CC BY
24
07 00 00 ИЛМ^ОИ ТАЪРИХ ва АРХЕОЛОГИЯ 07 00 00 ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ и АРХЕОЛОГИЯ 07 00 00 HISTORICAL SCIENCES and ARCHEOLOGY
07 00 02 ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ИСТОРИЯ 07 00 02 HOME HISTORY
УДК 910.1:930.2 ББК 63.218
НАКЩИМАЪБАДХРИ АюбовАбдусаломРауфович д.и.т, мудири кафедраи таърихи ЗАРДУШТЙ ДАР умуми ва диншиносии МДТ «ДДХ ба номи академик Бобоцон ТАШАККУЛИ Fафуров»; Вахрбова Гулцах^он Цахрамоновна, магистранти ТОПОНИМИЯИ СУГД курсы якуми факултети таърих ва ууцуци МДТ «ДДХ ба номи
академик Б. Fафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
РОЛЬ ЗОРОАСТРИЙСКИХ Аюбов Абдусалом Рауфович, д-р ист.наук, зав. кафедрой ХРАМОВ В СЛОЖЕНИИ общей истории и религиоведения ГОУ "ХГУ имени акад. Б. ТОПОНИМИИ СОГДА Гафурова "; Вахобова Гулджахон Кахрамоновна,
магистрант 1-го курса ф-та истории и права ГОУ "ХГУ имени акад. Б. Гафурова " (Таджикистан, Худжанд)
THE ROLE OF Ayubov Abdusalom Raufovich, Dr.of History, chief of the ZOROASTRIAN department of universal history and religious knowledge TEMPLES IN THE under SEI "KSU named after academician B. Gafurov; FORMATION OFSUGHD Vahobova Guldjakhon Kahramonovna, 1 st year claimant
TOPONYMY for master's degree of the faculty of history and law under SEI "KSU named after academician B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E -MAIL: abdusalom-1@mail.ru
Калидвожа^о: номшиносии таърихи, топонимуо, зардуштия, парастиш, маъбад, иншооти меъмори, тацвими сугдй
Сухан дар бораи нацши ибодатхонауои дини зардуштия дар ташаккули топонимуои Сугди цадим меравад, зеро топонимика на тануо бо цугрофия, балки бо фаруанги модди алоцаманди дорад. Яке аз нишонауои он мавцудияти ёдгорщои меъмори, аз цабили цалъа, цургон, ибодатхона, масцид ва таъсири онуо ба ташаккули номуои цугрофй мебошад. Ин раванди таърихи уануз аз ауди цадим огоз шуда буд. Дар байни ин ёдгорщои меъмори мацоми объектуои дини - маъбаду масцидуо хеле калон аст. Цайд гардидааст, ки дар давраи тоисломи, вацте ки дини зардуштия паун шуда буд, ибодатхонауои он ба пайдоиши мауалуои нав ва дар навбати худ ташаккул ва рушди топонимуо мусоидат карданд. Топонимуои мазкур бо забони сугдй сохта шудаанд.
Ключевые слова: историческая ономастика, топонимы, зороастризм, поклонение, храм, архитектурное сооружение, согдийский календарь
Речь идет о роли зороастрийских храмов в становлении топонимов древнего Согда, потому что топонимика связана не только с географией, но и с материальной
культурой. Одним из её признаков является существование архитектурных памятников, в том числе крепостей, курганов, храмов, мечетей, и их влияние на становление географических названий. Этот исторический процесс начался в древний период. Среди подобных архитектурных памятников имеют высокий статус религиозные объекты -храмы, мечети. Отмечено, что в доисламский период, когда была распространена зороастрийская религия, её святилища обусловили появление новых поселений и в свою очередь развитие топонимов. Данные топонимы созданы на согдийском языке.
Key-words: historical onomastics, toponym, Zoroastrism, worship, temple, architectural
creation, Sughdian calendar
The article dwells on the role of of Zoroastrian temples in the formation of toponyms of ancient Sughd because toponymy is associated not only with geography, but with material culture either. One of its signs is an existence of architectural monuments, including fortresses, barrows, temples, mosques and their influence over a formation of geographical names. This historical process began in the ancient period. Among these architectural monuments, objects of religion -temples, mosques - have a great status. In the pre-Islamic period, when Zoroastrian religion was widespread its sanctuaries led to an emergence of new settlements and, in turn to a development of toponyms. These place names are created in Sughdian language.
Тадкикоти содаи номшиносии таърихй нишон медиданд, ки бар хилофи номи объектдои табий тадкики номи мадалдои адолинишин адамияти бештар дорад. Зеро дар ин номдо тамоми чидатдои даёти хочагидорй, фардангии ин ё он деда, шадрак ё шадр инъикос ёфтаанд. Бинобар ин муайян кардани он нукта, ки топоним - номи чугрофй аз кучо пайдо шудааст, бо кадом объект, шароит ва ё додисаи таърихй марбут аст, адамияти калон дорад.
Таърихи инсоният шодиди дазордо мисолдое мебошад, ки иншоотдои меъморй, аз чумла калъадо, кургондо, работдо, бинодои мадрасадо ва масчиддо омили асосии пайдоиши номдои чугрофй гардидаанд. Модияти ин раванд дар он аст, ки ягон иншооти меъморй номи худро бе ягон тагйирот ба дамон мадалле медидад, ки дар дудуди он бунёд шудааст.
Номи мадали Аспандиза дар наздикии Самарканд бо истилоди маъмули «диза» сохта шудааст. Калимаи «диз» дар лугатдо ба маънои «калъа», «истедком», «кургон» омадааст. «Дизах» - ро имруздо калимадои «калъача» ва «кургонча» иваз кардаанд. Калимаи «диз» дар адабиёти форсу точик бисёр ба чашм мерасад. Калимаи «диз» дар достондои «Шоднома» -и Абулкосим Фирдавсй бештар дар шакли «диж» дучор меояд. Хдмчунин «диз» ва «диж» дар калимадои «дизбон» ва «дижбон», номи шадри Кундуз (Кудандиз) - и Афгонистон, дар топонимдои Хондиза, Сурхдиза, Савордиз, Дизгон, Дизгирд, Дизах, Дизобод, Шодиндиж, Хуррамдиж дар номдои шадру калъа ва истедкомдои кудии Эрон ба мушодида мерасад. Асли пайдоиши калимаи «диз» «дайза» - и эронии кадим мебошад.
Кисмати аввали топоними Аспандиза бо номи рузи панчуми таквими сугдй -«спандармад» иртибот дорад. Ин номи илодаи заминй аст, ки маънои он «тавозуи мукаддас» мебошад. Дар дамин асос номи деда маънои «Калъа (диза)-и олида Аспан»-ро медидад. Номи олида Аспантармат, ки маъбади он дар дедаи наздикии Ургути имруза чойгир буд, макоми уро дар байни худоёни сугдй баркарор мекунад. Илода Аспантармат махсусан дар Ургут парастида мешуд ва эдтимол димоятгари ин мадал ба дисоб мерафт.
Номдои чугрофие ки бо истилоди «диз» сохта шудаанд, дар марзи вилояти Бухоро низ мавчуд буданд. Яке аз ондо номи дедаи Вагдиза мебошад. Тафсири ин топоним бо номи дедаи Багдиза дар Самарканд якмаъно аст. Дар топонимикаи сугдй гуруди топонимдое
мавчуд аст, ки дар таркиби худ истилохи «баг»-ро дорад, ки маънои он «худо» аст. Дар мачмуъ, маънои «вагдиза» ё «багдиза» «калъаи худо» мебошад. Эхтимол, дар хар ду дехаи номбаршуда маъбад бахшида ба хамон як худо сохта шуда буданд.
Дар Осиёи Миёна топонимхое мавчуданд, ки дар таркиби худ истилохи «вагн»-ро доранд ва маънои он «маъбад» мебошад. Бо тахлили истилохи мазкур аввалин маротиба В.Б. Хеннинг машгул шудааст. У маънои номи дехаи Хушуфагнро дар Самарканд омухта буд. Топоними мазкур бо калимахои сугдии ушю + @уп, сохта шудааст, ки маънои он «Шаш маъбад» ё «Дорандаи шаш маъбад» мебошад (19, 217).
Махали мазкур хамчунин Катвандиз номида мешуд. Тафсири топоними мазкур «калъа (ибодатхона) дар бешазори худоофарида» мебошад. Истилохи «ван» дар лугати забони пахлавй ба маънии дарахт, чангал ё бутта маънидод гаштааст. Ин калима дар таркиби топоними Ванобаг мавчуд аст, ки ба андешаи А.Мирбобоев, он номи кадимаи шахри Хучанд аст (9, 45). Мардуми Хучанди бостон иде доштанд, ки бо номи «Ч,ашни истак» маъруф аст. Ин чашн дар хафтахои идкунии Навруз барпо мешуд. Кддимиён «ван» гуфта як навъ буттаи бедро меномиданд. Дар Хучанд ин буттаро истак меномиданд ва он дар сохили чапи руди Сир дар махалли беморхонаи дил дар об месабзид. Буттазори истак аз сабаби дар сохили об сабзидан ва хамеша сабз будан мабдаи ситоиш ва парастиш карор дошт. Ситоиши буттаи беду истак дар замони ориёихо низ ба назар расидааст. Чунончи дар чараёни хафриёти кабристони бошишгохи асри биринчии Саполитеппа, вокеъ дар вилояти Сурхандарёи Узбекистан, дар яке аз кабрхо майитро дар руи «курпа»-и аз навдахои истак густурда гузоштаанд (1, 47).
Тахлили топоним нишон медихад, ки дар деха дар як вакт шаш ибодатхона карор доштанд. Мавчудияти ду ва ё зиёда маъбадхо дар як деха одати мукаррарй буд. Масалан, дар Панчакенти кадим бостоншиносон деворхои ду маъбади дар як катор истодаро пайдо карданд (13, 92).
Дар бораи дехаи Хушуфагн В.В. Бартолд навишта буд: «Дехаи калон ва бой дар байни Иштихон ва Кушония. Дар асри XII «Сари пул» (Рас ал-кантара) номида мешуд ва бехтарин чой дар Сугд ба хисоб мерафт» (3, 186). В.В. Бартолд дар масъалаи муайянкунии чои чойгиршавии Хушуфагн ба Самъонй такя кардааст (7, 107).
Аз маълумоти боло бармеояд, ки деха дар наздикии пуле карор дошта, дар паси он маъбадхо меистоданд. Дар асри XII Хушуфагн хамчун маркази динй макоми худро гум карда, такрибан пас аз як аср бо номи точикии Сарипул ёдрас гаштаст. Ибни Хурдадбех ин дехаро бо номи «Хушуфакан» ёд намуда ва дар масофаи 8 фарсах дуртар аз Самарканд карор доштани онро зикр кардааст (5, 164). Аз хамин чо рох ба суи шахри Зомини Уструшана мегузашт.
Махали Аставагна ба минтакаи Бухоро мансуб буд. Дар номи он шумораи сугдии «st» мавчуд аст, ки маънои он «сад» аст. ^исмати дуюми топонимро истилохи маъмули «fan » -маъбад ташкил додааст. Дар чунин холат тафсири топоними мазкур чун «Деха бо сад маъбад» бармеояд. Аммо чунин тафсир шубханок аст. Зеро дар як деха мавчуд будани сад ибодатхона аз имкон берун мебошад.
Барои тафсири ин топонимро пайдо кардан ба таквими сугдй назар андохтан лозим аст. Рузи бистушашуми таквими мазкур «Arstato» ном дошт, ки аз номи илохаи адлу инсоф ва додрас гирифта шуда, хамчунин дар шакли «Аштод» хам вомехурад. Топоними мазкур дар хуччатхои сугдии кухи Муг дар шакли Аштодвагна кайд гардидааст (17, 144). Аз ин бармеояд, ки ибодатхона ба илохаи номбурда - Аштод (аз АгеМ) бахшида шудааст.
Кайд кардан бамаврид аст, ки хамин гуна ном дар мавзеъхои дигар низ дучор мешаванд. Аз чумла, мутобики маълумоти бойгонии шайххои чуйборй аз нахри Харканруд канале бароварда шуда буд. Худи канал ва мавзеи атрофи он Аштавагна номида шудааст (6, 231).
Як катор номхои чугрофй бо истилохи «хвар» сохта шудаанд. Хурбагна махалли Бухоро буд. Ин чо маъбаде карор дошт, ки ба Офтоб бахшида шуда буд. Асоси топонимро истилохоти сугдии «kvar» - офтоб ва «fan» - маъбад ташкил медиханд. Хамин гуна топоним дар наздикии шахри Нахшаби Сугди Ч,анубй мавчуд буд.
Ду дехаи дигари рамном - Хурмисан дар атрофи Самарканд ва Бухоро мавчуд буданд. Ин топонимро дар бораи мавчудияти парастиши худои Офтоб дар навохии мухталифи Сугд шаходат медиханд. Рузи ёздахуми таквимхои сугдй ва хоразмй ба офтоб бахшида шуда буданд. Топоними мазкур дар хуччатхои сугдии кухи Муг кайд гардидааст (17, 146).
Мутобики маълумоти О.И. Смирнова дар бораи маъбади худои мохтоб дар Бухоро ривоят мавчуд буд (13, 95). Ин чо сухан дар бораи топоними Хурбагна меравад. Маросими маъбади мохтоб ду маротиба дар як сол гузаронида мешуд ва ба рузи 12-уми мох, рост меомад. Дар вакти чашн хайкалчахои чубини рангкардашуда мефурухтанд. Инхо хайкалчахои бутхо буданд. Мардум онхоро ба чои хайкалчхои гумшуда ва ё шикастаи худ мехариданд. Онхо расми бутхоро дар дархои даромади хонаи худ мекашиданд.
Маросими номбурда дар дехаи Хурбагна мебоист ба рузе рост меомад, ки он ба пуштибонаш бахшида шуда буд. Ин рузи 11-уми таквими сугдй буд. Аз ин маълум мешавад, ки тафсири топонимхои Хурмисан ва Хурбагна ба дини зардуштия алокамандй дорад. Асоси хар ду топонимро истилохи сугдии «kvar» - офтоб ташкил медихад. Дар бораи калимаи «бага» дар боло сухан рафта буд. Истилохи «митан» асоси шаркиэронии «метан»-ро дорад, ки маънои он «хона» мебошад. Мувофики акидаи О.И. Смирнова компоненти «митон», «метан» барои вохаи Бухоро хос аст. Вай менависад: «Ин компонент эронии «metan» - «манзил», «хона» буда, дар замони форсии нав «vetan» - «ватан» (синоними арабии сугдии «xvana» - «манзил», «хона» мебошад» (12, 58).
Дар топонимияи Мовароуннахр истилохи номбурда ба таври васеъ истифода шудааст. Компоненти мазкур дар забонхои кадимаи хиндй ва славянй хамин гуна маъниро дорад. Аммо Л.С. Толстова топонимхои бо «митан» сохташударо бо этноними «митан» - кабилаи узбекхои Зарафшон ва «мюйтен» - кабила карокалпокхои Хоразм, ки дар навбати худ аз номи давлати кадимаи Миттании Байнаннахрайни асрхои XVII-XIII то мелод бармеоянд, марбут медонад (16, 14). Эхтимол, як кисми топонимхо бо ин компонент ба ягон этноним ишора мекунанд, аммо алокаи он бо забонхои узбекию карокалпокию миттанй гайриимкон аст. Вобаста ба фикрхои боло топоними Хурмисан тафсири «хонаи офтоб»-ро дорад.
Истилохи «хвар» дар номи мавзеи Хдвутак мавчуд аст. Дар ин ном, ки шакли вайроншудаи Хватак (аслан Хвартак) мебошанд, калимахои дутаркибаи кадимиэронй (авестой ва сугдй)-и «хвар» («хур»-и форсй-точикй) ба маънои «офтоб» ё худ форсии «ху/хува» - худо вомехуранд. Маънои кисми дуюми калима - «так» маълум аст, ки форсй -точикй («таг», «зер») мебошад. Храмин тавр, маънии номи мавзеъ «Тахти офтоб» ном дошта, бо парастиши офтоб алокамандй дорад (10, 75).
Дар даврахои минбаъда харобахои шахри кухан «Нуртеппа» ном гирифт, ки истилохи точикист ва маънояш маълум аст. Аз ин маълум мешавад, ки бошандагони мавзеъ анъанахои кадимаро нигох доштаанд. Мутобики маводхои бостоншиносй шахраки Хватак-Нуртеппа хамсоли давраи ташаккулёбии забонхои кадимаи эронй ва анъанахои фархангии ориёй мебошад.
Бояд гуфт, ки парастиши офтоб дар замонхои кадим дар давлати Миср низ чой дошт. Ба шарафи худои офтоб, ки Ра ном дошт, курбонихо менамуданд. Фиръавни бузург Аминхотепи IV ислохоти динй гузаронида, парастиши худои ягонаи офтобро чорй кард. Ба ин хотир, вайро «Эхнатон» номгузорй карданд, ки маънои «Макбули худои офтоб»-ро дошт.
Аз руи маъно бо хам шабохат доштан, вале шаклан мухталиф будани номхои чугрофй пеш аз хама ба замони пайдоиши онхо ва аз махалле, ки яке аз лахчахои забони мазкур вакти сохта шудани ном дар он махал амал мекард, вобаста аст. Ч,ихати дигари гуногуншаклии номхои чугрофй бо раванди шакливазкунии номхо алокамандй дорад, ки дар он холат ном шакли худро дигар мекунад, вале маънои он бетагйир мемонад.
Мутобики маълумоти манбаъхои хаттй яке аз шахрхои Сугди Ч,анубй бо номи Эскифагн «дар масофаи як фарсах дуртар аз Субах ба суи Термиз чойгир шуда буд» (2, 52). Аз намуди топоним маълум аст, ки он бо истилохи сугдии «фагн» сохта шудааст. О.И. Смирнова навишта буд, ки «калимаи сугдии /Заупп (вуп) - «маъбад» дар адабиёти чугрофии асри Х кайд гардидааст ва Аскивагн аз чумлаи онхо мебошад. Танхо дехоте чунин номида мешуданд, ки замоне дар онхо маъбадхои худохои махаллй мавчуд буданд» (14, 225).
Топоними Эскифагн метавонад ду маъно дошта бошад: Искифагн - «Маъбади боло», мафхумхои сугдии «иски» - баланд ва «багн» - маъбад ё «Маъбади кухна», ки бо истилохоти туркии «эски» - кухна ва сугдии «пагн» - маъбад. Тафсири дуюм метавонад аз он шаходат дихад, ки як кисми мухочирони туркзабони Сугд дар зери таъсири дини зардуштй монда буданд.
Дехаи Рудвагкат (Рудфагкат) дар атрофи Самарканд чойгир шуда буд. Номи он аз се кисм таркиб ёфтааст. Дар назари аввал чунин менамояд, ки кисми якум калимаи точикии «руд» - дарё, шохоб мебошад. Ду кисми дигари топоним: «вуу» -худо ва «^» - хона, манзил мебошанд. Дар хамин асос О.И. Смирнова ба хулоса омадааст, ки «компонента аввал - «гюё» сугдй буда, маънои «мис»-ро дошта, мутобики тангахои сугдй ба маънии «биринчй» хам меояд» (13, 96). Дар холати ба инобат гирифтани андешаи О.И. Смирнова топоними Рудвагкат маънои «Бошишгохи худои биринчй»-ро медихад. Эхтимол, дар ибодатхонаи дехаи Рудвагкат, ки онро «кад» мегуфтанд, хайкали биринчии худо меистод.
Дар номи дехаи дигари атрофи Самарканд - Руствагн мафхуми сугдии «вагн» мавчуд аст. В.А. Лившитс номи ин дехаро бо номи мулки Руст пайванд медонад, ки он дар хуччатхои сугдии кухи Муг кайд гардидааст (15, 157). О.И. Смирнова чунин тахлилро кабул накардааст. Вай кисмати аввали топонимро бо номи худои кадимиэронии адолат Rasnaos алокаманд кардааст, ки ба шарафи у ибодатхона сохта шудааст. Чунин тафсир кобили кабул аст. Бо номи худои Rasnaos хамчунин номи вилояти Уструшана марбут аст, ки дар марзи он чанд маъбади оташпаарастон ёфт шудааст.
Деха минбаъд Растивагн номида шуд. Аммо топоним маънии аслиашро гум накардааст. Вай хамчунин дар хуччатхои вакфии асри XVI ёдрас гардида, мутобики онхо дар сохили чапи канали Даргом чойгир буд. Дар асрхои миёна ба воситаи Растивагн рохи кутохи Самарканд-Бухоро мегузашт. Сабаби бунёди ибодатхона дар ин чо сердам будани деха ва рохгузарон мебошад.
Яке аз махалхои нихоят кадимаи сарзамини Сугд дехаи имрузаи Вогати Истаравшан мебошад. Вай яке аз пунктхои мустахками Усрушана буд, ки онро Бага меномиданд ва имруз онро ба Фагкат ё Вагкат (мувофики нишондоди Истахрй) нисбат медиханд (8, 578). Фагкат дар рохи Бунчикат - Хучанд, такрибан дар масофаи ду фарсах дуртар аз Fазак чойгир шуда буд. Аввалин бор ба Вогат хамчун яке аз махалхои кадимтарин П.С. Скварский ишора кардааст. Вай менависад: «Вогат аз руи ривоятхо аз тарафи наслхои шох
Каштосиб (Гуштосп) сохта шудааст ва сокинони аввалинаш хам худи онхоянд. Вогатихоро имруз хам каштосбиён мехонанд» (11, 14). В.В. Бартолд ин дехаро ба Фагкат нисбат медихад ва чунин нигоштааст: «Дар чои Фагкат дехаи имрузаи Вогат чойгир шудааст, ки сокинони онро наслхои шох Каштосп мегуянд» (3, 224).
Чугрофидонони арабу форсзабон дар осори худ ин топонимро кайд кардаанд. Истахрй онро «Вагкат» номидааст, ки харфи аввали «В» ба варианти ибтидоии он мувофикат мекунад. Дар «Худуд-ул-олам» он ба шакли «Фагкас» омадааст (17, 71). Дар зери мафхуми «фаг» ё «баг» мардуми Фаргонаи кадим ва дигар нохияхо санамро мегуфтанд, ки онро аз чуб ё гил меофариданд. Фирдавсй низ санами рангуборшударо «фаг» гуфтааст. Дар Сугд, Чоч, Фаргона махалхои чугрофие хастанд, ки хиссахои «фаг» ё «баг» сар мешаванд. Агар Вагкат ва ё Фагкатро айнан маънидод кунем, он «хонаи худо»-ро мефахмонад ва ин нишони он аст, ки дар Уструшана яке аз маъбадхои калонтарин чойгир шуда буд.
Чунин махалхо бо маъбадхо дар навохии дигар, аз чумла Чочи кадим низ мавчуд буданд. Яке аз онхо Динвагнкат ном дошт. Топоними мазкур аз се кисм иборат буда, хар як кисмат мутаносибан маънои «дин», «маъбад», «манзил»-ро дорад. Кисми аввали он ба рузи 24-уми таквими сугдй ишора мекунад, ки номи он аз истилохи авестоии «daenaya» -дин баромадааст. Дар бораи ин Берунй маълумот додааст. Динвагнкат дар сари рохи Шутуркат ва Бинкат чойгир шуда буд (3, 228). Номи шахр ба мавчудияти ибодатхонаи худои Даёная ишора мекунад.
Хамин тарик, дар заминаи топонимхои мазкур топографияи ибодатхонахои томусулмонии Осиёи Миёнаро муайян кардан мумкин аст. Мисолхои овардашуда дар бораи мавчудияти номи ду намуди ибодатхонахо бо компонентхои «маъбад» ва «худо» маълумот медиханд.
Пайнавишт:
1. Аскаров А. Сапалитеппа. - Ташкент: Фан, 1973. - 172 с.
2. Аюбов А.Р. Этническое расселение, историческая география и топонимия Южного Согда эпохи древности и раннего средневековья // Ученые записки (Номаи донишгох) ХГУ имени акад. Б.Г. Гафурова. Серия гуманитарно-общественных наук. - 2017. - №1. - С.52.
3. Бартольд В. В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. T.I. / В.В. Бартольд. -М. : Изд-во вост. лит., 1963 - С.45-586.
4. Вяткин В.Л. Материалы к исторической топографии Самаркандского вилайета // Справочная книжка Самаркандской области. Вып. VII. - Самарканд, 1902. - С.35-63.
5. Ибн Хордадбех. Книга путей и стран / Перевод с арабского, комментарии, исследование, указатели и карты Наили Велихановой. - Баку: Элм, 1986. - 428 с.
6. Иванов П.П. Хозяйство джуйбарских шейхов. К истории феодального землевладения в Средней Азии вXVI-XVII вв. - М.-Л.: АН СССР, 1954. - 379 с.
7. Камолиддинов Ш. «Китаб ал-ансаб» Абу Са'да 'Абд ал-Карима ибн Мухаммада асСам 'ани как источник по истории и истории культуры Средней Азии. - Ташкент: Издательство «Фан» АНРУз, 1993. - 210 с.
8. Лерх П.И. Мавераннагр // Русский энциклопедический словарь профессора И. Н. Березина, отдел III, т. II (X). - СПб., 1875. - С. 577-583.
9. Мирбобев А. Нацши ориёщо дар тамаддуни цауонй. - Хуцанд, 2006. - 120 с.
10. Негматов Н.Н., Беляева Т.В. Проблема урбанизации Уструшаны (по материалам Нуртепа) // Археология Средней Азии и Ближнего Востока. - Ташкент, 1983.
11. Скварский Б.С. Несколько слов о древности Шахристана /Б.С. Скварский //ПТКЛА. -1896. - Вып. 20. - С.42-49.
12. Смирнова О.И. Вопросы исторической топографии и топонимики Верхнего Зеравшана //МИА СССР. - 1950. - №15. - С.56-66.
13. Смирнова О.И. Места домусульманских культов Средней Азии // Страны и народы Востока. - 1971. - Вып. 10. - С.90-108.
14. Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. - М.: Наука, 1970. - 288 с.
15. Согдийские документы с горы Муг. Вып. II. Юридические документы и письма. Чтение, перевод и комментарии В.А. Лившица. - M. : Изд-во восточной литературы, 1962. - 224 с.
16. Толстова Л.С. Отголоски ранних этапов этногенеза народов Средней Азии в её исторической ономастике // Ономастика Средней Азии. - М. : Наука, 1978. - С.6-15
17. Фрейман А.А. Датированные согдийские документы с горы Муг в Таджикистане // Доклады группы востоковедения на сессии Академии наук СССР 20 марта 1953 г. -М.-Л., 1936. - С.137-165.
18. Худуд-ул-олам. - Душанбе: Адиб, 2008. - 130 с.
19. Gershevitch I. Grammar of Manichean Sogdian. - Oxford: Basil Blackwell, 1954. - 308p.
Reference Literature:
1. Askarov A. Sapaliteppa. - Tashkent: Science, 1973. - 172 pp.
2. Ayubov A.R. Ethnic Settlement, Historical Geography and Toponymy of Southern Sughd in the Era of Antiquity and Early Middle Ages // Scientific Notes (Nomai Donishgoh) of Khujand State University named after academician B. G. Gafurov. Series of Humanities and Social Sciences. - 2017, - No. 1. - P. 52.
3. Bartold V.V. Turkestan in the Era of Mongolian Invasion. Composition V.I. / V.V. Barthold. - M.: Publishing-House of Oriental Literature, 1963. - pp. 45-586
4. Vyatkin V.L. Materials to the Historical Topography of Samarkand Vilayet // Reference-Book of Samarkand Viloyat. Issue VII. - Samarkand, 1902. - pp. 35-63.
5. Ibn Khordadbeh. The Book of Roads and Countries / Translation from Arabic, comments, research, pointers and maps by Nailya Velikhanova. - Baku: Science, 1986. - 428 pp.
6. Ivanov P.P. The Economy of Djuybar Sheikhs. On the History of Feudal Land Tenure in Central Asia in the XVI-th - the XVII-th Centuries. - M.-L .: Academy of Sciences of the USSR, 1954. -379 pp.
7. Kamoliddinov Sh. "Kitab al-ansab" by Abu Saumanid Abd al-Karim ibn Muhammad as-Sammoiyani as a Source on the History and History of Culture of Central Asia. - Tashkent: Publishing-house Sceince under the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan, 1993. -210 pp.
8. Lerkh P.I. Maverannahr // Russian Encyclopedic Dictionary by Professor I.N. Berezin, Section III, Vol. II (X). - SPb., 1875. - pp. 577-583.
9. Mirboboev A. Contribution of Aryans to World Civilization. - Khujand, 2006. - 120 pp.
10. Negmatov N.N., Belyaeva T.V. The Problem of Urbanization in Ustrushana (based on Nurtepa's materials) // Archeology of Central Asia and the Middle East. - Tashkent, 1983
11. Skvarsky B.S. A few Words about the Antiquity of Shahristan / B.S. Skvarsky // PTKLA. -1896. - Issue. 20. - pp. 42-49.
12. Smirnova O.I. Issues of Historical Topography and Toponymy of the Upper Zarafshan // MIA USSR. - 1950. - No. 15. - pp. 56-66.
13. Smirnova O.I. Places of pre-Muslim Cults in Central Asia // Countries and Peoples of the East. - 1971. - Issue. 10. - pp. 90-108.
14. Smirnova O.I. Essays from the History of Sughd. - M.: Science, 1970. - 288 pp.
15. Sughdian Documents from the Mug Mount. Issue II. Legal Documents and Letters. Reading, translation and comments by V.A. Livshits. - M.: Publishing-House of Oriental Literature, 1962. - 224 pp.
16. Tolstova L.S. Echoes of the Early Stages of the Ethnogenesis in Regard to the Peoples of Central Asia in its Historical Onomastics // Onomastics of Central Asia. - M. : Science, 1978. - pp. 6-15.
17. A.A. Freiman Dated Sogdian Documents from the Mug Mount in Tajikistan // Reports of the Group of Oriental Studies at the Session of the Academy of Sciences of the USSR on March 20, 1953 - M.-L., 1936. - pp. 137-165.
18. ^udud-ul-olam. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2008. - 130 pp.
19. Gershevitch I. Grammar of Manichean Sughdian. - Oxford: Basil Blackwell, 1954. - 308 pp.
