин, зимни шapxи бaъзe кaлимaxo aз чониби мугллифи лyFaтнoмaи зикpëфтa шaкли тacpифияшoн низ нишон дoдa шyдaacт.
Хднгоми омузиш мyaйян шуд, ки хузворишоти зерини ифодaкyнaндaи xaрaкaтy xолaт дap фapxaнги «Бypxoни ^отеъ» чой додa шудгянд: абрунитан -мypдaн [З.ц.1, 68], удурдан
- мypдaн [З.ц.1, 125], цамитунитан - мypдaн [З.ц.1, 324], рабрунитан - мypдaн [З.ц.2, бЗ], ацдарунитан - дapaвидaн [З.ц.1, 72], аркунитан - бaxшидaн [З.ц.1, 81], базпунитан
- дoдaн [З.ц.1, 175], пазпунитан - дoдaн[3.ц.1, 236], астарунитан - бacтaн [З.ц.1, 91], анотунтан - гyзoштaн [З.ц.1, 113], антунитон - дoштaн [З.ц.1, 115], бадмимум -тapcидaн [З.ц.1, 160], башрунитан - napacтидaн [З.ц.1, 181], пасонитан - aфшoндaн [З.ц.1, 239], таблунистан - шикacтaн [З.ц.1, 270], татрунитан - бopидaн [З.ц.1, 272], такрунитан - neчидaн [З.ц.1, 288], цотунитан - oмaдaн [З.ц.1, 308], цосунитан -дoштaн, дopaндaгй [З.ц.1, 309], цагрунитан - зaдaн [З.ц.1, 321], цусбунитан - cитoдaн [З.ц.1, 329], добо;онитан - xaндидaн [З.ц.2, 3], добунитан - дoдaн [З.ц.2, 3], задунитан -xapидaн [З.ц.2, 94], заритунитан - кoштaн [З.ц.2, 98], замрунитан - capoидaн [З.ц.2, 104], сазитунитан - paфтaн [З.ц.2, 157], шаритунитан - кyшoдaн [З.ц.2, 217], шанунитан -нaвиштaн [З.ц.2, 235], катрунитан -мoндaн [З.ц.2, 356-357], каринунитан -xoндaн [З.ц.2, 373], кимунистан - тaлaбидaн [З.ц.2, 423], кехунистан - ca63 шyдaн [З.ц.2, 424], машрунитан - чидaн [З.ц.З, 98-99], макрунитан - naзиpyфтaн [З.ц.З, 104], маваздунитан
- фypyxтaн [З.ц.З, 111], мавитунитан - шyмypдaн [З.ц.З, 113], накунитан - кyштaн [З.ц.З, 145], вонкунитан - гиpифтaн [З.ц.З, 169], варзонитан - paфтaн[3.ц.3, 175], вишодан -кyшoдaн [З.ц.З, 177], ваштамунитан - oшoмидaн [З.ц.З, 177], вашамунитан - шyнидaн [З.ц.З, 178], дакё - noK шaвaм [З.ц.2, 33], кехуйид - ca63 шуд [З.ц.2, 424], ниюшад - OMy3ad [З.ц.З, 165], ;иб - бигзор [З.ц.З, 185], хацнам - MeduyaM [З.ц.З, 186], ;ацед - бидщед [З.ц.З, 18б].
Araap вохидхои лyFaвии зикpгapдидa феълхои мустг^ил будг, бa гущи мacдap caбт ëфтaaнд. Дap бapoбapи феълхои муст^та кopвoжaxoи ëpидиxaндa низ бa мyшoxидa pacидaнд.
Добили зи^ aCT, ки a^ap вoжaxoи зaбoн бо caбaби тaxaввyлoти овозии талимот, гyзapиши зaбoн as як œxTOp бa дигap œxTOp вa чaнд омили дигap мyстarçилияти xyдpo as дacт дoдa, бa yнcypи ëвap тaбдил мeëбaд ë тaмoмaн aa бaйн мepaвaд. До^ бa ин мacъaлa пpoфeccop AДacaнзoдa чунин мeнaвиcaд: «Тaъpиx гувох aCT, ки биcëp вoжaxoи отбщ мycтarçилмaънo дap дaвpoни бaъдии инкишофи зaбoн бa aнocиpи ëpиpacoни кaлимacoз ë шaклcoз тaбдил ëфтa, бо xaмин гyнa кaлимaи acлaн мaънoи мyaйяни лyFaвидoштa xaмшaкл мeгapдaнд вa чудо нaмyдaни онхо дap aкcap мaвpид Faйpиимкoн мeгapдaд» [12, 74].
Дap coзмoнëбии хузворишоти мaвриди бaррacй низ чун вохидхои дигари зaбон, ки тули мaвчyдияти худ тaбдилy тaхфифи овоз кaрдa, бa худ шaкли нaв гирифтaaнд, yнcypxoи кaлимacoз та^ши бopиз дopaнд. Aкcapи кaлимaxo, ^били абрунитан - аЬгопйап, башрунитан - bashrunitan, мавитунитан - mavitun^n ... бо илoвaи пacвaнди -итан вa чaнде дигар бa мoнaнди таблунистан - tablunistan, кимунистан - kimunistan, кехунистан - kehunistan бо пacвaнди -истан coxтa шyдaaнд. Тиб^и иттилои олимон Чуйборй вa Нaврyзй ин гурухи вохидхои лyFaвй бa гурухи хузворишоти омехтa дохил шyдa, ^жми aввaли вожa оромй вa rçиcмaти дуюми он эроншст мебошaд [14, 147].
Чaндe хузворишоти бозмондa як aндoзa шaкли rçaдимaи xyдpo нигох дoштaaнд. Мacaлaн феъли вишодан (visadan) бо тaбдил ëфтaни гypyxи овозхои ви- (vi-) бa овозхои гу- (gu-) [11, 35] имpyз дap шaкли кушодан ë гушодан бa кop мepaвaд. (Гyнaи гушодан
Серия гyманuтарных ноук
бeштap дap н&зми клaccикии aдaбиëти точик мaвpиди иcтифoдa ^apop гиpифтaacт). Андешаи дигаре низ хаст, ки баъзе аз хузворишот бо мурури замон аз доираи хузворишот берyн шyдa, ба хайси калимаи мaъмyлй вориди забон шyдaaнд. Олимони эронй Наврузй ва Чуйборй дар ин бора чунин менависанд: «... ба назар мерасад, бар хилофи назари роич, бархе аз ин вожахо аз хавзаи хузворишхо берун омадаву вориди забон шудаанд» [14, 143].
Дap бapoбapи шaкли мacдapй бaъзe хузворишоти ифодакунандаи харакату холат, aмcoли бадмимум, дакё, кехуйид, х,иб, х,ацнам, х,ацед дap шaкли тacpифй oмaдaaнд. Бap зaмми ин нигopaндaи фapxaнги «Бypxoни ^отеъ» хднгоми шapxи кaлимaxoи феълие, ки дap шaкли мacдap oмaдaaнд, шaклxoи тacpифии oнxopo низ oвapдaacт.
Бо дapнaзapдoшти ин вa дигap хусусиятхои зox,иpкyнaндaи хузворишоти мaвpиди баррасй oнxopo мeтaвoн бa чунин rypy^^o дacтaбaндй тамуд:
- хузворишоти феълии ифoдaкyнaндaи caмтx,ои харакат;
- хузворишоти феълии ифoдaкyнaндaи xoлaти инсон;
- хузворишоти синонимии феълй;
- хузворишоти феълии шaкли тacpифй;
- хузворишоти феълии шакли Faйритacрифй.
Ба гурууи аввал мeтaвoн хузворишоти цотунитан, сазитунитан, вазронитан, катрунитан-po шомил кapд, зepo aмaлxoe, ки ин кaлимaxo ифoдa кapдaaнд, xa^opa бо бaëн кapдaни aмaл caмти oнpo низ нишон додааст.
Вoжaи цонунитан (Ó4P1?) бa мaънoи бyдaн [3.Ц.1, 311] мaзкyp acт, ки Мyxaммaд Муин дap mвaparçи фapxaнг («Бypxoни ^отеъ» нycxaи фopcй) r^an кадиши вoжapo дap шaкли jan6nitan нишон мeдиxaд, хэмчунин дap зaбoни пaxлaвй бa гyнaи bütan иcтифoдa гapдидaни ин вохиди лyFaвй зикр шyдaacт [4, 561]. Деххудо хам дар такя ба фарханги "Бурхони ^отеъ" ин вожаро ба маънии бyдан оварда, хузвориш будани онро к;айд намудааст [15].
Хузвориши сазитунитан (c&ÁUU дар фархангномаи мавриди омузиш ба маънии рафтан [3.ч.2, 157] шарх гардида, Деххудо низ дар такя ба лyFaтномaxои "Бурхони ^отеъ" ва «Онандроч» ин вохиди лyFaвиро хамчун хузвориш ба маънии рафтан шарх додааст [15].
Хузвориши вазронитан (ú^'ÜJj) низ дар лyFaтномaxои ишорашуда танхо ба маънии рафтан [3.ч.3, 175] шарх дода шудааст. Тиб^и иттилои Деххудо ин вохиди лyFaвй дар фархангномахои "Бурхони ^отеъ", "Онандроч" ва "Низом-ул-атбоъ" зикр гардида, хамчун хузвориш сабт гардидааст.
Хузвориши катрунитан (tßjjJty дар «Бурхони ^отеъ» ба маънии мондан ва ба цое нарафтан [3.ч.2, 356-357] буда, тиб^и иттилои Алиакбари Деххудо дар «Низом-ул-атбоъ» ба маънии оcyдан низ зикр мешавад [15].
Ба гурууи дуюм мeтaвoн хузворишоти абрунитан, бадмимум, добо^онитан, рабрунитан^о мaнcyб донист. Чунин вохидхои лyFaвй ифoдaкyнaндaи xoлaтxoи pyxии инсон xacra^^
Вожаи абрунитан (йЧлн) дар «Бурхони ^отеъ» ба маънии мyрдан [3.ч.1, 68] омада, дар дигар лyFaтномaxо мушохида нагардид. Деххудо хам зимни шархи ин хузвориш ба унвони сарчашма танхо ба «Бурхони ^отеъ» ишора кардааст. Аз руи баррасии хузворишот дар «Бурхони ^отеъ» аз чониби олимон Чуйборй ва Наврузй шакли дурусти хониши ин вожа BRWN+tan буда, бо сабаби Faлaт хонда шудани овози (n) дар оFози хузворишоти пахлавй аз тарафи муаллифи «Бурхони ^отеъ» ба сурати «абрунитан» сабт шудааст. Ин вожа дар сурданй ба гунаи ebar, дар оромй br, дар арарбй abar ва дар аккодй ба гунаи eberu мушохиа мешавад. Гуфта мешавад, ки решаи вожаи арабии л? хам аз хамин чо сарчашма мегирад [14, 149].
Хузвориши бадмимум (г"--) дар лугатнома ба маънии тарсидану рамидан [3.ч.1, 160] омада, дар лугатномаи «Онандроч» хам хамин маъноро ифода кардааст ва дар «Низом-улатбоъ» ба маънии тарсу раму фирор зикр шудааст [15].
Вохиди лугавии добохонитан (¿¿ЯлУ— дар «Бурхони ;отеъ» ба маънии хандидан [3.ч.2, 3] зикр гардида, дар такя ба лугати «Занд»-у «Позанд» маънидод шудааст. Бино ба маълумоти поварами фарханги «Бурхони ;отеъ» (тахияи М.Муин) ин хузвориш ба таври галат оварда шуда, гунаи сахехи он добохуснитан (¿¿))'У— аст. Деххудо низ ба ин матлаб ишора кардаааст [15].
Вожаи рабрунитан (¿¿шн) дар «Бурхони ;отеъ» ба маънии мурдан [3.ч.2, 63] омада, дар «Лугатнома»-и Деххудо, «Онандроч» ва «Низом-ул-атбоъ» хам чунин шарх ёфтааст [15].
Гурухи сеюм фарогири хузворишмуродифоти феълй буда, вохидхои лугавии абрунитан - мурдан [3.ч.1, 68], удурдан (й-))) - мурдан [3.ч.1, 125],
цамитунитан (¿'¿Ул)) - мурдан [3.ч.1, 324], рабрунитан (¿¿))Л)) - мурдан [3.ч.2, 63]; базпунитан(С&'О>) - додан [3.ч.1, 175], добунитан (¿¿Л— - додан [3.ч.2, 3]; сазитунитан (¿¿''О") - рафтан [3.ч.2, 157], варзонитан (¿¿ЯЛ)) - рафтан [3.ч.3, 175] ба ин даста шомил гардиданд, ки шархашон дар боло ишора шуд.
Муродифот далели гановати лугавии хар кадом забон буда, барои возеху равшан баён гардидани фикр ва ;онеъ кардани талаботи сохиби забонхои гуногун кумак мерасонанд. Забоншинос НДикматуллоев доир ба ифодагари рангорангии забон ва фасохати баён будани муродифот чунин ишора менамояд: «Крбили тазаккур аст, ки воситахои синонимии сухан, ;абл аз хама, дар бехдошти маданияти гуфтори чомеа на;ши хоса доранд. Сохибзабон хар ;адар аз бахри бехудуди муродифоти забон бештар бархурдор гардад, хамон андоза фикру матлабро бехтару хубтар ифода карда метавонад» [13, 5].
Чунон ки мушохида гардид, хузворишоти гуногуни ифодакунандаи харакату холат, ки дар се чилди фарханги "Бурхони ;отеъ" шарх ёфтаанд, барои ифодаи як маъно ба кор рафтаанд. Муаллифи фарханг танхо мафхуми «аз цахон рафтан»-ро бо чор калима нишон додааст. (ниг. Ба вожахои абрунитан, удурдан, рабрунитан,цамитунитан).
Ба гурухи чорум метавон хузворишоти дакё, ниюшад, хацнам ва ^ацвд-ро чудо кард, ки ин калимахоро муаллифи лугатномаи «Бурхони ;отеъ» на дар шакли масдар, балки ба гунаи тасрифияшон зикр намудааст.
Хузвориши дакё (У— дар «Бурхони ;отеъ» ба маънии пок шавам, тоуир гардам [3.ч.2, 33] омада, дар дигар лугатномахои дастрас мушохида нагардид. Деххудо хам зимни шархи ин хузвориш танхо ба «Бурхони ;отеъ» ишора кардааст [15].
Вожаи ниюшад дар «Бурхони ;отеъ» чунин шарх гардидааст: «Ниюшад(-^л) бар вазни фирузад ба лугати «Занд»-у «Позанд» ба маънии омузад ва ёд гирад бошад, ки аз омухтан ва ёд гирифтна аст; ва дар форсй ба маънии гуш кунад ва бишнавад» [3.ч.3, 165]. Тиб;и иттилои М.Муин ин вожа аз ниюшидан (niyбshidhan) буда, сарчашмааш аз вожаи авестоии ни_гаош [ni_gaosh] ба маънии шунидан, гуш додан аст ва дар пахлавй дар шакли nighбshitan ба маънии шунидан, махфиёна гуш кардан шарх дода шудааст [4, 2239].
Хузвориши хацнам дар «Бурхони ;отеъ» ба маънии медщам [3.ч.3, 186]
омадааст, ки дар шахси якуми танхо ва дар шахси сеюми танхо ба гунаи хацед(яъне бидщед [3.ч.3, 186] ифода ёфтааст. Чунон ки мушохида шуд, дар тасрифи хузворишот низ бандакчонишинхо на;ш бозидааст.
Ба гурухи панчум хузворишоти зимни ишора гардидани гунаи масдарй шакли тасрифиашон зикргардида шомил мебошанд. Хузворишоти ин гурух вобаста ба шахсу шумора боз ба ду зергурух дастабандй гардиданд:
Серия гуманитарных наук
а) Феълхои тасрифии шахси якуми танхо ва дуюми чамъ: Вожаи ацдарунитан (úJj-í) дар забони форсии миёна дар шакли друдан омадааст [8, 151], ки дар фарханги мавриди омузиш ба маънии даравидан ташрех гардидааст. Шаклхои тасрифияш дар шахси якуми шумораи танхо ба гунаи ацдарунман - даравидам ман; буда, дар шахси сеюми шумораи чамъ шакли ацдарунед - бидаравед-ро гирифтааст [3.ч.1, 72]. Хдмчунин вожахои пазпунитан (ú4)J)— додан, шакли тасрифияш дар шахси якуми танхо пазпунаме -медщам ва дар шахси сеюми шумораи чамъ пазпунед - бидщед [3.ч.1, 236]; заритунитан (ÚjZjJ)- коштан, шаклхои тасрифияш дар шахси якуми шумораи танхо заритуниме -мекорам ва дар шахси сеюми шумораи чамъ заритунед - бикоред [3.ч.2, 98]; замрунитан (ú"JJ*j)— саройидан шаклхои тасрифияш дар шахси якуми шумораи танхо замрунаме -бихонам ва дар шахси сеюми шумораи чамъ замрунед - бисароед [3.ч.2, 104]; шаритунитан (úPJkj")- кушодан, шаклхои тасрифияш дар шахси якуми шумораи танхо шаритунаме - кушоям ва дар шахси сеюми шумораи чамъ шаритунед - бикшоед [3.ч.2, 217]; шанунитан (¿fij)) - навиштан, шаклхои тасрифияш дар шахси якуми шумораи танхо шанунаме - нависам ва дар шахси сеюми шумораи чамъ ба гунаи шанунед -бинавсед шарх гардидаанд [3.ч.2, 235]. Дар мавриди калимаи шаритунитан олимон Чуйборй ва Наврузй бар ин назаранд, ки ^исми аввали вожа оромиасл ва ^исмати дуюм пасванди масдарсози эронии -tan аст ва бо овонигоришоти хониши имрузаи лугатшмносон мувофи^ат мекунад. Ин вожа дар «Забур» ба сурати lytns, дар оромй sr, дар папирусхои оромй дар шакли ysrh, дар арабй sr'h ва дар оромии бостон ба гунаи sera мушохида гардидааст [14, 148].
б) Феълхои тасрифии шахси якуми ва сеюми танхо. Ба ин зербанд вожахои пасонитан ва добоуонитан шомил гардиданд. Калимаи пасонитан (ú"D ва гунаи дигараш пас^онитан - афшондан дар шахси якуми шумораи танхо шакли пасонаме/Хпас^онаме - афшонам-ро гирифта, дар шахси сеюми шумораи танхо ба гунаи пасонид//пасх,онид - бияфшонид дучор омадааст [3.ч.1, 239]. Гунаи тасрифии вохиди лугавии добохрнитан (.ú- хандидан дар «Бурхони ^отеъ» ба шакли добо^онаме -механдам зикр ёфта, дар шахси сеюми шумораи танхо ба гунаи добо^онид - бихандид оварда шудааст [3.ч.2, 3].
Чунон ки мушохида шуд, бо вучуди шарху баррасй ва мутоби^ будани овонигориши хузворишоти дар «Бурхони ^отеъ» сабтшуда бо хониши чадиди матнхои пешин аз чониби муха^и^он, галатхонихо низ аз муаллифи фархангнома мушохида мешавад.
Аз руи чанд матлаби дар боло зикргардида метавон ба натичае расид, ки бо вучуди надоштани асноди шохид фарханги «Бурхони ^отеъ» дар инъикоси сарвати лугавии забони ниёгони мо нисбат ба дигар лугатномахо на^ши бисёртару бузургтар ва арзиши зиёд дорад, зеро ягона лугатномае мебошад, ки нисбатан ба таври мукаммал хузворишоти бозмондаи забонро хифз кардааст. Аз тарафе истифода нашудани аксари хузворишоти забон дар навиштахои суханварони точику форс, наметавонад нисбати муаллифи фархангнома дар мавриди асноди шохид надоштани хузворишот эроди чиддй бошад.
Бояд гуфт, ки дар шархи аксари хузворишоти ифодакунандаи харакату холат баробари гунаи масдарияш шакли тасрифии онхо низ оварда шудааст, ки ин кор барои муайян намудани шаклхои тасрифии феъл дар мавриди хузворишот ва ошкорсозии вазифахои гарамматикии унсурхои ёвари забон дар гузашта на^ши мухим дорад.
Зикраш бамаврид аст, ки дар созмонёбии аксари хузворишоти дар боло баррасигардида пасванди масдарсози ^адимаи эронии -тан (-tan) ё -итан (-itan) ва варианти он -истан (-istan) вазифаи мухимро ичро кардааст.
Тахлили чунин гурухи вохидхои лугавй шохиди он аст, ки новобаста ба душворй ва печидагихои зиёд бояд феъл, хоса феълхои кухани забон бештару ами^тар мавриди омузиш ^арор гирад, зеро забон бидуни вожахои мухобиротй буда наметавонад ва омузишу баррасии таърихи чунин вожахо барои умри дубора бахшидану бардавомии сарватхои нодири лугавй бисёр мухим аст.
Пайнавишт:
1. Амид, Хасан. Фарханги Амид. Цилдуои 1-3 /Хасан Амид. - Матн: бевосита. - Теурон: Амири Кабир, 1381. - 2540 с.
2. Балёнй, Тациуддин Авуадй. Сурмаи Сулаймонй / Тациуддин Авуадии Балёнй. - Матн: бевосита. - Хуцанд: Нури маърифат, 2006. - 486 с.
3. Буруон, Мууаммадуусайн. Буруони цотеъ. 1) Цилди 1 / Мууаммадуусайни Буруон. - Матн: бевосита. -Душанбе: Адиб, 1993. - 416 с.; 2) цилди 2. - Матн: бевосита. -Душанбе: Адиб, 2004. - 424 с.; 3) цилди 3. - Матн: бевосита. -Душанбе: Адиб, 2014. - 400 с.
4. Буруон, Мууаммадуусайн. Буруони цотеъ: цилдуои 1-4 (бо хатти форсй). / Мууаммадуусайни Буруон. - Матн: бевосита. -Теурон: Ибни Сино, 1342. - 2470 с.
5. Кошонй, Манучеур Ориёнпур. Фаруанги решауои уиндуаврупоии забони форсй / Манучеур Ориёнпури Кошонй. - Матн: бевосита. - Теурон. -546 с.
6. Подшоу, Мууаммад. Фаруанги цомеи форсй (Онандроц). Цилдуои 1-7 / Мууаммад Подшоу. - Матн: бевосита. - Теурон: Хайдарй, 1363. - 4702 с.
7. Ромпурй, Мууаммад Fиёсуддин. Fиёс-ул-лугот. 1) Цилди авввал / Fиёсиддин Мууаммади Ромпурй. - Матн: бевосита. -Душанбе: Адиб, 1987. - 480 с.; 2) цилди дуюм /Fиёсиддин Мууаммади Ромпурй. - Матн: бевосита. -Душанбе: Адиб, 1988. - 416 с.
8. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна / Д.Саймиддинов. Матн: бевосита. -Душанбе: Пайванд, 2001. - 310 с. (кириллй) + 94 с. (форсй).
9. Фаруанги забони тоцикй. Цисмуои 1-2 (аз асри Х то ибтидои асри ХХ). - Матн: бевосита. -Москва: Советская энциклопедия, 1969. - 952 с.
10. Хасанов А. Таърихи забони тоцикй: давраи цадим. Комлекси таълимй-методй / А.Хасанов. Матн: бевосита. - Хуцанд, 2014. - 70 с.
11. Хасанов А. Таърихи забони тоцикй: давраи миёна. Комлекси таълимй-методй / А. Хасанов. - Матн: бевосита. - Хуцанд, 2014. - 83 с.
12. Хасанов A. Унсуруои грамматикии уамгунаи мухталифвазифа /А.Хасанов. - Матн: бевосита //Номаи донишгоу. Силсилаи фануои гуманитарй. -2015. -№ 1(42). - С. 174-177.
13. Хикматуллоев Н. Хусусиятуои маъноию услубии муродифоти лугавй / Н.Хикматуллоев. - Матн: бевосита. - Хуцанд: Ношир, 2013. - 148 с.
14. Цуйборй, Г.Ц., Наврузй, X Баррасии лугати уузворишй («Занд»-у «Позанд») дар «Буруони цотеъ» / Г.Ц.Цуйборй, ХНаврузй. - Матн: бевосита // Мутолиот ва тауцицоти адабй. - 1394 - №18. - С. 143-152.
15. https://vajehyab.com (таърихи дастрасй: 25.05.2021).
Reference Literature:
1. Amid, Hasan. Amid's Dictionary. Volumes 1-3 // Hasan Amid. - Text: direct. -Tehran: The Great Emir. 1381 hijra. - 2540pp.
2. Balyoni, Takiuddin Avhadi. Surmai Sulaymoni // Takiuddin Avhadi Balyoni. - Text: direct. -Khujand: Light of Enlightenment, 2006. - 486pp.
3. Burhon, Mukhammadkhusayn. Burhoni Kote. 1) Volume 1 Mukhammadkhusayni Burhon. Text: direct. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1993. -416pp.; 2) Volume 2. - Text: direct. -
CepuH гуманитарнblх uayx
Dushanbe: Man-of-Letters, 2004. - 424pp.; 3) Volume 3. - Text: direct. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2014. - 400pp.
4. Burhon, Mukhammadkhusayn. Burhoni Kote; Volumes 1-4 //Mukhammadkhusayni Burhon.
- Text: direct. - Tehran: Ibni Sino. 1342 hijra - 2470pp.
5. Koshoni, Manuchehr Oriyonpur. The Dictionary of Indo-European Roots // Manuchehr Oriyonpur Koshoni. - Text: direct. - Tehran. - 546pp.
6. Podshokh Mukhammad. Collated Persian Dictionary (Onandrodge) Volumes 1-7 // Mukhammad Podshokh. - Text: direct. - Tehran: Khaydari. 1363 hijra. - 4702 pp.
7. Rompuri, Mukhammad Giyosuddin. Ghiyos-ul-lugot. 1) Volume one // Giyosuddin Mukhammad Rompuri. - Text: direct. - Dushanbe: Man-of-Letters. 1987. - 480pp.; Volume 2 // Giyosuddin Mukhammad Rompuri. - Text: direct. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1988. - 416pp.
8. Saymiddinov D. Lexicology of Middle Persian Language. // D. Saymiddinov. Text: direct. -Dushanbe: Alliance, 2001. - 310pp. (Cyrillic) + 94pp (Farsi)
9. The Dictionary of the Tajik Language. Parts 1-2 (since the X-th up to the Beginning of the XX-th Century). - Text: direct. - Moscow: Soviet Encyclopedia, 1969. - 952pp.
10. Hasanov A. The History of the Tajik Language: the Ancient Epoch. Educational-Methodical Complex //A. Hasanov. Text: direct. - Khujand, 2014. -70pp.
11. Ibidem The Mediaeval Epoch. - 83pp.
12. Hasanov A. Grammatical Elements // A. Hasanov. Text: direct. //University Journal. The Series of Humanitarian Sciences. - 2015, №1 (42) - pp. 174-177
13. Hikmatulloyev N. Semantico-Stylistic Peculiarities of Lexical Synonyms // N. Hikmatulloyev.
- Text: direct. Khujand: Publisher, 2013 - 148pp.
14. Djuybori G. K. Navruzi H. The Study of Ideograms («Zand» and «Pozand» in «Burhoni Kote») // G. K. Djuybori, H. Navruzi. Text: direct //Literary Researches and Studies. - 1394 hijra, №18. - pp. 143-152
15. https://vajehyab.com (Regime of availability: 25.05.2021)
