Научная статья на тему 'ТАЪСИРИ УНСУРҲОИ ЗАБОНИ АРАБӢ ДАР АНТРОПОНИМИЯИ СОКИНОНИ КӮҲИСТОНИ БАДАХШОН'

ТАЪСИРИ УНСУРҲОИ ЗАБОНИ АРАБӢ ДАР АНТРОПОНИМИЯИ СОКИНОНИ КӮҲИСТОНИ БАДАХШОН Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
206
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
антропономия / ислам / исламский пророк / титулы / клички / простые слова / сложные антропонимы / археонмы.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Холикназарова Сакина Худжаназаровна

Данная статя посвящена анализу роли арабских элементов в системе образования антропонимов жителей Горного Бадахшана. Как известно, распространение в Среднюю Азию, Хорасане, Иране и прилагающих областях мусульманской религии и культуры одновременно привело к проникновению, массовому усвоению и утверждению арабских личных имён среди народов Востока. В связи с распространениям ислама арабский язык оказывал существенное влияние в образовании антропонимов, народов, принявших ислам. Фактически вся дореволюционная антропонимия памирских языков сформировалась по влиянием исламской религии и непосредственно под влиянием ее шиитского и суннитского толка. Среди арабских антропонимов заметное место занимают религиозные антропонимы, связанные с пророком и его сподвижниками. Также в статье рассматриваются структурно и лексико-семантические особенности антропонимов, заимствованных из арабского языка. Исследование антропонимического материала показывает, что большая часть арабских заимствованных имён по своей структуре являются сложными и составлены из двух популярных имен, или из прозвища+имя, или же из двух прозвищ, в результате чего образовалась большая часть собственных имён народов памира. Автор, анализируя заимствованные антропонимы арабского языка, показал разнообразие и богатство данного пласта собственных имен в памирских языках

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЪСИРИ УНСУРҲОИ ЗАБОНИ АРАБӢ ДАР АНТРОПОНИМИЯИ СОКИНОНИ КӮҲИСТОНИ БАДАХШОН»

ТАЪСИРИ УНСУРХОИ ЗАБОНИ АРАБЙ ДАР АНТРОПОНИМИЯИ СОКИНОНИ

КУХИСТОНИ БАДАХШОН

ХОЛИКНАЗАРОВА САКИНА ХУДЖАНАЗАРОВНА

Канд.фил. наук, старшый научный сотрудник Института гуманитарных наук им. академика Баходур Искандарова Национальной академии наук Таджикистана.

ГБАО, Хорог.

ВЛИЯНИЕ ЭЛЕМЕНТОВ АРАБСКОГО ЯЗЫКА НА СИСТЕМУ ОБАЗОВАНИЯ АНТРОПОНИМОВ ЖИТЕЛЕЙ ГОРНОГО БАДАХШАНА

Аннотация: Данная статя посвящена анализу роли арабских элементов в системе образования антропонимов жителей Горного Бадахшана. Как известно, распространение в Среднюю Азию, Хорасане, Иране и прилагающих областях мусульманской религии и культуры одновременно привело к проникновению, массовому усвоению и утверждению арабских личных имён среди народов Востока. В связи с распространениям ислама арабский язык оказывал существенное влияние в образовании антропонимов, народов, принявших ислам. Фактически вся дореволюционная антропонимия памирских языков сформировалась по влиянием исламской религии и непосредственно под влиянием ее шиитского и суннитского толка. Среди арабских антропонимов заметное место занимают религиозные антропонимы, связанные с пророком и его сподвижниками.

Также в статье рассматриваются структурно и лексико-семантические особенности антропонимов, заимствованных из арабского языка. Исследование антропонимического материала показывает, что большая часть арабских заимствованных имён по своей структуре являются сложными и составлены из двух популярных имен, или из прозвища+имя, или же из двух прозвищ, в результате чего образовалась большая часть собственных имён народов памира. Автор, анализируя заимствованные антропонимы арабского языка, показал разнообразие и богатство данного пласта собственных имен в памирских языках.

Ключевые слова: антропономия, ислам, исламский пророк, титулы, клички, простые слова, сложные антропонимы, археонмы.

INFLUENCES OF ARABICAN LANGUAGES ELEMENTS ON THE ANTHROPONYMS SYSTEM OF INHABITANTS OF BADAKHSHAN

Annotation: This article is devoted to the analysis the role of Arabian elements on the anthroponyms system of inhabitants of Badakhshan. As is known, the spread of the Muslim religion and culture to Central Asia, Khorasan, Iran and adjacent areas simultaneously led to the penetration, mass assimilation and approval of Arabic personal names among the peoples of the East. In connection with the spread of Islam, the Arabic language had a significant impact in the formation of anthroponyms, peoples who converted to Islam. Among the Arabic anthroponyms, a prominent place is occupied by religious anthroponyms associated with the prophet and his companions. In fact, the entire pre-revolutionary anthroponyms of the Pamir languages formed under the influence of the Islamic religion and directly under the influence of its Shiite and Sunni persuasion.

The article also discusses the structural and lexical-semantic features of anthroponyms borrowed from the Arabic language. The study of anthroponomical material shows that most of the Arabic borrowed names are complex in structure and are composed of two popular names, or of a nickname and a name, or of two nicknames, resulting in the formation of most of proper names peoples of the Pamirs. The author, analyzing the borrowed anthroponyms of the Arabic language, showed the diversity and richness of this layer of proper names in the Pamir languages.

Key words: anthroponomy, Islam, Islamic prophet, titles, nicknames, simple words, complex anthroponyms, archeonims.

Номхо маъхази муътамади таърихию забонй ба хисоб рафта, ба таъриху забони хар кавму миллат алокамандии ногусастанй доранд. Номгузорй таърихи кухан дошта, гузоштани ном ба инсон хикмати бузург дорад, зеро бо ном инсонро мешиносанд. Дар маъно ва шакли номхо таъриху фарханг ва хусусиятхои миллии халк акси худро меёбанд ва онхо хамчун либоси миллй таъриху маданияти халкро ганиву зебо мегардонанд. Яъне дар баробари бойгарии лугавии забон буданашон, номхо инъикосгари асолати миллию фархангии хар як халк махсуб мешаванд. Дар онхо тарзи зисту зиндагонии мардум дар даврахои мухталиф, баъзе дигаргунихои хаёти сиёсй, ичтимой ва маъдании халк тачассум мегардад. Вожаи «ном» (номи бунёди асили форсй-точикй дошта, дар забонхои кухан, авасто ва форсии кадим дар шакли «нам» форсии миёна «наман» ёд шуда, дар як катор забонхо, аз чумла лотинй ба гунаи «nominis.», англисй «name», фаронсавй «nam», русй «имя» ва арабй ба сурати «исм» ба кор меравад, ки аз нигохи решашиносй дорои асоси ягона мебошад [21]. Дар фархангхои муътабари форсй (фарханги Муъин ва лугати Деххудо) мафхуми лугавии вожаи ном ба чунин маъно шарху тафсир ёфтааст: «Калимае, ки барои ном бурдани касе ё чизе истифода мешавад». Дар Энсиклопедияи Британика омадааст, ки: "Ном калима ёгурухикалимахоест, ки ба шахси мушаххас ишора мекунад, на ба хусусиятхо ва сифатхои у [21]. Пас маълум мегардад, ки раванди номгузории ашхос аз мутакадимин миёни мардумон роич буда, аз худи хамон даврахо вазифаи мушаххасгардонии фард ва фарк кардани у аз дигаронро амалй мекардааст.

Мафхуми ном дар баробари он, ки хамчун шинохти шахс (исми хос будан), ашё ва ё ходисаю вокеае корбаст мегардад, дар ифодаи маъноии он таърих, фарханг, мазхаб, эътикодот, анъанаву суннатхо, тарзи тафаккур, ходисахои гуногунии табии, сиёсию ичтимой инъикос меёбанд, ки махз ба василаи онхо баъзе хаводиси таърихй дар даврахои гуногун дар чомеахои мухталиф аз худ накши мондагор гузоштаанд. Дар ин хусус аз суханони Президенти кишвар Эмомалии Рахмон ёдовар шудан ба хадаф мувофик аст, ки гуфтаанд; «... номгузории ашхос ва мавзеъхои чугрофии кишвар кисми нихоят мухим ва арзишманди суннатии номгузорй буда, чехраи вокей ва таърихи гузаштаи хар кавму миллат ба шумор мераванд» [16].

Ба ин васила тахкику баррасй ва тахлилу тадкики исмхои хос дар хар давру замон таваччухи ахли адаб ва зиёиёни пешкадамро ба худ чалб намуда, то ба имруз ин амали муфид, раванди ногусастанй ва мавкеи устувореро ба худ касб кардааст ва баробари дигар пахлухои илми забоншиносй дар холи рушду такомул аст. Феълан як кисмати забоншиносй, ки исмхои хосро меомузад бо истилохи юнонии «ономастика» (onomastika - onima «ном») «санъати номмонй» маълуму машхур аст. Мухаккики забонхои помирй Д. Карамшоев дар хусуси термини мазкур изхори акида намуда, кайд кардааст, ки "вожаимазкур "onoma «ном»" бо хаминмаъно дар забонхои эронйхифз гардидааст ва то холхам бо хамин мафхум (ср. тадж. ном, перс, nam, шугн. нум "имя, название") дар корбурд карор дорад" [11, 6].

Антропонимика (аз калимахои юнонии антропос-инсон ва онима-ном гирифта шудааст) як чузъи илми ономастика буда, аз конуниятхои пайдоишу инкишоф, маънидод, сохту таркиб, худуди интишор ва чанбахои ичтимоиву этнографии хама гуна номхои шахс - ном, номи оила, номи падар, тахаллус, лакаб, нисба, куния, номхои мустаор ва гайра бахс мекунад. О.С. Ахманова антропонимикаро «... як хиссаи лексикология мешиносад, ки номи хоси одамонро меомузад» [2, 56]. Ономотологи рус Никонов кайд мекуанд, ки «Антропонимия мачмуи номхои хоси одамон мебошад. Он ному насаб, тахаллусу лакаб, шаклхои кутохшуда ва сохтиномхоро дар бар мегирад...» [13].

Хдмин тарик, номхои одамон махсули даврахои гуногуни таърихй буда, тибки конуниятхои тахаввулоти забон инкишоф ёфта, зиндагии майишии одамон, сохтори ичтимой, эътикоди динй ва равобити забонии халкхои гуногунро аз ахди бостон то ба имруз инъикос карда меоянд. Яъне антропонимхо мачмуи калимахои тасодуфй набуда, балки ёдгорихои хоси фархангистанд, ки устуворй ва робитаи хамачонибаи фархангиро дар баробари инъикоси мархилахои мухталифи хаёти моддй ва маънавии халк дар худ тачассум мекунанд ва сарчашмаи бебахоянд барои омузиши таърих, фарханг ва забони хар як халк.

Бояд гуфт, ки антропонимияи забонхои помирй низ дар баробари дигар забонхои эронй сарчашмаи мухимест оид ба таъриху тамаддуни халкхои ориёй, минчумла мардуми Бадахшон. Тагйироту тахаввулоте, ки дар тули инкишофи таърих дар хаёти мардуми Бадахшон ба вукуъ пайваст ба антропонимияи он низ бетаъсир намонд. Вобаста ба ин омил номхои мардумии ин минтака то андозае ба дигаргунй дучор гардидаанд. Тагйирот дар антропонимхо такозои замон буда, агар аз як тараф инкишоф ва тагйироти сохтори чамъиятиро нишон дода бошад, аз тарафи дигар нишон медихад, ки аъзоёни чомеа, яъне халк ба чунин тагйиротхо ва дигаргунихо бетараф нестанд ва онро ба таври васеъ дар лексикаи худ истифода мекунанд. Мавриди зикр аст, ки асоси инкишофи антрапанимияи минтакаи мазкурро манбаъхои гуногун аз чумла, вокеияти реалию таърихии ин сарзамин, равобити халкхои маскуни он бо дигар халкхо, эътикоди динй, унсурхои фархангу тамаддун, мактабу маориф, баланд гардидани сатхи фархангии чомеа, анъана ва расму оинхои миллию махаллй ташкил медиханд.

Таърихи номхо чун коида ба таърихи хаёти ичтимоии мардум зич алокаманд буда, хама гуна дигаргунии чамъиятиро зуд эхсос мекунанд. Аз нуктаи назари мухаккики рус З.Г. Исаева «...антропонимхо аз дигар категорияхои лугавй (лексикй) бештар бо тагйирёбандагй ва тахаввулпазириашон тафовут зохир мекунанд. Вале ин чунин маъно надорад, ки номхои хоси ашхос бенизому номуташаккиланд» [9, 10]. Бахре аз мухакикони забоншинос бар он акидаанд, ки номхо нисбати лугат камтар ба тагйирот дучор мегарданд ва шакли кадимаи вожахоро дар худ нигох медоранд. Масалан, ономотологи точик Еафуров О. дар ин бора менависад, ки «...фаромушнабоядсохт, номхои хоснисбат ба лугат кам тагйир меёбанд. Аз инру дар онхо шакли кадимаи калима нигох дошта мешавад. Ба акидаиу ин бештар дар забонхои эрони аён дида мешавад» [8, 5].

Раванди номгузории мардуми манотики ВМКБ-ро агар аз нигохи даврахои ташаккули таърихиаш мавриди тахлилу омузиш карор дихем, метавон, кабатхои номхои точикй, арабй, туркй (киргизй-узбекй) русй, юнонй, хиндиро пайдо намуд, ки дар забонхои мазкур мавриди корбурд карор мегиранд ва дар баробари инъикоси мархилахои мухталифи хаёти сиёсй, моддиву маънавии мардум, мутаасилию таносуби хамачонибаи фархангхоро собит месозанд. Аз тахлилу баррасии таркиби антропонимияи забонхои помирй, равшан зохир мегардад, ки асоси инкишофи антропонимияи забонхои мазкурро натанхо номвожахои аслй, балки иктибоси номвожахо аз забонхои дигар низ ташкил медиханд. Аз забонхои дигар гирифтани калимахо барои хар як забон ходисаи маъмулию табий буда, дар раванди муносибатхои таърихй, иктисодй, ичтимой, фархангй ва тичоратии байнихамдигарии халкиятхову миллатхои мухталиф ба амал мепайвандад, ки бахри такмили бештари забони иктибосгиранда имконияти зич фарохам меоранд. Маликушшуаро Бахор таъкид бар он меорад, ки «Дар олам забоне нест, ки битвонад аз омехтагй бо забонхои дигар худро барканор гирад, магар забони мардуме, ки харгиз бо мардуми дигар омезиш накунад в а ин низ мухол аст» [3,134].

Мусаллам аст, ки дар интишор ва пахншавии исмхои хоси як миллату халкият дар байни миллату халкиятхои дигар омилхои мухталиф, аз кабили ходисаю вокеахои гуногуни таърихй, рушди илму фарханг, пешрафти техник, муносибатхои сиёсй, идиологияи хоким дар даврахои мухталиф, тичорат, хусни хамчаворй ва муносибатхои

хешутабории халкхои гуногун накши калидй бозидаанд. Кубрякова Е.С. омилхои дохилию берунии забонро чун омили асосии рушду инкишофи забон дониста, менависад, ки «...хеч як забони руи дунё зери телпаки шишагин инкишофу рушд намекунад. Омилхои беруна хох нохох (бевосита) ба он таъсир расонда, дар сохахои гуногуни он накши амики худро мегузоранд» [14].

Бояд гуфт, ки мардуми Бадахшони кухй - Помир новобаста аз махдудияти чугрофию табий дар мархилахои гуногуни инкишофи таърихии худ бо халкхои дигари хешу бегона дар робитахои гуногуни сиёсй, иктисодй, тичоратй ва фархангиву мазхабй карор дошт, ки ин сабаби иктибос гардидани вожахо ва истилохоти зиёде, ба хусус лексикаи антрононимй ба ин забонхо махсуб мешавад, ки дар байни онхо номхои арабй, ки бар пояи суннатхои исломй асос ёфтаанд, бар дигар навъи исмхо бартарият дошта, дар таркиби лугавии ин забонхо чойи махсусро ишгол кардаанд. Дар шаходати суханони хеш метавон асархои номшиноси точик А. Еаффуров, бахусус «Таърих ва ном», ки дар он лугатномаи номхои хоси мардуми минтакаи Осиёи Миёна оварда шудааст [4], мисол овард, ки аз 3835 адад антропоними мардуми минтакаи номбурда кариб 2380 адади онхоро антропонимихои арабй ташкил медихад, ки айнан ба забонхои помирй хам тааллук дорад. Номшиноси рус А.В.Суперанская дар ин бора менависад, ки: «Дар таърихи ономастика номхои мусулмонй, ки тавассути ислом (асри VII) дар бисёр кишвархои Осиё, Африко ва кисман Аврупо пахн гардидаанд, накши мухим бозиданд" [18, 29] Аз ин бар меояд, ки макому манзалат ва таъсири ин ё он халкро дар инкишофи тамаддуни халки дигар аз руйи микдори умумии калимахое, ки забони он ба забонхои дигар додаст, ба осонй муайян кардан мумкин аст.

Бояд тазаккур дод, ки раванди омузиши масъалахои таъсири байни хамдигарии забонхои арабй ба забонхои эронй таърихи хазорсола дошта, пайваста дар мехвари пажухишу тахкики олимон ва мухавдикони самтхои гуногуни ватаниву хоричй карор дошта, дорои сабабу омилхои мухталифи таърихй мебошад. Аз чумла мухаккик Н. Маъсумй ворид гардидани иктибосоти арабиро «тагйироти чиддй дар таркибилугавии забони точикй» хисобида онро ба «вокеаи Осиёи Миёна ва Эронро истило кардани арабхо ва ба афзудани нуфузи дину забони арабй» вобаста медонад, ки ин чараён то ибтидои асри ХХ давом кардааст [20]. Баъд аз забт гардидани Осиёи Миёна ва Эрон аз тарафи арабхо (асри VIII) ахолии манотики мазкур дар зери итоати онхо карор дошта, забонхои махаллии эронй ба махдудият дучор гардида, тадричан дар байни табакаи аёну ашроф танхо барои муносибат бо тобеону хизматгорон истифода мешуданд ва забони «мукаддас»-и арабй бошад, ба сифати забони адабй ва давлатй хизмат мекард, яъне донистани забони арабй дар он давра як навъ нишонаи «сатхи баланди фархангу маърифат» шинохта мешуд. Ин мухимтарин омиле ба хисоб мерафт, ки чараёни пахн гардидани забон ва хатти арабиро дар байни мардуми эронинажод тезонида, барои аз доираи истифода баромадани хат ва забонхои махаллии эронй замина гузошт. Ба кавли Н. Зохидов: «Аз ин пас дар дарозои дусад сол забони арабй забони расмии Эрону Мовароуннахрва воситаиягонаинашриафкориадабивуилмивудинйгардид» [20]. яъне ба андозаи мустахкам гардидани салтанати хилофати арабхо ва пахн гардидани дини Ислом ва шохахои он забони арабй на танхо дар умури давлатдорй, балки дар дигар сохахои хаёти ичтимоиву фархангй макоми устувор пайдо мекард.

Албатта, хучуми аъроб, бахусус истилои ислом туфони тезу тунде буд, ки ба каламрави маскунии мардумони эронитабор ба таърихи фарханги комилан эронй нуктаи тамомй гузошт ва пас аз он ки дини ислом дар ин сарзамин пойдор гардид, тадричан фарханги нави эронй ташаккул ёфт, ки мех,вари онро дини ислом ташкил медод ва густариши арзишх,ои нави маънавиро ба дунбол дошт, аз ин ру, тамаддуни навини эрониро метавон х,амчун тамаддуни эронии исломй маънидод кард. Ба шарофати дини Ислом арабхо хам сохиби давлати мутамарказ шуданду хам чанбаи идеологии давлати

худро таъмин намуданд. Антропонимияи точик, менависад, А.Г. Еафуров "дар зери таъсири омилхоимураккабимаданй-таърихйва сиёсйшаклгирфтааст" [5].

Бо чорй шудани дини ислом ва пазируфта шудани расму русум ва анъанахои мардуми мусулмон дар Осиёи Миёна дар тамоми чабхахои хаёту фаъолияти халкиятхои ин сарзамин дигаргунихои амике ба амал пайвастанд, ки ин тахаввулот ва дигаргунй ба забон хам бетаъсир намонд, дар натича дар баробари дигар вохидхои лексикй, номвожахои ашхос, ки бо истилохи антропонимика ёд мешавад, иктибос гардида, ба системаи номгузории забонхои эронй таъсири нихоят бузург расонидаанд ва то хадди имкон тавонистанд тагйироти куллиеро дар суннатхои милии номофаринй ва номгузинии мардуми ин минтака ба амал оваранд. Бо ворид шудани антропонимхои зиёди арабй минбаъд истеъмоли номхои аслй-решагй, ки як вактхо дар байни ачдодонамон маъмулу маъруф буданд, ба махдудият дучор гардида, чихати номувофик буданашон ба системаи овозии забони арабй ва бегонаву ноошно будананшон ба забонхои точикй-форсй номаъмулу гайриистеъмол шуда, ба катори луготи камистеъмол ё худ матрук (археонимхо) ворид гардидаанд, яъне аз истеъмоли умум дур рафтанду акалияташон хамчун асосаи номсоз дар таркиби номхо бокй мондаанду халос.

Баъди пазируфта шудани дини ислом дар байни ачдодони мо бо номхои намояндагони машхури дин, чун пайгамбару сахобагон ва ашхоси сохибэътибори дини ислом мусаммо намудани фарзандони худ ба хукми анъана даромад, ки ин раванд беш аз 1400 сол шуд, ки идома дорад. Номшиноси точик Еафуров О. масъалаи мазкурро дар асараш "Шархи исму лацабхо" зери тахкик карор дода, менависад, ки: "Мусулмонони нав одатанисмхоикухнаихудро, ки аломати дини оташпарастй ёхуд буддой доштанд ба арабии мухаммадй табдил медоданд. Ахли табакаи хукмрон фарзандонашро бо исмхои арабйномгузорймекарданд, ки бо ин садокату вафодориихешро ба истилогароннишон медоданд" [8,11]. Махз ин омил боис гардидааст, ки як гурухи калони номхои мардуми Бадахшон аз чихати баромади забонй ба забони арабй матааликанд.

Ба таркиби системаи антропонимии мардуми Помир рох ёфтани исмхои хоси забони арабй асосан ба василаи забони точикй суръат мегириф, чунки дар гузашта забони мазкур дар каламрави номбурда ба сифати забони муошират байни мардуми тахчой (Помир) ва хамчунин василаи муошират байни халкхои давлатхои хамсоя (Афгонистон) хизмат мекард, ки дар натича кисмати зиёди асомии хос дар заминаи ин забон шакл гирифтаанд. Нуфуз ва интишори забони точикй дар каламрави Бадахшони таърихй таърихи хазорсола дошта, тахминан аз асрхои 9-10 шуруъ гардидааст, ки ба даврахои густариш ва пахншавии дини ислом, бахусус мазхаби шиаи исмоилия дар байни мардуми помирзабон рост меояд. Маълум аст, ки як кисми сокинони ВМКБ аз назари эътикоди мазхабй мусалмон буда, пайрави таълимоти шиа хастанд. Дар навиштахо ва манобеи таърихиву илмй шоири маъруф, Хуччати Хуросон, Носири Хусрав аввалин мураввичи мазхаби исмоилия дар Бадахшони таърихй каламдод шудааст.

Аз тахкики сарчашмахо бармеояд, ки дар иктибос гардидани антропонимхои зиёди арабй ба таркиби лиугавии забонхои помирй омилхои динй-мазхабй накши калидй бозидаанд. Маълум аст, ки кисмати зиёди антропонимияи забонхои помирии пеш аз инкилоб бевосита дар зери таъсири дини ислом ва бахусус фиркахои мазхабии он шиъа ва суннй шакл гирифтаанд. Ба кавли номшиноси точик О. Еафуров «Номхои ахолии исломовардаи Моварохуннахрро арабй не, балки мусалмонй гуфтан, дурусттар мешуд» [4,12].

Дар заминаи таъсироти омилхои динй-мазхабй тагйиротхои мухталифе дар истифода, номгузорй ва густариши номхои умумимусалмонй дар байни пайравони таълимоти мазхаби шиа ва суннй, ду равияи асоси Ислом, ки баъд аз рехлати Мухаммад (с) пайгамбар ба вучуд омада буданд, ба амал пайвастанд. Масалан, агар дар байни ахли суннат номхое чун Аббосу Абуббакр, Умару Усмон маълуму машхур бошанд, дар номномаи пайравони мазхаби шиа номхои мазкур кариб ки дида намешаванд, ё худ

номгузорй кардани фарзандон бо номи пайгамбари ислом Мухаммад (с) ва имом Алй (с) дар байни ахли тасаннун характерноку маъмул бошад ва номхои мазкур бе ягон фарманти номсоз (Алиев, Ализода, Мухаммадзода) фаровон ба кор бурда мешаванд, дар байни ахли ташаюъ баракс антропонимхои номбурда чихати мукаддас буданашон мамнуъ буданд. Яъне гузаштагони мо ба пайгамбар ва имомони хеш нихоят арч мегузоштанд ва худро дар назди онхо бисёр хакиру нотавон мепиндоштанд, ки бад ин минвол хешро сазовори номхои бузурги онхо намедонистанд. Вобаста ба ин масъала мухаккик Андреев М.С. низ нигоштааст, ки: "...мардуми омма аз сабаби эхтиром ба мазхаб худро лоики ин номхои бузург намедонистан^[1, 87]. Гарчанде ки дар фарханги мардуми Помир аз номгузорй кардани фарзанд бо номхои бузургони дин, алалхусус пайгамбару имомон худдорй мекарданд, аммо номхои мазкур дар шакли мустакил не, балки хамчун яке аз аносири фаъоли номсоз бо баъзе тагйиротхои овой ва гарамматикию лугавй дар бунёди дастаи калони номхои мухталифи мардона накши сазовор гузоштаанд. Масалан, антропоними Мухаммад, ки яке аз номхои пахншудатарин дар байни мардуми Помир, бахусус мардуми Шугнон махсуб мешавад, вобаста ба хусусиятхои овоии забонхои рушонй, бартангй, рошорвй ва вахонй шаклан ба тагйирот дучор шуда, дар шаклхои мухталиф мамад, мад//мат, ма дар ин забонхо роич буда, бо иловаи чузъхои гуногуни номсоз, ба мисли наби, расул, назар, азим, азиз, вафо, ато, бек ва дигарон дар системаи антропонимии ин забонхо ба сифати номи ашхос истеъмоли васеъ пайдо намудааст:

Мухаммад а. (арбоби динй, чамъиятй ва сиёсй, асосгузор ва шахсияти марказии ислом); Ма -Ма+мед Ма+баен, Ма+наби, Ма+зар//Ма+назар, Ма+ёсуф;

Мад // Мат - Мад+азиз, Мад+азим, Мад+айуб, Мад+айуб+хон, Мад+али, Мад+алибек, Мад+алишо, Мад+амин, Мад+асан//Мад+асен//Мад+асейн, Мад+ато, Мад+бек, Мад+вафо, Мад+вафобайг // Мад+вафобек, Мад+есуф // Мад+йусуф, Мад+зийо, Мад+амир, Мад+али+бек, Мад+али+шо, Мад+амин, Хуш+мад, Мад+амир, Шомат, Матшо;

Мамад - Мамад+али, Мамад+мусо, Мамад+акбар, Мамад+ризо, Мамад+носир, Мамад+карим, Мамад+амир, Мамад+азим, Дуст+мамад, Мамад+умбар, Мамад+амон, Мамад+гози, Мамад+наби, К^урбон+мамад, Мамад+ёсуф // Мамад+юсуф, Мамад+амир, Мамад+хон, Мамад+шарип// Мамад+шариф, Мамад+эсо, Мамад+шафи, Мамад+насим, Мамад+аёз, Мамад+ризо, Мамад+амир, Мамад+амон, Мамад+чума, Мамад+асан//Мамад+хасан, Мамад+наим, Мамад+нихол, Мамад+буна, Мамад+саид, Мамад+сахй, Мамад+шафи, Мамад+лоик, Мамад+расул, Мамад+розик, Мамад+аслам, Мамад+салим, Мамад+замир, Мамад+вали, Мамад+ёнус, Мамад+ёкуб, Мамад+эрон, Мамад+содик, Махмад+зоир, Мамад+газан, Мамад+иброим, Мамад+амон // Мамад+амун, Мамад+исохон, Мамад+азим, Мамад+ато+хон, Мамад+раим+бек, Мамад+аюб+хон, Мамад+амон+бек, Хуш+мамад, Шо+мамад, Марод+мамад, Давлат+мамад, Бой+мамад, Навруз+мамад, Пир+мамад, Курбон+мамад, Шер+мамад // Шир+мамад, Шех+мамад, Гул+мамад, Султон+мамад, Одина+мамад, Сафар+мамад, Арус+мамад, Урус+мамад, Шакар+мамад, Рулом+мамад, Ошур+мамад, Санг+мамад, Боз+мамад, Ниёз+мамад, Айдар+мамад, Рариб+мамад, Шох+мамад // Шо+мамад, Салол+мамад, Суф+мамад, Хол+мамад, Ч,он+мамад ё Мамад+чон, Кул+мамад ё Мамад+кул, Шозода+мамад, Файз+мамад, Хочи+мамад, Айди+мамад, Дуст+мамад, Абду+мамад, Абдул+мамад, Хайр+мамад, Дод+мамад ё Мамад+дод, Мамад+али ё Али+мамад // Ал+мамад, Сайн+мамад, Хок+мамад, Тош+мамад // Тош+мухаммед, Мир+мамад, Эди+мамад, Гадо+мамад, Факир+мамад, Орзу+мамад, Хайри+мамад, Мамад+сафо, Исор+мамад, Нисор+мамад, Одина+мамад, Мамад+вафо, Очи+мамад, Рачаб+мамад, Мирзо+махмад, Окмамад, Амир+мамад, Мамад+мард.

Аз вижагихои ихтисори чузъи Мухаммад, ки дар забохои мазкур ба мушохида мерасад, маълум мегардад, ки он ба як ходисаи забоние, ки дар илми забоншиносй (аз асрх,ои XVII-XVIII) бо истилохд „сарфакорй" (экономия) вобаста аст, дучор гардидааст ва тагйирёбии забон - ин созиш байни талаботи муошират ва кушиши инсоният барои кам сарф намудани кувва мебошад" [Мартине, 1960].

Бояд тазаккур дод, ки антропоними Мухаммад дар чахони ислом яке аз пахншудатарин исмхои хос махсуб ёфта, кариб, ки дар номгузории хамаи халкхои Осиёи Миёна ба кайд гирифта шудааст. Дар гузашта дар баробари оммаи халк исми Мухаммад-пайгамбарро бештари хокимони давр ба сифати номи дуюм ва ё лакаби махсус ба исми хеш хамрох мекарданд. Еафуров О. дар ин бора кайд мекунад, ки "...бисёр хокимони туркнажод (Олтинурда Узбекхон, Алпарслони Салчукй)онро хамчун номи дуюми мусулмонй интихоб мекарданд. ... аз Бобур сар карда тамоми шохони Хиндустон (писарони Шохчахон - Муродбахш, Шохшучоъ ва Аврангзеб) ба Мухаммад мусаммо мешуданд... ."[7, 85].

Аз чихати дарачаи истеъмол номвожаи Алй дар системаи антропонимии ин забонхо чои дуюмро ишгол мекунад. Номи Алй баъд аз Мухаммад дар чахони ислом, бахусус ахли шиа шухрати зиёд дошт, чунки худи Паёмбар бевосита ба тарзи равшану возех уро пеш аз вафоташ васй-чонишини конунии худ таъин карда буданд. Ин далелро хадиси Еадири Хум, ки ахли ташшаюъ ба он хамчун санади таъини халифа ишора мекунанд, собит месозад. Ахли шиа Имом Алиро бехад таъзим мекарданд, ки бад ин васила номхои мураккаб аз исми Алй дар байни сокинони Кухистони Бадахшон васеъ ва ба таври фаровон дар истемоъланд: Алй а. - Али+акбар, Али+бахш, Али+гавар, Али+гул, Али+дуст, Али+ёр+бек, Али+мамад // Ал+мамад, Али+мамад+шо, Али+мардон // Али+мардун // Али+мэрдон // Али+мурод // Али+мэрод, Али+назар, Али+пано, Али+хон, Али+куул, Али+чон// Али+чун, Али+бахш, Али+назар// Ал+назар, Али+ша // Али+ха //Али+шо, Али+калон, Али+акбар, Али+чон, Али+бек, Али+берди, Али+акбар, Али+бек, Али+дин, Давлат+али, Рулом+али, Кадам+али, Мир+али // Мир+али+бек // шо, Марод+али, Дуст+али, Мурод+али, Сабз+али, Абдул+али, Мурк+али, Лутф+али, Сабр+али, Гург+али, Мамад+али// Махмад+али//Мамат+али, Носир+али, Икбол+али, Файз+али, Шер+али, Бахт+али, Мирзо+али, Сурх+али, Бахт+али, Мэр+али, Нагз+али, Ораз+али Курбон+али, Карам+али, Банд+али, Ёд+али, Абдул+али, Ганч+али, Борак+али, Ризо+али, Нодир+али, Санг+али, Султон+али, Айн+али+шо, Али+нигох, Али+мардон, Мир+али+бек, Шер+али+хон, Мурод+али+хон, Равшан+али+хон, Мамадали+шо, Курбон+али+шо, Амон+али+шо, Зур+али+шо, Саид+али+шо.

Ё худ гурухи дигари номхои арабй, ки чанбаи мазхабй доранду ба системаи антропонимикаи забонхои помирй рох ёфтаанд, антропонимхои ифодакунандаи номи асосгузорони дини ислом, писарони хазрати Алй (с) Хасан а. (дуввумин имоми

шиъаён) ва Хусейн а. (имоми сеюми шиаён) мебошнд, ки аз руи суннат дар байни мардуми Помир асосан ба догоникхо гузошта мешуданд. Мавриди зикр аст, ки номхои мазкур нахуст танхо дар байни авлодоне, ки худро аз насли пайгамбар махсуб медонистанд, маъмул буданд. Мардумшиноси рус Андреев М. С. дар ин бора кайд мекунад, ки "... бо инномхо номгузорйкардани фарзандро танхо авлодони сайидхо цоиз мешумориданд, чунки онхо худро аз насли пайгамбарон махсуб медонистанд [1, 87]. Номшиноси точик Еафуров О. низ номвожаи арабии Саид ё Сайидро ба маънои "бузург" мехтар", касе ки аз авлоди Мухаммад пайгамбар бошад, шарх додааст" [7, 117]. Дар баробари ин ба василаи антропнимхои номбурда дар системаи антропонимии забонхои мазкур номвожахои зиёди мардона ба монанди Лутфасан, Мирасан // Мирасен, Мамадасан//Масан, Шозодаасан, Саидасан// Седасан, Гуласан, Абдуласан, Асанбек // Асанбайг, Асаншо, Асаналишо, Асанбону (исми занона), Муоласен, Асанали; Курбонхусейн // Курбонасен, Мародасейн // Мародасен, Абдуласейн, Руломасейн,

Миллоасейн, Султонхусейн, Давлатусайн, Шогуласейн, Малакасейн, Усайнбек, Шосейн, Ёрасен руйи кор омадаанд, ки тадричан мавриди истифодаи умум карор гирифтаанд.

Мусаллам аст, ки дар гузашта чинси латифро бештар бо номхои далолаткунандаи маъонии нек ба монанди " самокату покдоманй, боиффатй, порсой, шармгинй" ном мегузоштанд, ки ин суннати номгузории ачдодонамон то кунун низ дар байни мардуми кухистон идома дорад. Бад ин васила номхои занонае, ки бевосита бо паёмбар ва ахли авлиёи чахони ислом марбутанд, дар номномаи мардуми мусалмон чойгахи махсусро ишгол мекунанд, ки дар байни онхо номи духтарони хазрати Мухаммад (с) Фотима, Рукия, Кулсумва хамсарони дустдоштаи он хазрат Хадича, Оиша, Зайнаб (София), Майрам макоми махсус доштанд. Дар баробари номхои мазкур наъти хазрати Фотима - Захро, Марзия, Муборака низ дар байни мардуми Помир ба сифати ном маъмул мебошанд. Дар байни ахли шиъа одатан исми Фотима бо наът - Фотимаи Захро ёд мешавад, ки шаходат аз зебогии уст. Дар фарханги номгузории мардуми ин минтака номи Фотима ва наъти у Захро, ки дар байни бештари халкхои Осиёи Миёна ба шакли Зухро (Фотима Захро) маъмул аст, асосан ба дугоникхои чинси занона дода мешуд.

Хамчунин бо анчомаи номсози муаннаси арабии - а низ дар таркиби антропонимияи мардуми Бадахшон номвожахои зиёди арабй ба мушохида расидаанд, ки барои афзудани микдори номхои занона дар забонхои мазкур мусоидат кардаанд. Доираи истифодаи ин номхо дар ду шакл (мардона ва занона) фаровон ба кайд гирфта шудааст:

Аз чумла: Мунавар - Мунавара, Фарид - Фарида, Мавчуд - Мавчуда, Мунис -Муниса, Назир - Назира, Нодир - Нодира, Зариф - Зарифа, Хвалим - Хвалима, Насим -Насима, Самир - Самира, Махмуд - Махмуда, Муаззам - Муаззама, Мукаррам -Мукаррама, Обид - Обида, Одил - Одила, Олим - Олима, Ориф - Орифа, Отиф - Отифа, Шариф-Шарифа ва г.

Гарчанде ки номгузорй кардани фарзандон бо номхои Худо ва сифатхои Худованд хам дар байни ахли шиа мамнуъ буд, аммо номхои мазкур дар системаи номгузории забонхои помирй дар ташаккули колаби мураккаби номвожахо, бахусус мардона васеъ бармад намуда, макоми исмхои хосро гирифтаанд. Тибки таълимоти исломй шумораи номхои Худо то 99-мерасад [17], ки намунахои зирин кисмате аз онхо ба хисоб рафта, дар заминаи номгузории анъанавии миллиамон офарида шудаанд: ал-Холик а. ¿Р^ - (офаридгор, халккунанда) - Холик, Холикшо, Холикдод, Холикназар, Абду(л)холик// Абдухолик ар-Рахмон а. сйч^й (бисёр рахмкунанда, бахшанда) - Рамон // Рахмон, Рамонбек // Рахмунбек, Рахмонкуул, Абдурахмон, Рамонберди, Рахмона, Рамонбегим, Рамихудо; ар-Рахим а. (бисёр бахшанда, мехрубон) - Раим //Рахим, Раимбек // Рахимбек, Рахимчон // Раимжон, Раим дод // Рахим дод, Абдураим // Абдурахим, Саидраим, Раимхудо, Раимшо, Мамадраим, Рахима; ал-Азим а. (бузург, тавоно) - Азим, Азимшо, Азимбек, Азима, Азимчон, Мамадазим; Аъзам а. »Це (азим, бузург) - Азам, Азамбек, Азамшо, Азамхон; Акбар а.^! (кабир, бузургмартаба) -Акбаршо, Акобир, Саидакбар, Мамадакбар, Акбархон, Акбарчон, Алиакбар; Акрам а. »о*1 (бузургтарин) - Акрамбек, Акрамбайг, Акрамшо, Акрамхон; Кодир а. ^ (тавоно ва бакудрат) - Кодир, Кодиршо, Абдулкодир; ал-Мусаввир а. (суратдиханда,

нигоранда) - Мусавир, Мусавиршо; ал-Чдббор а. (хокими мутлак, сохиби тавоной ва кудрат, аз хама забардаст) - Цаббор, Цобир; ал-Карим (сахй, сохибкаромат, сохибэхсон) - Карим, Курбонкарим, Мамадкарим, Саидкарим, Каримкуул, Каримдод, Султонкарим, Абдулкарим, Карамалишо, Каримбой, Каримдод; ал-Еаффор а. (бисёр авфпазир, бисёромурзанда, бахшоянда) - Рафур //Раффор, Абдулгафор; ал-Х,акк <3^1 - (бархак, росту дуруст) - Акназар, Акдод, Акдодшо, Акдодхон, Акдуст, Акрризобек, Аксакол; ал-Алим (олим, доно, дорои илми васеъ) - Алим, Алимбек, Алимшо, Алимназар; ал-Малик (подшохи хакикй, хокими олй) - Малик, Маликхинзо, Шодмалик,

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "ЕпсИвББ Ь^М ш 8с1епсе"

Малика, Маликбек // Миликбек, Маликноз, Маликшо, Малакбоз; ал-Муъмин а. ù*^ (амондиханда) - Муминшо // Миш, Муминамо/ ал-Азиз а. JajH (бар хама голиб, тавоно) - Азиз, Азизшо // Азишо, Азизбек, Мамадазиз, Гулазиз, Азиза, Азизмо, Азизулло, Азизмамад; ар - Раззок а. ¿ЦЦЙ (ризку рузидиханда) -Розик, Раззок; ал-Муъизз а. (иззатдиханда) - Муиз; ал-Латиф а. - (эхсонкунанда, комилан бо лутфу карам) -Латиф, Латифа, Латифбек, Лутфишо, Лутфищ ал-Х,алим а. - (бурдбор,

тахаммулкунанда) - Хвалим, Хвалима/ ал-Хаким а. - (донои хакикати хар чиз,

хирадманд) - Хаким // Аким, Хакимшо, Акимбек; ал-Мачид (оликадр, бузург) -Мачид, Абдулмацид, Султонмачид ал-Матин а. ûdM (устувор, неруманд) - Матин/ ал-Валй а. (дуст, содик, мададгор) - Валй, Валид, Мирвали, Саидвали; ал-Хдмид а. (писандида, сутуда, сазовори ситоиш) - Амид, Амида, Абдуламид, Абдуламидхощ ал-Кайюм а. (поянда, абадй, хамеша коим) - К^аиюм, ас-Самад а. J-^l (поянда, човидон, абадй, бениёз) - Самад аз-Зохир а. >1^1 (ошкоро аз руи кудрат, падидор) - Зоир, Зоиршо, Зоирбещ ар-Рауф а. <4jjull (нихоят мехрубон) - Рауф; ан-Нур а. jjll (нури комил, фуруг) -Нур, Нурик, Нуралишо, Нургул, Нурулло Мамаднур, Нурофарид,, Нуриллобек, Шонуридин, Нурмамад, Нурали, Нурулло, Нурнисо, Нуричахон, Нурбегим, Нургул; ар-Рашид а. u^jll (рахнамо ва росттадбир, растагор) - Рашид, Рашидек, Султонрашид; ал-Вохид - (якто, якка, Худои ягона) - Абдулвохид, ва шакли мухтасари он Вохид низ ба сифати ном маъмул аст.

Кисмати бузургеро дар байни номвожахои арабй исмхое, ки бо антропоними арабии Аллох, а. (Оллох)исми зоти Парвардигор)) шакл гирифтаанд, ташкил медиханд. Вожахои «улло, илло», ки дар таркиби антропонимхои зер омадаанд, шакли ихтисоршудаи калимаи «Оллох» мебошад: Абиб+улло, Азиз+улло, Азат+улло, Айн+улло, Райб+улло, Сайф+улло, Насрат+улло, Зайд+улло, Иззат+улло, Мир+улло, Абиб+улло, Немат+улло, Амон+улло, Файз+улло, Шоабиб+улло. Аноят+улло, Нушат+улло, Шук+улло, Асмат+улло, Зикр+илло, Сад+улло, Шоисмат+улло Нас+улло, Айн+улло, Нур+улло, Асад+улло, Хайр+улло, Абд+улло, Файз+улло, Саид+абд+илло, Асад+улло+бек, Айзат+улло+бек, Нур+улло+бек, Зайд+улло+хон, Абд+улло+бек Байд+улло, Абайд+улло, Абд+улло+бек, Неъмат+улло+бек, Абд+улло+хон, Сад+улло+бек, Абд+улло+бек, Шук+улло+бек, Хайр+улло+бек, Рулом+илло, Лутф+илло, Амун+илло.

Хамчунин дигар ба гурухи антропонимхои мазкур мо он номвожахоеро, ки бо решаи арабии Абд (гулом, банда), Абду (шакли мухаффафи Абдух - бандаи у, яъне бандаи Худо) ва асмои Оллох шакл гирифтаанд шомил донистем. Худи вожаи «<абд» аз таркиби «ъабада яъбудууъибодатан» гирифта шудааст, ки маънояш парастиш ва шинохти Худои якто, ё ин ки банда, парастанда, ё худ фармонбардорро дорад. Ба ин маъни дар антропонимияи мардуми Бадахшон номхоеро ба монанди Абдуллох // Абдулло // Абдилло, Абдол, Абдолбек, Абдурахим, Абдурахмон, Абдулхолик, Абдулшаид, Абдулвохид, Абдулазаз, Абдулджабор, Абдурахмонбек, Абдулкодир, Абдусамад, Абдусаттор, Абдусалом // Абдулсалом, Абдураззок, Абдукарим, Абдулмачид, Абдулатиф, Абдуллобек, Абдурауф, Абдуамин, Абдулалим, Абдулаким, Абдулвохид, Абдураби, Абдушафи, Абдулваоб, метавон пайдо намуд, ки маънои парастиш ва бандагии Хдои вохиду ягонаро ифода мекунанд. Номвожаи Абдул, ки дар байни мардуми Бадахшон маъмул аст, шакли ихтисоршудаи исмхои фавкузикр мебошад. Гарчанде ки дар байни мардуми мусулмон номхое, ки далолат ба бандагй ва тоати гайри Худои ягона менамоянд, кобили кабул нестанд, аммо дар байни мардуми Помир антропонимхое, чун Абдумамад, Абусайид, Абдуали, Абдулхасан, Абдуласен, Абдурасул, Абдунаби, Абдулали, Абдулназар, Абдулофиз Абдулатхон, Абдуламидхон, Абдулмасихон, Абдулфаёз, Абдулчонва дигаронро метавон номбар кард, ки ба бандагй ва фармонбардорй аз хазрати Мухаммад, Алй, Хасан ва Хусейн далолат мекунанд.

Чуноне ки маълум гардид, дину мазхаб ва эътикод яке аз сарчашмахои асосии такмилу рушди низоми антропонимии сокинони ВМКБ махсуб мегардад. Дар баробари номи пайгамбару сахобагони у, ки дар байни мардуми Бадахшон ба сифати исми ашхос маълуманд, хамчунин номхои зиёди арабиро метавон мисол овард, ки заминаи ташаккули онхоро истилохоти динй-мазхабй ба монанди расул (Мамадрасул, Руломрасул, Абдурасул//Абрасул, Шоабдурасул), набй (Мамаднаби, Руломнаби), ориф (Орифшо, Мамадориф), факир (Факирмамад), банда (Бандали, Худобанда, Бандихудо), халифа (Халифаби), мавло (Мавлоназар, Мавлодод, Додимавло), шайх (Шехмамад, Шехвали), мулло (Муллоабдол, Муловали, Мулочон, Мулоназар, Мулокобил, Муллоасен, Мулокурбон, Муломамад, Мулосоли, Мулохон, Муломурод, Мулофутур) ташкил медиханд.

Аксари номхои арабие, ки дар байни мардуми помир ба сифати исмхои шахс дар истеъмоланд аз лакаб ё наът сарчашма гирифтаанд. Лакаб номи иловагиест, ки ба шахс аз руи сифати нек ё бад, ё ин ки ягон хизмату кораш дода мешавад. Дар фарханги забони точикй лакаб ба чунин маъно шарх ёфтааст: "Лакаб - номи дуюме, ки ба тарикиифтихор, мадх ё хачву мазаммат ба номи аслии касе илова шудааст ё чойи номи аслии уро гирифтааст" [19, 598]. Бояд гуфт, ки санъати лакабгузорй ва номхои ифтихорй, хамчун расм ва анъаноти давлатию динй дар таърихи мардуми Осиёи Миёна аз давраи пеш аз ислом сарчашма гирифта, дар давраи хукумати ислом низ идома ёфтааст. Дар байни ахли ислом гузоштани лакаб бо хадафи тамасхур ё паст задани шахс чоиз нест, аммо додани лакаб бахри таъкиди сифатхои нек, ба хадаф мувофик мебошад. Дар гузаштаи дур лакабу уонвонхои ифтихорй асосан хоси табакахои болой ва ахли уламою такво будааст, ки бо мурури замон ба гурухи исмхои шахс шомил гашта, аслан ба фонди маъмули номвожахои забон гузаштаанд. Масалан, лакабу эпитетхои хазрати Мухаммад (с) ба монанди Мустафо, Ахмад, Мухтор, Абдуллох, Русулулох, Саид // Сайид, Бокир (хамчунин исми имоми чорумини Шиаён Мухаммадинили Бокир - бозкунандаи сирру асрор), Абулкосим ва имом Алй (с), аз чумла Хайдар, Муртазо, Абулхасан ки бозгукунандаи сифату рафтор ва мартабаи ишголкардаи онхо дар дин мебошанд, хамчун исми хос пештар вучуд надоштанд. Аммо баъдтар ба шарофати пайгамбари ислом ва хазрати Алй ба сифати ном дар байни мардуми мусулмон чаззоб гардидаанд. Дар номгузории мардуми Бадахшон натанхо худи лакабу эпитетхои мазкур ба сифати номи одамон ба мушохида мерасанд, балки дар ташаккул ва пайдо гардидани асомии зиёди мураккаби мардона ба мисли Амад // Ахмад, Ахмадшо, Ахмадбек, Амид, Мирахмад, Гуламад, Расул, Саидмухтор, Хайдаршо, Хайдарчон, Айдимамад, Айдарбек, Шохайдар, Айдармамад Сайидкул, Сайидназар, Сайидшо, Саидчамол, Саидимрон, Сайидали, Сайидхасан, Сайидхасаншо, Сайидхусейн, Сайидвалй, Сайидрасул, Саиднаби (Саида, Саидбегим, Саидмо), К°°ум, Косимшо, К°°умбек, Абдулхасан сахм гузоштаанд. Бояд тазаккур дод ки, бо номвожахои Мустафо ва Муртазо асосан дугоникхои чинси мардона мусаммо мешуданд. Мустафо яке аз алкоби ифтихории Мухаммад-пайгамбар ва Муртазо лакаби таърифии имом Алй буда, одатан дар якчоягй бо исми онхо ёд мешуданд - Мухаммади Мустафо ва Алии Муртазо. Аммо бо мурури замон алкоби номбурда дар номгузорй дар радифи исмхои Мухаммад (с) ва Алй (с) баробар истеъмол мешуданд ва ба номхои маъмули исломй табдил ёфтаанд. Ба сифати номхои хос дар байни мардуми Помир хатто номи атрибутхои хазрати Алй, аз чумла шамшери у "Зулфикор"хам маъмул хаст.

Лакабу унвонхо вобаста ба ходиса, вокеа, ё ин ки амалхои содиркардаи одамон низ ба миён меомаданд. Масалан, дар гузашта хар як хокими мутлак, ки номаш ба фатху зафархо машхур мешуд, сохиби унвони ифтихорй мегашт. Ин унвонхо аксаран мафхумхои зафармандй, голибият, далерию шучоат, кудрату бузургй ва монанди инхоро дар бар мегирифтанд, ки исмхои ал-Малик ал-Музаффар, ал-Малик ан-Носир, ал-Мансур, ар-Рашид, ал-Махдй, Носири дини Мухаммад, Алоуддин, Сайфи дини

Мухаммад, Сайфулло, Баховуддин, Цалолалддин, Чамолуддавала, Цамолуддин, Исомуддин, Камолиддин, Рукниддин, Точулмулук, Точуддувала, Точуддин, Шамсулмулук, Азизуддавала, Азизуддин, Азизулмулк, Сирочиддин, Аслиддин, ал Малик аз-Зохир, ал-Малик ал-Комил,ал-Малик ал-Одил, Сайфулислом, Шамсулислом кисмате аз онхоро ташкил медиханд. Бахре аз исмхои арабй, ки дар байни мардуми Бадахшон ба кайд гирифта шудаанд, манша ё худ сарчашмаи пайдоишаш махз лакабхои номбурда махсуб мешаванд, ки бо мурури замон ба исми хос мубадал гардидаанд. Номвожахои Музафар, Малик, Носир, Мансур, Рашид, Мадй, Сайф, Камол, Точи, Шамс, Сироч, Азиз // Азиза, Зоир, Комил, Одил, Ислом, Цамол, Цалол, ки дар байни мардуми ин минтака маълуманд шакли мухтасари лакабхои фавкузикр махсуб мешаванд. Маълум аст, ки мардуми мусалмон ба фарзандонашон номхои басе мухташаму такбиркунанда мегузоштанд ва шояд сабаби ба сифати ном дар байни мардум маъмул гардидани унвонхои мазкур махз хамин бошад.

Дар фарханги номгузории мардуми Помир дар радифи унвонхои ифтихорй лакабхои салотину амирон ба монанди султон, амир, хоча, мирзо, малик, ки дар даврахои муайяни таърихй дар худуди Осиёи Миёна зиндагй ва хукумат бурдаанд, ба кайд гирифта шудаанд. Мисоли номвожахои мазкур исмхои мураккабе, ки бо чузъхо ё худ унсурхои ишорашуда, ба монанди Султон // Силтон, Султончон, Султонбек, Султонмамад, Султонали, Султонхоча, Султонбегим, Султонсаид, Амирбек, Амирмамад, Амирхон, Амиршо, Амирбегим, Мир, Мирак, Мирик, Мирлангар, Мирафганд, Миразиз, Саидамир, Хоча, Хочаназар, Хочабегим, Сайдхоча, Давлатхоча, Махмадхоча, Мирзо, Мирзошо, Мирзоашраф, Мирзомустаким, Мирзонабот, Мирзоназар, Мирзохасан, Мирзоаёз, Мирзонаим, Мирзошариф, Мирзошарип, Мирзонеъмат, Мирзомамад, Мирзоилол, Мирзоначот, Мирзоазиз, Мирлангар, Маликшо, Назармалик, Маликзод, Малика сохта шудаанд, махсуб мешаванд. Бояд тазаккур дод, ки унсурхои мазкур натанхо дар сохтани номхои мураккаб сахм гузоштаанд, аммо худи онхо хам ба сифати номхои мардона байни мардуми ин минтака васеъ корбурд доранд. Бояд гуфт, ки нахуст унсурхои таркиби номхои мазкур аз мансубияти этникй, баромади ичтимоии ашохс дарак медоданд, аммо баъдтар ин хусусияти хешро аз даст додаанд ва ба номхои оддй байни мардум табдил ёфтаанд.

Дар баробари шохон ахли вузаро ва хукамои дарбор низ бо донишу хиради волояш мулаккаб мешуданд, ки дар ташаккули кисмате аз номвожахои мардуми Бадахшон накш гузоштаанд. Масалан, номвожахои Низом, Низомидин, Нозим, Нозимшо, Нозимбек, ки ба сифати номи ашхос дар байни мардуми Бадахшон ба кайд гирифта шудаанд, шакли мухтасари лакаби фахрии вазири дарбори Салчукиён "Низомулмулк (муратибкунандаи корхои давлат)" мебошанд, ки маънои тартиб, низомро ифода мекунанд. Ё худ номвожаи Олим, ки дар фарханги забони точикй ба маънои донишманд, доно, огох омадааст [19, 912] ва асосан наъти хар шахсе буд, ки дар ягон сохаи дониш ё худ касбу хунар шухратманд гардидааст. О. Рафуров менависад, ки "нахуст лакаби фахрй на ба ахли илму дониш, балки ба хукуматдорон тааллук доштааст. ... хануз аз асри 11 баъзе хонхои сулолаи Карахониён худро Ал-Хокон ал-Олим, Ал-Малаик ал-Олим меномиданд. Баъди истилои мугул калимаи олим чузъи номи хонхои чингизй гардид, ки маънои "хокими доно", "хокими хирадманд", подшохи аз хама чиз бохабар".. ро фаро гирифта буд. Баъдтар лакаби Олимро ба вазирон низ ато мекарданд" [7, 101] Номвожахои Олимназар, Олимшо, Олимчон шаклхои мураккаби ин ном мебошанд, ки дар байни мардуми Бадахшон мастаъмаланд. Ё ин ки номвожаи Фозил, ки исмхои Фозилбек, Фозилшо, Фазила, Фазилат аз он шакл гирифтаанд, хам аслан лакаби таърифии ахли илму дониш буда, маънои сохиби фазилат, доноро ифода мекунад.

Кисмати дигаре аз номвожахои ашхос, ки дар байни мардуми Помир мустаъмаланд аз наът гирифта шудаанд. Рафуров О. менигорад "Номхоихалкхои Осиёи Миёна асосан аз наъту лакабхо ганй мегардиданд" [7, 7]. Наът - калимаи арабй буда,

маънои "ситоиш"-ро дорад. Он асосан дар ситоиш ва авсофи шахсони муътабартарини ислом истифода мешуд. Масалан, номвожахои Алй, Мухаммад ва Хусейн, ки дар олами ислом хеле шухрат пайдо карда буданд, дар байни ахли шиа сазовори мухаббати хоса буданд. Ахли ташайю парастиши онхоро натанхо дар алкоб, балки дар номи фрзандонаш низ ифода мекарданд, ки аксари ин номхо аз наът гирифта мешуданд. Номвожахое чун Лутфулло, Бандали, Руломали, Руломасен, Бандишо, Алимардоншо, Мардон, Мардоншо, Алимададшо, Алишо, Гадоалй // Гадоли, Абдулали, Мубали // Мухибали, Гадомамад, Вали, Валдош, Валимухаммад, Махмадвали, Валинахмат, А бдулвали, Саидвали, Саидкул, Охонвали, Шерали, Курбонали, Ризвон, Ризвоншо, Осим аз ин сарчашмаанд, ки дар рангину гани гардидани низоми антропонимии мардуми Бадахшон накш гузоштаанд.

Мутакадимин боварй доштанд, ки гуё исм монанди тилисм бошад, ки хам ба сохибаш бахт меоварад ва хам уро аз хавфу хатар нигох медорад ва барои голиб омадан бар душман азамату кудрат мебахшад. Онхо муътакид буданд, ки номи наку ва баланд шахсро ба корхои начиб рахнамун карда, водор месозад, ки дар амал сазовори исми шоиста ва муносиб бошад ва онро бо амри хайру шоистаи худ зиндаву човид гардонад. Ба ин муносибат дар дунё кам халкияте дучор мешаванд, ки дар номхои намояндагонаш ин ё он навъ хохиш, орзуву ният, кудрату тавоной, далерию матонат, зебогию назокат, мехру мухаббат ва муносибати волидайнро нисбат ба фарзанд ифода нашуда бошад. Дар баробари номвожахои аслй-решагй, ки мафхумхои фавкро ифода мекунанд, дар фарханги номгузории мардуми Бадахшон номвожахои зиёди арабй низ ба кайд гирифта шудаанд, ки исмхои Асад, Часур, Далер, Матин, Пулод, Макам, Раюр, Мансур, Файз, Файзмамад, Амон, Хайри, Хайринисо, Толиб, Толибек, Толибшо, Ниёз, Ниёзмамад, Ниёзшо, Назрй, Назар, Мазор, Мазорбон, Насим, Немат, Адолат, Адолатшо, Азал, Азалбегим, Афзал, Афзалшо, Азамат, Азим//Азима, Акбар, Акбаршо, Акмал, Акобир, Кабир, Акрам, Азиз, Миразиз, Азизшо, Анвар, Анзурат, Ашраф, Ашрафмо, Валамат, Вафо, Гулафзо, Гулмирзо, Гулсанам, Раъно, Мукаддас, Мухаббат, Махбуб //Махбуба, Нигор, Саодат, Садокат, Давлат, Довар, Зайдулло, Зайнулло, Зариф // Зарифа, Зиёбек, Зинат, Зулхумор, Зокир, Зафар, Иззат, Иноят, Икбол, Камол, Карим // Карима, Каримбой, Каримдод, Кимё, Кифоят, Лоик, Лутфия, Маърифат, Майсара, Малика, Манзар, Мансур, Максуд, Махина, Марам, Мохира, Обид//Обида, Одил, Ориф, Рафоат, Рашид, Сафо, Саид, Салим, Собир, Содик, Соле(х), Саъдълло, Сироч, Саодат, Тавалло, Улфат, Фахрия, Фарзона, Шараф, Шариф, Шарофат, Кадам, Киём, Каноат, Кудрат, Кодир, Хабиб, Начиб, намунае аз онхо ба хисоб рафта, дар радифи номвожахои аслй ба сифати асомии шахс дар забонхои помирй дар истеъмоланд. Бисёрии номвожахои номбурда магз андар магзи забонхои помирй дохил шудаанд ва касе фикр хам намекунад, ки ин номхо баромади арабй доранд.

Аглаб номвожахои арабй, ки дар инкишофу тахаввулоти фазои антрапанимии забонхои помири сахм гузоштаанд аз номи фулузот ва сангхои киматбахо: Пулод, Пулодбек, Тилло, Тиллобек, Нукра, Нукрабегим, Лаъл, Лаълмо, Лалбегим, Лаълазор, Лалиш, Зумрат //Зумрад, Марчон, Марворид, Нигина, Лочвард, Ёкут, Ёкутшо, Садаф, Садафмо; руз, хафта ва мохи таваллуд: Чумъа // Чума, Чумахон, Чумагул, Чумаъбой, Чумабек, Чъмъхайдар, Одина, Одинабек, Одинамамад, Одинамо, Одинашо, Одинагъл, Пайруза, Пайруз, Руза, Рузамо, Рузабегим, Рачаб, Рачаббек, Рачабали, Мавлуда, Мавлуд, Мавлуди, Рамазон, Курбон, Курбоншо, Курбонбек, Курбонмамад, Курбонбегим, Курбонсултон, Кърбонгул, Кърбоналй, Ашур // Ошур, Ошурмо, Ошурбека, Мерган // Мирганд Марам, Марамбек номи гулу гиёххо ва рустанихо: Ясмин(а), Ёсуман, Райхон, Райхонбегим, номи шахсиятхои таърихй ва ё машхур: Навой, Садй, Хилолй, Зебунисо, Робия, Низомй, Х°физ, Хусрав, Чомй, Ганчавй, Фирдавсй, Носир, Сино, Сотим, Хаём, Шомансур, Мамуд, Азизхон, Юсуфалихон, Абдулазизхон, Абдулгаёсхон; номхо вобаста ба чойва макон (топоантропонимхо): Арабшо, Саидараб,

Зайнулараб Мадина, Хайбар, Мехроб, Ризвон, Мисринамо, Мисригул, Мисрик, Шояман, Гулйаман; ходисахои табиат: Насим, Насима: номи чирмхои осмонй: Шамс, Шамсиддин, Шамсия, Шамсй, Нохид, Кам ар, Камаридин, Камаргул, Начмия, Начмиддин, Хилола, Сайёра, Сайёрабегим, Сайёрамо, Сурайё, Зухал, Муштарй, Савр, Мизон, Амал, Амалбегимсарчашма гирифтаанд.

Аз тахлилу тахкики маводи антропонимй маълум мегардад, ки кисмати бузурги асомии хоси арабии мардуми Бадахшон дар асоси колаби вожахои мураккаб ташаккул ёфта, аз ду номи маъмул Мамадалй, Асаналй, аз лакаб ё номи маъмул Мамадрасул, Алиназар, Асанбек, ё худ аз ду лакаб ба монанди Маликшо, Сайидбек, Саидбегим сохта шудаанд, ки дар натича кисмати каланои номвожахои чадидро ба бор овардаанд. Антропонимхои номбурда асосан аз ду ва ё се чузъи номсоз (Али+нигох, Мушток+али, Али+мардон, Али+мадад+шо, Курбон+али+шо, Мехр+али+шо, Шер+али+хон, Марди+худо, Туй+мамад, Саидхасаншо) таркиб ёфтаанд, ки ин яке аз хусусияти фарккунандаи антропонимхои мардуми ВМКБ аз дигар манотики Точикистон махсуб мешавад. Рафуров А. хам хангоми омузиши мукоисавии антропонимхои минтакахои гуногуни Точикистон дар ин бора кайд кардааст, ки «... номхои мураккабмахсусан дар Вилояти Бадахшони Кухй зиёданд. Дар ин минтака номхои аз чихати сохт сода нисбатан кам ба мушохида мерасанд. Сокинони минтакаи Бадахшониро бо номаш аз сокини манотики дигари Точикистон нисбатан осон фарк кардан мумкин аст» [6]. Номвожахои сечузъае, ки дар системаи номгузории минтакаи мазкур ба кайд гирифта шудаанд, микдоран кам буда, чихати мухташаму пурдабдаба баданашон имрузхо ба гурухи архионимхо дохил гардидаанд. Карамшоев Д. дар яке аз маколахояш оиди истеъмоли номвожахои сечуъа аз чониби ачдодонамон изхори андеша намуда, кайд мекунанд, ки "... хадафигузоштанииннавъ номхо пеш аз хама инхифозат намуданва абадй сохтани номхои афроди хеле наздик ва азизи даргузашта мебошад" [10, 278]. Бояд тазаккур дод, ки чойи чузъхои номсози таркиби кисмате аз антропонимхои мураккаб мустакил буда, хамон як чузъ метавонад хам ба сифати чузъи пешин ва хам чузъи баъдй баромад намояд, аммо дар харду хрлат он х,амчун чузъи асосии ном хдсобида мешавад: Мамад+назар ё Назар+мамад, Ёр+мамад ё Мамад+ёр, Мамад+бек ё бек+мамад, Мамад+шо ё худ Шо+мамад, Ато+мамад ё Мамад+ато, Азиз+мамад ё Мамад+азиз, Нур+мамд ё Мамад+нур, Али+шер // шер+Алй, Али +нур//Нур+али, Алиёр-ёр//ёр+Али//Йор+али, Али+дод ё Дод+али Аксарияти ин гурухи номвожахо, таркибан омехта буда, аз калимаву хиссахои арабиву точикй ва арабиву туркй (узбекй) иборат мебошанд: точикй+арабй: Ораз+али, Нодир+али, Али+гул,Али+дуст, Али+ёр, Али+дин, Али+шо, Сурх+али, Мамад+насим, Али+нигох; арабй+туркй-узбекй: Асан+бек, Туй+мамад, Мамад+бек, Музафар+бек, Назар+бегим, Халифа+би, Одина+би ва гайрахо. Боиси кайд аст, ки номвожахои мазкур омили пайдо гардидани кабати махсуси номхо -номвожахои дурага (гибридй) дар системаи антропонимии забонхои помирй гардиданд, ки бо хамгироии хам элементхои забони точикй ва хам арабй дар заминаи колабхои таърихиву маъмулии ин забонхо шакл гирифтаанд. Номвожахои иктибосшудаи арабй, ки асосан бо таъсири забони точикй ба системаи антропонимии забонхои помирй рох ёфтаанд, дар доираи кавонини савтиёт ва гуфтори шевагии худ ин забонхо ба кор мераванд. Мисол, Мухаммад-Мамад, Хасан-Асан, Ч,умъа-Ч,ума, Музаффар-Музафар, Гавхар-Гавар, Аъзам-Азимва монанди инхо.

Хамин тарик, нукоти мухим ва аслй аз ин баррасй бадастомада он мебошад, ки забони арабй натанхо ба системаи номгузории забонхои помирй таъсири мусбй расонид, яъне захираи лугавии онро гановат бахшид, балки боиси аз байн рафтани бисёр номхои аслии эронй, аз кабили Кайхусрав, Кайковус, Кайкубод ва бисёр дигарон гардида буд, ки ин номхо инъикосгари анъанаву оинхои деринаи халкамон, мероси бузурги фархангии пешинагонамон ва таърихи пурифтихори сарзаминамон будаанд. Хуллас,

бисёре аз унсурхои ик;тибосии арабй, ки баромадашон ба забон, фарханг ва расму оини номгузории мардуми мо бегона буданд, ба сарвати тамаддуни милли мубадал гаштаанд.

АДАБИЁТ:

1. Андреев, М.С. Таджики долины хуфа /Под ред. Э. Кочумкуловой - Вып. I-II. Переизд. Б.: ОсОО «Джем Кей Джи», 2020. - 794 с.

2. Ахманова, О. С. Словарь лингвистических терминов / О.С.Ахманова. - М., 1966.607.

3. Бахор Малик-уш-шуаро. Сабкшиносй / Бахор М. - Душанбе: Бухоро, 2012. - 569 стр.

4. Гафуров, А. Г. Имя и история. Об именах арабов, персов, таджиков, тюрков: Словарь / А.Г. Гафуров. - М.: Наука, 1987. - 221 стр.

5. Гафуров, А. Г. Личнособственные имена в таджикском языке. 1964. С. 61-63.

6. Гафуров, А. Г. Таджикская антропонимия // Личные имена в прошлом, настоящем и будущем / А.Г. Гафуров. - М.: Наука, 1970. - С. 278-283.

7. Гафуров, О. Маънои разору як ном /О. Гафуров. - Душанбе: Маориф, 1987. - 176 стр.

8. Гафуров, О. Шархи исму лакдбхо /О.Гафуров. - Душанбе: «Ирфон», 1981. - 160 стр.

9. Исаева З. Г. Осетинская антропонимия. Личные имена / З. Г. Исаева. -Орджоникидзе: ИР, 1986. -107 с.

10. Карамшоев, Д. Особенности памирских личных имён // Д. Карамшоев. -Памироведение. Вып.2. - Душанбе: Дониш, 1985. - С.263-285.

11. Карамшоев, Д. Словарь памирских личных имён. Том.5. /Д. Карамшоев. -Душанбе, 2015. - 361 стр.

12. Насруддинов, С.М. Сопоставительный анализ антропонимов таджикского и английского языков / С.М. Насруддинов. - Душанбе: «Ирфон», 2014. - 177 стр.

13. Никонов, В.А. Имя и общество /В.А. Никонов. - М.: Наука, 1974. - 278 стр.

14. Общее языкознание. - М.: «Наука», 1970.

15. Офаридаев, Н. Оид ба архаизмхои антропонимй дар забонхои помирй //Н. Офаридаев / Масъалахои помиршиносй. - Душанбе, 2013. - с. 12-17.

16. Рахмон, Э. Суханронй ба муносибати Рузи забони давлатии Чумхурии Точикистон. https://tojikmatlubot.tj > syhan..

17. Сайид ибн Али Вахад-ал-Кахтани. Толкование прекрасных имён Аллаха в свете Корана и Сунны. - М.: Ummah, 2013.

18. Суперанская, A.B. Структура имени собственного / А.В. Суперанская. - М.: Наука, 1969.

19. Фарханги забони точикй. Ч,илди 1. - М.: СЭ, 1969. - 952с.

20. Чумъаев, М.О. Дар бораи сабабу омилхои ворид гардидани и^тибосоти арабй ба забони точикй // М.О. Чумъаев / Паёми донишгохи Миллии Точикистон. Бахши илмхои филологй, №6, 2018. - стр. 37-43.

21. Encyclopedia Britannica, vol. 15., pub., 1768. Pp. 1156-60.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.