ҶУҒРОФИЯИ ТАЪРИХИ ВА ТОПОНИМИКАИ МАҲАЛҲОИ ҚАДИМИ НОҲИЯИ ДЕВАШТИЧ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

07 00 00 ИЛМ^ОИ ТАЪРИХ ва АРХЕОЛОГИЯ 07 00 00 ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ и АРХЕОЛОГИЯ 07 00 00 HISTORICAL SCIENCES and ARCHEOLOGY

07 00 02 ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ИСТОРИЯ 07 00 02 HOME HISTORY

УДК 910.1:930.2 ББК 63.218

ЧУРРОФИЯИ ТАЪРИХИВА Аюбов Абдусалом Рауфович, номзади

ТОПОНИМИКАИ МА^АЛ^ОИ илмуои таърих, мудири кафедраи

ЦАДИМИ НО^ИЯИ таърихи умумии МДТ «дДх

ДЕВАШТИЧ ба номи акад. Б.Гафуров» (Хуцанд, Тоцикистон)

ИСТОРИЧЕСКАЯ ГЕОГРАФИЯ Аюбов Абдусалом Рауфович, канд.

И ТОПОНИМИКА ист. наук., заведующий кафедрой

ДРЕВНИХ ПОСЕЛЕНИЙ обшей истории ГОУ "ХГУ имени

ДЕВАШТИЧСКОГО РАЙОНА акад. Б.Гафурова" (Худжанд, Таджикистан)

HISTORICAL GEOGRAPHY Ayubov, Abdusalom Raufovich, candidate of historical AND TOPONYMY sciences, chief of the department of universal history OF ANCIENT under the State Educational Institution (SEI) SETTLEMENTS OF "Khujand State University named after acad. B. DEVASHTICHDISTRICT Gafurov (Khujand, Tajikistan),

E-MAIL: abdusalom-1@mail.ru

Калидвожауо: топонимика, номгузорй, истилоуоти сугдй, манбаъуои таърихи, цугрофияи таърихй, Сугд, Уструшана, Марсманда, Даукат

Масъалаи цугрофия ва топонимикаи бошишгоууои цадимаи Уструшана, ки яке аз марказуои калони сиёсй, щтисодй ва фаруангии Мовароуннаур буда, дар рушди ин минтаца сауми калон гузоштааст, мавриди бюаррасй царор гирифтааст. Ноуияи Деваштич. яке аз цисматуои таркибии Уструшана ба уисоб меравад. Муайян карда шудааст, ки дар бораи ин мауалуо аввалин маълумоти манбауои хаттй ба муаррихони юнонй мансуб аст. Дар асруои миёна муаррихону цугрофидонони арабу форсзабон дар бораи ин мауалуо маълумоти цолиби диццат додаанд. Мауалли цойгиршавии цисме аз ин шауракуои цадима мавзуи бауси олимони таърихнигор дар даврауои мухталиф, махсусан замони шуравй гаштааст. Муайян гардидааст, ки аскарияти номуои мауалуои Деваштич дар асоси меъёруои забонуои шарциэронй, махсусан забони сугдй тартиб дода шудаанд. Дар ин минтаца уамчунин топонимуои арабй ва туркй низ мавцуданд.

Ключевые слова: топонимика, номинация, согдийские термины, исторические источники, историческая география, Согд, Уструшана, Марсманда, Дахкат

Разрабатываются проблемы исторической географии и топонимики древних поселений Уструшаны, поскольку Уструшана - один из значимых политических, экономических и культурных центров Мавераннахра, который оставил большой след в развитии этого региона. Составная часть Уструшаны - современный Деваштичский район. Выявлено, что первые письменные источники об этих поселениях принадлежат

греческим историкам. По средним векам заслуживают внимания исторические и географические сведения арабо-персидских историков и географов. Локализация некоторых из этих поселений стала дискуссионной темой у историков различных времен, в особенности Советского периода. Определено, что большая часть названий поселений Деваштичского района составлена на основе норм восточноиранских языков, и особенно согдийского. В этом регионе существуют также арабские и тюркские топонимы.

Key-words: toponymy, nomination, Sughdian terms, historical sources, historical geography,

Sughd, Ustrushana, Marsmanda, Dakhkat

The article dwells on the elaboration of the problems related to historical geography and toponymy of ancient settlements of Ustrushana as it was one of considerable political, economic and cultural centers of Maverannahr which left a big trace in the development of the region in question. The part and parcel of Ustrushana is today^s Devashtich nokhiya. It is elicited that the first written origins about these settlements belong to Greek historians. As for Middle Ages, those historical and geographical data which pertain to Arab-Persian historians and geographers deserve our attention. Localization of the settlements in question turned into a debatable theme among the historians of different times; the Soviet period being bound to be singled out especially. It is stated that the names of the most part of settlements which existed on the territory of today^s Devashtich nokhiya were composed on the normative basis of Eastern-Iranian languages; Sughdian being in the vanguard. There are also Arabic and Turkic toponyms in this area.

Ч,угрофияи таърихй чун як чузъи илми таърих сархади чугрофй ва сиёсии вилоятхои таърихй-фархангй, хусусиятхои тагйирёбии онхоро меомузад. Ч,ойгузории шахру махалхо, тавозуни рушд ва дарачаи маскуншавии ахолй дар онхо, муайян кардани самтхои роххои тичоратй аз вазифахои асосии чугрофияи таърихй мебошанд.

Манбаъхои чугрофияи таърихй асархои чугрофии ягон давраи муайяни таърихй, аз чумла давраи кадим ва асрхои миёна, адабиёти таърихй мебошанд, ки дар онхо тафсири умумии вилоятхои муайян, махсусан дар даврахои чангхои истилогарона гирд оварда шудаанд. Ч,угрофияи таърихй бо топонимика - илм дар бораи номхои чугрофй робитаи зич дорад. Дар хамии замина, бояд кайд намуд, ки бе донистани чугрофияи таърихй мавкеи номхои чугрофиро муайян намудан душвор аст.

Номхои чугрофй шохиди шароитхои мухталифи таърихй ва ходисаю вокеахое мебошанд, ки дар рафти онхо офарида шудаанд. Онхо асрхои тулонй бокй монда, аз забон ва офарандагони худ умри дарозтар мебинанд. Пайдоиши номхои чугрофй на раванди одй, балки натичаи тачрибаи бисёрасраи хаётии ачдоди мо мебошад.

Уструшана дар ахди кадим кисми чудонашавандаи Сугд буд. Академик Нуъмон Неъматов дар бораи вилояти таърихй-фархангии Уструшана чунин навиштааст: «Уструшана дар ахди кадим - ба маънои томаш, чузъи таркибии Сугд мебошад. Ахолии он ба забони сугдй, ки лахчахои худро дошт, гуфтугу мекард. Уструшанаи ахди кадимро аз чихати сиёсй ва иктисодй аз Сугд чудо кардан мушкил аст. Аммо охиста-охиста бо тараккиёти куввахои истехсолкунанда - кишоварзии бисёрсоха, болоравии шахрхо, ахолии шахрй, истехсолоти хунармандй ва дар шароити аз чихати чугрофй чудо будани ин кисмати Сугд, заминахо барои тараккиёти мустакилонаи ин марз ба вучуд омаданд. Муттахидшавии ин вилоят дар охири замони хукмронии Кушониён ба охир расида истода буд ва бо шикасти империяи Кушониён, ки Сугд дар хайати он буд, Уструшана ба мулки алохида табдил ёфт» [17, с.77].

Ин сарзамин махалхое дорад, ки имруз номи онон чй аз чихати таърихй ва чй аз чихати чугрофй муаммои сарбастаанд ва халли ин масъала метавонад боз як сахифаи таърихро барои насли имруза бозгу намояд.

Яке aз киcмaтx,ои вилояти Уcтpyшaнa мapзи нохдяи имpyзaи Девaштич мебошaд. Дap худуди ин нох,ия якчaнд шax,py мax,aлx,ои кaдим мaвчyд бyдaнд, ки бозмондax,ои онх,о 6a шapофaти дacтовapдx,ои илмх,ои бостоншиносй Ba мaнбaъx,ои хaттй мaълyмaнд. Яке aз онх,о шax,pи Faзa (Faзaк) мебошaд. Дap бaйни истгохдои xдpбии Иcкaндapи Мa;дyнй дap сорили Сиpдapë Ba Шл^^тен танч шax,p мaвчyд буд. Яке aз онх,о хдмон Faзa буд, ки дap capи pоxш Шax,pиcтон-Хyчaнд меистод Ba онpо чyFpофидононy caйëx,они acpимиëнaгии apaбy фоpcзaбон, aз чyмлa мyaллифи «Худуд-yл-олaм» бо номи Faзaк ëдpac кapдaaнд [25, с.73].

Faзa яке aз шaxp^ое буд, ки бa иcтилогapони мa;дyнй MyK^raa™ caхт нишон додaacт. Ин чо овapдaни мaълyмоти мyaллифони Юнони кaдим мaкбyл acт. Aз чyмлa, Appиaн менaвиcaд: «Худи y (Иcкaндapи Ma«ay™ - A.A.) бa суи шax,pи Fasa, ки бa яке aз исттохдои xдpбии y нaздик буд, ^apaкaт кapд. Гyфтaнд, ки бapбapон aa гиpдy aтpофи ^фт шaxp чaмъ шyдaнд. У capлaшкapи худ Kpaтеppо бa Kиpопол (Kypyкaтa) ф^ися-од, ки дap он чо бapбapони биcëp чaмъ омaдa бyдaнд. Худ бошaд, бa Fa8a нaздик омaдa, фapмон дод, ки бо як ^apaкaт шaxppо ишFOл нaмоянд. Пешaкй бa девоp^ои нa он K^ap бaлaнди aз гил cохтaшyдaи шaxp ноpбонxои мaхcycpо pоcт кapдaнд. Ддолии Fa8a гapчaнд шaxp ишFOл шyдa бошaд хдм, мyбоpизapо дaвом медод, ^ap яке дap чои иcтодaи худ хзлок мешуд. Иcкaндap бa шaxp aз гиpдy aтpоф одaмонpо кyчондa овapд; шaxp бapои y дap шapоити чaнг бa кaлъa тaбдил ëфт» [3, с.141]. Бояд гуфт, ки юнониëн ax^™ мa^aллиpо бapбapон мегyфтaнд. Мyaллифи дигapи юнонй - Полибий нaвиштa буд: «^з pyи aдолaт Ba хдм к;apз мебояд, адмду caно бa мapдyми Fa8a хонем. Бо омaдaни Иcкaндap, Ba^re ки xдмaи шaxprçои диэд бa y мутеъ шyдaнд, он^о пеши иcтилогap cap хaм нaкapдaнд» [19, с.272].

Дap боpaи мaвкеи шax,pи кaдимaи Faзa бaйни мyappихон aкидax,ои мyхтaлиф чой доpaнд. B.B.Гpигоpйев менaвиcaд, ки «...шояд Faзaи Appиaн бa ин Faзaк бapои он ниcбaт додa мешaвaд, ки вaй aз Хyчaнд дap мacофaи дypтap, тaкpибaн 6 фapcaх ЧOЙгиp буд. Иcкaндapи Мaкдyнй дap сорили Сиpдapë, нaздикии Хyчaнд кapоp дошт. Faзa бошaд, шaxpи шypишбapдоштaи бa ypдyгоxш y нaздиктapин буд» [10, с.34]. Ин aкидaи ypо A.И. Мaкшеев чонибдоpй кapдaacт [13, с.56]. Бaъзе мухдккикон Faзapо дap мapзи нохщяи имpyзaи Спитaмен чойгиp кapдaaнд [24, с.24].

Мyappихони номй aз к^били B.B.Бapтолд a«^a доштaнд, ки Faзa дap мapзи имpyзaи дехди Faзaнтapaк чойгиp шyдa буд [6, с.224]. Ин aK^a aз ду чихдт кобили кдбул acт. Aввaлaн, бa хдм нaздик омaдaни номи шaxpи кухдн Ba дехди кунунй; сониян, бозëфтx,ои бостоншиносй гyвоx,й медихднд. Haздикии Faзaнтapaк бозмондaи шax,paки кaдимa бо номи Kдлъaи Kyxpa вyчyд доpaд. Дap боpaи Kдлъaи Kyxpa aкaдемик H.H. Hеъмaтов нaвиштa буд: «... тaкpибaн ду xдзоp сол пеш дap ин чо мaxдли ax,олинишини доpои кaлъa зеpи номи Faзa чойгиp буд. Сокинони ин кaлъa якчоя бо ax,олии мaxдлx,ои гиpдy aтpоф бо чaнговapони Иcкaндapи Мaкдyнй мyбоpизaи кдтъию нобapобap бypдaaнд. Xaзоp сол пештap дap ин чо шax,paки хypд вокеъ буд. ^Œaxparn Kдлъaи Kyxpa воpиcи ин шax,pи Faзaк мебошaд» [16, с.125].

X^prä™ бостоншиносй нишон додaнд, ки шax,paк бо девоp иx,отa шyдa буд, бозмондaи онpо чо-чо пaй бypдaн мумкин acт. Maœx,a™ он тaкpибaн 5-б гектappо тaшкил медод. Мaйдон xдpчaнд имpyз зеpи киштyкоp кapоp доштa бошaд хдм, дap pyи он caфолпоpax,ои шикacтaи кyзaю дигap acбобx,ои pyзгоppо пaйдо кapдaн мумкин acr. Шax,paк бaйни ду сой кapоp доштa, бa тaвpи тaбий х,имоя мешуд. Kaлъaи Kyxpa, ки бозмондaи Faзaи кaдимa acт, метaвон гуфт, ки Faзaнтapaки имpyзa воpиcи ин шax,pи кухдн acт.

Ин чо мехостем чанд андешаи худро оид ба номи шахри ;адимаю дехаи имруза баён созем. Бояд гуфт, ки ривоятхои хал;й дар бораи номи Fазантарак, ки гуё аз истилохи «;азон» (дег) ва «терак» (сафедор) пайдо шудааст, асос надорад. Номи он аз истилохи кадимаи «газа» бармеояд, маънои «;алъа»-ро дорад. Шакли аслии Fазантарак «газаандарак» аст, ки маънояш «;алъаи хурди дохилй» мебошад ва бо хамон Калъаи Кухна ало;амандй дорад.

Гуфтахои боло гувохй медиханд, ки Fазантарак таърихи зиёда аз ду хазорсола дорад ва боиси ифтихор аст, ки ачдоди мардуми деха хама мардони часур ва далеру тавоно буданд.

Дар болооби дарёи Басмандасой яке аз дехахои калонтарини минтака - Басманда чойгир шудааст. Мутобики маълумотхо то инкилоб деха ^алъаи Миразиз низ ном дошт. Аз деха рохе мегузашт, ки ба суи агбаи Оббурдон ва Камодон мебурд, ки ба воситаи онхо ба Кухистони Мастчох гузаштан мумкин буд.

Дар маъхазхои хаттии таърихй омадааст, ки дар наздикии русто (нохия)-и вилояти таърихии Уструшана шахри Марсманда карор дошт. Чугрофидонони арабзабон шахри Марсмандаро рустои алохида намехисобиданд. Аз ин бармеояд, ки ин шахр ба хайати рустои Минк дохил мешуд. Чугрофидони араб Ибни Хдвкал навиштааст, ки дар наздикии шахри Марсманда ва рустои Минк охан истехсол мекарданд. Махсули ин кон на танхо Уструшанаю Фаргонаро таъмин мекард, балки онро ба Хуросон ва Ирок низ мебурданд. Мутобики андешаи академик Нуъмон Неъматов шахри Марсманда дар сохили дарёе чойгир буд, ки оби он зимистон ях мебаст [18, с.44]. Бо вучуди аз об танкисй надоштанаш, иклими сарди шахр барои богдорй ва токпарварй номусоид буд. Аммо сахрою маргзорхои фаровон барои чорводорй шароити хуб мухайё сохта буданд.

Дар масъалаи чойгиршавии шахри Марсманда дар байни олимон акидахои гуногун мавчуданд. Академик В.В.Бартолд онро дар болооби Зарафшон чойгир кардааст [6, с.225]. М.Е.Массон зери номи Марсманда шакли вайроншудаи истилохи Варзмандаро дар назар дорад. Бо ин у ба дехаи имрузаи Варзминори нохияи Айнй ишора мекунад [14, с.53].

Аз руи акидаи П.Г. Иванов, ки таърихи истехсоли маъданхои кухии Осиёи Миёнаро тахкик кардааст, Марсманда дар шимоли каторкухи Туркистон дар хамсоягй бо Фаргона чойгир шуда буд [11, с.23]. У фикри худро бо истехсоли маъдан дар ин минтака асоснок кардааст ва дар болооби Зарафшон карор доштани ин шахрро нодуруст мешуморад. Чугрофидонони араб дар бораи истехсоли маъдан дар болооби Зарафшон ягон хел маълумот надодаанд.

Дар охири асри ХХ дар ду ёдгории бостоншиносии Уструшана - ^алъаи Мик дар болооби Зоминсу ва шахраки ^алъаи Кофари Дахкат корхои тадкикотй огоз ёфтанд. Бозмондахои шахри Марсманда дар ин минтака хануз соли 1950 кашф гардида, ба асрхои X-XII нисбат дода шудаанд. Соли 1984 бошад, корхои омузиши ин ёдгорй идома ёфтанд. Дар натича маълум шуд, ки шахраки калони ёфтшуда на ин ки ^алъаи Барбар, чуноне ки О.И.Смирнова кайд кардааст, балки ^алъаи Кофар ном дорад [21, с.220]. ^алъаи Барбар бошад, дар сохили дигари сой чойгир шудааст [20, с.70]. Дар ин чо бозмондахои каср ва ибодатхонаи оташпарастон ёфт шуданд.

Дар наздикии дехаи Метк, чанубтар аз ёдгории ^алъаи Кофар, дар пастхамии кух чои истехсоли маъдан бо номи Кони Охан ёфт шудааст. Ёдгорихои бостоншиносии бадастомада имкон доданд, то дар бораи дар ^алъаи Кофар чой додани шахри Марсманда ва дар минтакаи Дахкат чой додани рустои Минк хулоса бароварда шавад. Бостоншиноси точикзабони Русия Даврон Абдуллоев, ки

мyаллифи ин сатрхо хамрохи y мyддати се сол дар шахри Санкт-Петербyрг хамкории илмй дошт, шахри Марсмандаро дар хамин минтака чой додааст [1, с.122].

Агар ба харитаи асримданагии Устрyшана нигарем, дар он мавкеи чойгиршавии шахри Марсманда ба таври аник нишон дода шyдааст. Аз ин бармеояд, ки шахри асримданагии Марсманда ва дехаи имрyзаи Басманда аз ду чихат бо хам шабохат доранд. Аввалан, бо хам наздик будан ва монандй доштани номхо ва сониян мавкеи чойгиршавии он дар сохили сой.

Муаллифи ин сатрхо дар асоси маълумоти халк,й рочеъ ба таърихи Басмандаи кадим макола чоп карда буд. Аммо тад;и;оти ва;тхои охир нишон медихад, ки маънии аслии номи Марсмандаи ;адим-Басмандаи имруза дар чои дигар нихон аст. Бояд гуфт, ки номи ;адимаи Басманда низ дар шакли Марсманда бо та;вими сугдй ва мавкеи чойгиршавии он пайваста аст. Ёдрас кардан чоиз аст, ки бо рузхои та;вими сугдй бисер махалхо номгузорй шудаанд. Аз чумла, номи ;адимаи Уструшана дар шаклхои Усрушана, Осрушана бо рузи 18-уми та;вими сугдй вобаста аст [26, р.410]. Ин руз «расн», «рашн», «рашан» ном дошта, маънии «фаришта», сахехтараш «фариштаи боадолат»-ро медихад [15, с.446].

Яке аз воситахои номгузории махалхои Осиëи Миëна дар ахди кадим ва махсусан асрхои мдана додани номи рузхои баргузории бозор буд: Душанбе, Чоршанбе, Панчшанбе, Ч,умъа. Чунин тачриба ба замони сукунати сyгдиëни кадим рафта мерасад. Абурайхон Берунй менависад, ки сyгдиëн чашнхои худро дар рузхое мегузарониданд, ки дар хар мох номи якхела доштанд. У хамчунин номи рузхои бозориро, ки мутобики таквими сугдй номи махсус доштаанд, овардааст [7, с.74]. Аз чумла чунин руз дар Марсманда ба рузи 29-уми мох бо номи «марспант» рост меомад. Дар бораи доир гаштани бозор дар ин руз бисëр сарчашмахои таърихй, аз чумла муаллифи «Х,удуд-ул-олам» маълумот медиханд [25, с.73].

Бояд гуфт, ки амшоспандон («мукаддас», «човидон»)-и Авасто низ дар рузи 29-уми таквими сугдй дар шакли «марспант», «марспанд» зикр ëфтаанд. Асоси ин номро истилохд кадимиэронии «асман» ташкил медихад, ки маънии «осмон», «санг», «сахт»-ро дорад. Ин имкон медихад, ки дар бораи чойгиршавии шахри Марсманда дар минтакаи кухй ва вориси он будани дехаи Басманда изхори акида шавад.

Аз тарафи рости Басмандасой руди Оксу чорй мешавад. ^исми аввали он Дахкатсой ном дошта, дар натичаи бо хам пайваст шудани рудхои хурди Ровутчй ва Ровутан ташкил ëфтааст. Дар сохили чапи поëноби ин сой дехаи Дахкат чойгир шудааст. Атрофи дехаро дашту теппахои Шахи Лолазор, Шахи сари тахт, Зиндонак, Сурхй, Пшодун ихота кардаанд. Деха аз ду куча иборат буд, ки Рост ва Чап номгузорй шудаанд. Ахолии дехаро гуруххои хамхун ва хамзабони токикон бо сарварии Бобоэлликбошй, Зайналбобо, Муллобой, Одинабой, Шодимахмад ва Бободил бобо ташкил додаанд.

Дахкат яке аз махалхои кухнаи Уструшана ба шумор меравад. Дар ин бора сарчашмахои хаттй ва маводхои бостоншиносй маълумот медиханд. Бостоншинос А.Билолов хангоми тадкикот дар канори деха ëдгории асримиëнагиро дарëфт карда буд [8, с.71]. Дар «Бобурнома»-и Захриддин Мухаммад Бобур номи дехаи Дахкат якчанд маротиба ëдовар шудааст [5, с.86].

Номи дехаи Дахкат бо истилохоти сугдй сохта шудааст. Bай аз кисмхои «дах» ва «кат» таркиб ëфтааст». Истилохи «кат» маънои «хона», «хавлй», «махал»-ро медихад [26, р.197]. ^амчунин кайд бояд кард, ки истилохи «дах» дар ибтидои маънои ^<дег»-ро дошт ва чун истилохи сугдии «кат» дар зери он як оила, ки як хочиро пеш бурда, сохиби як хона буд, дар назар дошта мешуд. Истилохи «кат» дар Остеи Миëна хамчун воситаи

пахршудаи калимасозй ба хдсоб мерафт. Аз ин хотир, эхтимол аст, ки чунин дах оилаи хочагидор ташкилкунандаи ин деха ба хдсоб мераванд.

Дар ин минтака хамчунин дехаи Хшекат чойгир шуда буд. Деха ба ду гузар -Ч,ангал ва Хишекат таксим шудааст. Рохе, ки дехахои поён ва болои Дехкатсойро бо хам пайваст мекунад, аз хамин чо гузаштааст. Дар дехаи Хишекат авлоди точикон бо сарварии Шодй, Гадойбой, Шарифбозй аз дехаи Гузни Мастчох ва Чоркухи Исфара омадаанд. Туркхо бошанд бо рохбарии Мулло Эшбой, бурбон Мухаммад аз Мурияк ва дигар дехоти ахолиаш туркзабони Истаравшан омадаанд.

Донандагони таърихи махал чунин мехдсобанд, ки маънии истилохи «хшекат» «кушбеги» аст. ^ушбеги - вазифаи махсус дар дарбори хоким буда, ин мафхум аз забони туркй баромадааст. Дар аморати Бухоро бо ин истилох сарвазир, дар хонигарии ^уканд сарфармондехи харбй, дар хонигарии Хива хокими кисмати шимолии давлатро меномиданд. Хамчунин, ташкилкунандаи шикорхои шохонро «кушбегй» мегуфтанд. Аммо, ин топоними «хшекат» бо «кушбегй»-и туркй алокаманд набуда, ба яке аз шевахои забонхои эронии шаркии кадим ва сугдй тааллук дорад. Дар хуччатхои сугдии кухи Муг ин истилох шакли «хшекат»-ро дорад [12, с.144].

Топоними «хшекат» дар таркиби худ истилохи «кат»-ро дорад ва аз ин хотир, онро танхо дар асоси забони сугдй маънидод кардан мумкин аст. Бо ин ном дар рохи агбаи Шахристон махале мавчуд аст. Номи он дар асрхои миёна дар шакли «Ишката» баён меёфт [22, с.30]. Ин ном маънии «шахри сафед»-ро дорад ва бо дехаи Ишкатаи Фаргона баромади ягона дорад. Дехаи мазкур дар асрхои миёна ва давраи нав хамчун Ахси (Ахсикат) маълум аст. Ин акидаро В.И.Бушков дастгирй кардааст [9, с.60]. Шояд номи деха бо шароити табиии он алокамандй дошта бошад.

Дар навохии наздикухди кисми чанубу шаркии вилояти Истаравшан дехахои Ростровут ва Качровут чойгир шуда, номи онхо бо истилохи сугдии «ровут» сохта шудаанд. Хуччатхои сугдии кухи Муг мафхуми «овут»-ро ёдрас мекунанд, ки маънои «чой»-ро дорад. «Ровут»-и номи ин ду дехот аз «овут»-и сугдй баромадааст [22, с.19].

Дар забони кадимаи шаркиэронй мафхуми «ровут» (ravana) маънои «истгох»-ро дорад. Аз нуктаи назари А.Абдунабиев форманти «ровут» (робут) ба истилохи форсии ravad - «маргзор»< эронии ravana хаммаъно буда, асоси хдндуавропоии он rewa - «чои кушод, мухдт» мебошад [2, с.6]. Дар фарханги забони точикй омадааст, ки ровод «чое, ки маргзор, обхои равон ва пуштахо дорад» [23, с.67]. Дар лугати Асадии Тусй низ хамин хел омадааст: «Ровад - чое бошад пуштаву сабза бар у руста» [4, с.119]. Одатан ин гуна истгоххо дар сари роххои корвонгузар карор доштанд.

Топоними «ростровут» аз ду кисм: «рост» ва «ровут» - истгох таркиб ёфтааст. Дехаи Ростровут дар кади рохи тичоратии Уротеппа - Испонй чойгир буд ва аз ин хотир номи «ростровут»-ро гирифтааст ва маънои он «истгохи кади рохи тичоратй» мебошад.

Чй тавре аз навиштахои боло бармеояд, дар сарчашмахои хаттии таърихй номи чанд шахру махалхои кадимае омадаанд, ки дар марзи нохияи кунунии Деваштич чойгир буданд. Шахрхою дехоти Газак, Марсманда, Минк, Хшекат, Ростровут, Дахкат ва чанде дигар аз чумлаи онхо мебошанд. Дар байни топонимхои нохия номхои сугдй, точикй, туркй бештар ба назар мерасанд.

Пайнавишт:

1. Абдуллаев Д. Сведения таджикского анонимного автора (Х в.) о городах и селениях Уструшаны // Роль Истаравшана в истории цивилизации народов Центральной Азии. - Душанбе, 2002. - С. 121-123.

2. Абдунабиев А.А. Лингвистический анализ топонимии региона Ура-Тюбе: автореф. дис. ...канд. филол. наук: 10.02.22. - Душанбе, 1992. - 24 с.

3. Арриан, Квинт Эппий Флавий. Поход Александра (Анабасис Александра).- СПб.: Алетейя, 1993. — 368 с.

4. Асадии Туси. Лугати Форс. - Хуцанд: Нури маърифат, 2015. - 452 с.

5. Бабур-наме: Записки Бабура. - Ташкент: Гл. ред. энциклопедий, 1993. - 463 с.

6. Бартольд В.В. История культурной жизни Таджикистана. Соч. Т.II. Ч.1. - М., 1963. - С. 169-433

7. Беруни Абурайуон. Осор-ул-боция. - Душанбе: Ирфон, 1990.- 432 С.

8. Билалов А.И. Из истории ирригации Уструшаны. - Душанбе: Дониш, 1980. - 192 с.

9. Бушков В.И. К проблеме топонимии авестийских гимнов // ЭО. -1998. - №1. - С. 60-69.

10. Григорьев В.А. Поход Александра Великого в Западный Туркестан // Журнал Министерства народного просвещения. Часть CCXVII. - СПб.: Типография В.С. Балашев и Ко, 1881. - 84 с.

11. Иванов П.П. К истории развития горного промысла в Средней Азии. - М. - Л.: Государственное научно-техническое геолого-разведочное издательство, 1932. - 81 с.

12. Караев С.К. Древние топонимы в согдийских документах с горы Муг // Ономастика Средней Азии. - Фрунзе: Илим, 1980. - С.141-149.

13. Макшеев А.И. Географические, этнографические и статистические материалы о Туркестанском крае, с картою. // «Записки Географического Общества», Т. II., 1871 г. - 60 с.

14. Массон М.Е. Из истории горной промышленности Таджикистана. Былая разработка полезных ископаемых. Таджико-Памирская экспедиция 1933 г., материалы экспедиции. - Вып. 20. - Л., 1934. -108 с.

15. Мирбабаев А.К. Дахмаки Курката: раскопки и исследования //Древняя Уструшана: города, их локализация и хронология. Вып. 7. - Душанбе, 2003 - С.267-562.

16. Негматов Н.Н. Древняя и раннесредневековая Уструшана // Археологи рассказывают. - Сталинабад, 1959. - С.114-134.

17. Негматов Н.Н. Таджикский феномен: история и теория. - Душанбе, 1997. - 448 с.

18. Негматов Н.Н. Уструшана в древности и раннем средневековье // Труды Отделения общественных наук АН Таджикской ССР. - Т.55. - Сталинабад: Изд-во АН Тадж. ССР, 1957. -160 с.

19. Полибий. Всеобщая история. Т.II. - М.: ООО ««Издательство АСТ», 2004. - 765 с.

20. Рахимов Н.Т. Очерки средневековой истории Вагката-Ура-Тюбе (X-XVI вв.). -Худжанд: Нури маърифат, 2004. - 122 с.

21. Смирнова О.И. Археологические разведки в Уструшане в 1950 г. // Материалы и исследования по археологии СССР. -1953. - №37. - С.189-230.

22. Согдийские документы с горы Муг. Вып. III. Хозяйственные документы Чтение, перевод и комментарии М.Н. Боголюбова, О.И. Смирновой. - М.: Изд-во восточной литературы, 1963. - 132 с.

23. Фаруанги тафсирии забони тоцики. Ц.2. - Душанбе, 2008. - 945 с.

24. Шварц Ф. Александр Македонский в Туркестане // Туркестанские ведомости. -1894. - №56.

25. Хуудуд-ул-олам. - Душанбе: Адиб, 2008. - 128 с.

26. Sogdian Dictionary (Sogdian-Persian-English) by B. Gharib. - Tehran: Farhangan Publication, 1995. - 644p.

Reference Literature:

1. Abdullaev D. Information of Tajik Anonymous Author (X century) about the Cities and Villages of Ustrushana // The Role of Istaravshan in the History of the Civilization of the Peoples of Central Asia. - Dushanbe, 2002. - pp. 121 - 123.

2. Abdunabiev A.A. Linguistic Analysis of the Toponymy of Ura-Tyube Region: synopsis of candidate dissertation in history: 10.02.22. - Dushanbe, 1992. - 24pp.

3. Arrian Quintus Eppius Flavius. Alexander's March (Anabasis Alexander). - SPb.: Aleteya, 1993. - 368pp.

4. Tusi, Asad. Persian Dictionary. - Khujand: Light of Enlightenment, 2015. - 452 pp.

5. Babur-Name: Babur's Notes. - Tashkent: Central Editorial Board of Encyclopedias, 1993. - 463pp.

6. Bartold V.V. The History of Cultural Life of Tajikistan. Compositions. V. II. Part I. - M., 1963. - pp. 169 - 433.

7. Beruni, Aburaghon. Osor-ul-bokiya. - Dushanbe: Cogntion, 1990. - 432pp.

8. Bilalov A.I. From the History of Irrigation of Ustrushana. - Dushanbe: Knowledge, 1980. -192pp.

9. Bushkov V.I. To the Problem of the Toponymy of Avestian Hymns // EO. - 1998. - No. 1. -pp. 60 - 69.

10. Grigoriev V.A. The Great Alexander's March to West Turkestan // Journal of the Ministry of People's Enlightenment. Part CCXVII. - SPb.: V.S. Balashev and Co., 1881. - 84pp.

11. Ivanov P.P. On the History of the Development of Mining in Central Asia. - M.-L.: State scientifico-technical geological exploratary publishing house, 1932. - 81 pp.

12. Karaev S.K. Ancient Toponyms in Sughdian Documents from the Mount of Mug // Onomastics of Central Asia. - Frunze: Science, 1980. - pp. 141 - 149.

13. Maksheev A.I. Geographic, Ethnographic and Statistical Materials about Turkestan Region Provided with a Map// Notes of the Geographical Society. -V. II., 1871 - 60 pp.

14. Masson M.Ye. From the History of the Mining Industry of Tajikistan. Former Mining of Minerals. Tajik-Pamirs Expedition of 1933, Materials of the Expedition. - Issue. 20. - L., 1934. - 108 pp.

15. Mirbabaev A.K. Dahmaki Kurkata. Excavations and Researches // Ancient Ustrushana: Cities, Their Localization and Chronology. Issue 7. - Dushanbe, 2003 - pp. 267 - 562.

16. Negmatov N.N. Ancient and Early Medieval Ustrushana // Archaeologists Retell. -Stalinabad, 1959. - pp. 114 - 134.

17. Negmatov N.N. Tajik Phenomenon: History and Theory. - Dushanbe, 1997. - 448 pp.

18. Negmatov N.N. Ustrushana in Antiquity and Early Middle Ages // Proceedings of the Department of Social Sciences under the Academy of Sciences of the Tajik SSR. - V.55. -Stalinabad: Publishing-house of the Academy of Sciences of the Tajik SSR, 1957. - 160 pp.

19. Polybius. General History. - V.II. - M.: Assoc. Ltd. "AST Publishing-House", 2004. - 765 pp.

20. Rakhimov N.T. Essays on the Medieval History of Vagkat-Ura-Tyube (X-XVI centuries). -Khujand: Light of Enlightenment, 2004. - 122 pp.

21. Smirnova O.I. Archaeological Explorations in Ustrushana in 1950 // Materials and Researches on Archeology of the USSR. 1953, - No. 37. - pp. 189 - 230.

22. Sughdian Documents from "The Mount ofMug". Issue III. Household Documents. Reading, Translation and Comments by M.N. Bogolyubova, O.I. Smirnova. - M. : Publishing-House of Oriental Literature, 1963. - 132 pp.

23. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. Volume 2. - Dushanbe, 2008. - 945 pp.

24. Schwartz F. Alexander the Macedonian in Turkestan // Turkestan Tidings. - 1894. - No. 56.

25. World Borders. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2008. - 128 pp.

26. Sughdian Dictionary (Sughdian-Persian-English) by B.Gharib. - Tehran: Farhangan Publication, 1995. - 644 pp.