CC BY
21COMPARATIVE CHARACTERISTIC OF ETHNOGRAPHIC REALIA DENOTING THE CONCEPT OF "TRANSPORT" IN ENGLISH AND TAJIK LANGUAGE
The article deals with the comparative characteristics of ethnographic realia denoting the concept of "transport" in the English and Tajiki Languages. In connection with the study, it is revealed that transport is the main way of movement and plays an important role in the life of every nation and many words associated with this industry have their own difficulties in translating and using these words.
Keywords: industry, transcontinental, production, revolution, semantization, update.
Сведения об авторе
Шарифова Дилафруз Масъудовна-аспирант второго курса Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни, Республика Таджикистан. Тел.: (+992) 928000005;эл.почта: [email protected]
About the author
DUafruz M. Sharifova-second year post-graduate student of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni, Republic of Tajikistan. Tel.: (+992) 928000005; E-mail: dily.sharifova@mail. ru
КОРБУРДИ АНТРОПОНИМ^О ДАР ■«ТАЪРИХИ ХУМОЮН»-И ГУЛШАНИ
Бобокалонова Р.
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айнй
«Таърихи хумоюн» асарест, ки бо наср навишта шудааст ва баъзан абёти чудогона хам оварда мешавад. Забони асар забони точикии маъмулии хамон давр, яъне забони мухити илмии Мовароуннахри карни нуздах ва ибтидои карни бист аст. Чун муаллиф аз калимоту ибороти арабй зиёд истифода кардааст, хангоми хондан барои хонандаи одии имруз баъзе душворихои забони пеш меоянд. Дар мукаддима муаллиф баъди силосу ситоиши Офаридгор ва ниёишу дуруд бар хабиби У Мухаммад (с) сабаби навиштани китобро баён карда менависад, ки китоб «бар хашт макола ба адади иёлати Бухорои Шариф тартиб намудам». Бояд гуфт, ки тахлилу тадкик ва маъникушоии маводи ономастики дар айни хол бо назардошти чанбахои забони, сиёси, фарханги, таърихи ва чугрофй ба сомон расонида мешаванд, ки хеле чолиби диккат аст. Аз ин чихат мо тасмим гирифтем, ки дар ин гузориши илми доир ба корбурди маводи ономастикии ин асар ибрози назар намоем.
Гуфтан чоиз аст, ки дар адабиёти илмии сохаи ономастика истилохи ономастика ва кисмхои таркиби онро чунин шарху эзох, додаанд: «Бо масъалахои ном ва номгузори, хосиятхщ калимахои ифодакунандаи номхо, таърихи тавлид ва маънидоди илмии онх,о илми махсуси филологи -ономастика [юн. onoma -ном ва stUistlka - усули номгузори] машгул аст. Ономастика ба кисмхои таркибии антротопонимика [юн.айго-одам, topos-мавзеъ, опота-ном], этнотопонимика [юн. etnos-халк, topos - мавзеъ, опотаном], топонимика [topos - махал, onoma - ном], гидронимика [юн. hidro -об, onoma - ном] ва амсоли инх,о чудо мешавад» [Алими, 6]. Муодили точикии ин истилохи илми номшиносист. Ё ба таври дигар, ономастика ё номшиноси номи ашхоси асотириву таърихи, кишвару мамлакат, шахру нохдя, куху дара, дарёву бахр, халку кавму кабилахо, номи забонхо ва амсоли инхрро фаро гирифта, вижагихои маънои, решашиноси [этимологи], савти, сарфи [морфологи], калимасозии номхоро меомузад.
Ономастика ё номшиноси вобаста ба фарогирии мавзуъ ва хусусияти ба худ хос ба ду гурух чудо мешавад: а) антропонимия; б) топонимия. Бояд гуфт, ки доир ба маводи ономастикии асари таърихии «Таърихи хумоюн» то хол дар забоншиноси, ба чуз чанд маколаи нигоштаи забоншинос Д.Х,омидов [Топонимияи Хисор дар асари «Таърихи %умоюн»-и Гулшанй] то хол кори илмии бунёди ба анчом нарасидааст. Аз ин ру, тахкику баррасии лингвистии ономастикии «Таърихи хумоюн»-и Мухаммадсодикхочаи Гулшани хеле чолиб буда, маводи гирдовардаи ин сохаро аз руйи чанбахои лингвистиашон ба чунин гуруххо чудо намудан мумкин аст: а)аншропонимхри асар; б) топонимхри асар; в) этнонимхри асар.
Яке аз масоили мубрами номшиносии точик - пажухиши инкишофи низоми номхри ашхос мебошад, ки бояд мархила ба мархила тахдик; гашта, хусусиёти инкишофи он дар даврахои мушаххаси таърихй нишон дода шавад. Дар байни осори насрие, ки метавонад камобеш шохиси корбурди номхои ашхос дар забони точикй дар охири карни ва ибтидои карни ХХ бошад, махз хамин китоби Мухаммадсодикхочаи Гулшанист. Дар асари мазкур номи зиёди одамон вобаста ба инъикоси вокеахо, зикри дахмаву калъахо, манорахо ва мазору мавзеъхои таърихи аз чониби
муаллифи асар мавриди корбурд карор гирифтаанд, ки ощоро вобаста ба мухтавою мундаричаашон ба чунин гуруххои маъной метавон чудо кард:
а) Номхри асотирй ва афсонавй [мифонимх,о]. Дар асар чунин номхои асотирй ва афсонавй [мифонимхо] мавриди корбурд карор гирифтаанд: Одам [55], Хавво [55], Афросиёб [55], Тощ>у Зухро [78], Пешдодиён [105], Каён [105], Фархрд [109], Ширин [109], хрзрати Султон [116]: Дар чрвоб гуфтаам, ки дар вацти хубути абуно [фуруд омадани падарамон-Б.Р.] Одам алайхи-с-салом, чун Одам дар Сарандеб афтод ва хрзрати Хавво дар Цидда афтод, мору товус ба фалон шахр ва шайтон ба Рометан афтод ва лихозо мардумони ин навоюй пуршуру шагафанд [55]. Кургони ин туман аз чумлаи абнияхои бисёр кадим аст. Аз чумлаи осор Духти Афросёб аст, ки сабаби тасмияи он ба Рометан чунин аст, ки вакте мумо илайхо мариз будааст, ки аз касрати иштитоди мараз саёхат намуда будааст [55]. Тахминан аз чумлаи абнияи кадима дар замони салотини Пешдодиёну Каён дар замони ободии умму-л-билоди Балху Тирмиз обод бошад [105]. Ба эътикщи ахолии ин вилоят онро Фархрди ошики Ширин канда бошад, ин аз акд берун аст, чаро ки ба кутуби таворихи салаф мазкур аст, ки Фархрди ку%кан ва Ширину Хусрави Парвиз дар ин диёр набудаанд, магар он тасвир аз осори айёми чщилият бокй монда бошад [109]. Одам ^ исми машхури асотирй ва динй, нахустинсон, абулбашар, хазрати Одам (а), чуфти Хавво [ФТЗТ, 18]. Хрвво д. Х,авво (ба маънои «зиндагй»), тибки таълимоти динй, модари инсонхо, уммулбашар, хамсари Одам алайхиссалом, ки дар фарханги аврупоиён ба шакли Ева маъмул аст [ФТЗТ, 774].
Афросиёб ß шохи Турон, персонажи асотиру ривоятхо ва достонхои хамосии бостонии мардуми ориёй ва «Шщнома»-и Фирдавсй аст. Афросиёб дар Авесто ба шакли Франграсйана, дар осори пахдавй - Фрасйик омадааст. Маънои калимаи Франграсйана, Фрасйик «касе, ки ба харос меандозад»» мебошад. Афросиёб дар «Шохнома»-и Фирдавсй набераи Тур, писари Пашанг аст. Поёни кори Афросиёб дар «Шохнома» ба достону ривоятхщ Авесто монанд аст. Афросиёб ба асотиру ривоятхо, достонхои хамосии туркхо, озарбойцонщо, узбекхо, туркманхо низ рох ёфтааст. Дар баъзе хамосахои туркй Афросиёб шохи кишвари туркон аст, ки ба кишвархои хамсоя хучум мекард. Сулолахои туркии Карахониён, Салчукиён худро аз дудмони Афросиёб медонистанд. Сабаби ин тахаввулот таъсири хамосахои кахрамонии эронй ба хамосахои туркй мебошад [М.Диловаров, Донишномаи озод].
Пещдодиён jb^b J ^ яке аз сулолахои кадимй ва асотирии подшохони Ориёи бостон [ФТЗТ,
93].
Каён jb ^ ч. Кай, унвони подшохони Эрони кадим (саромадашон Кайкубод), ки тибки маълумоти «Шохнома»-и Фирдавсй баъди Пешдодиён (ба акидае дар худуди асрхои IX-VIII то м.) хукм рондаанд [ФТЗТ, 562].
б) Номи шахсони вок;ей-таърихй.Ба ин гурух ному насаби шахс, тахаллус ё лакаб, номи авлодй дохиланд ва дар асар чунин номхо Мухаммад [44], Искандар [45], Бакри Саъд [46], Хочр Калони Цуйборй [45], халифа Ниёзкул [46] , Суфй Цунайд [51], Хочр Пешкух [53], Бобои Самосй [55], Нащбанд [55], Огои Бузург [56], Сайид Ато[57], Абумуслим [58], Бобо Ато [61 ], малик Искандар [69], Шодй бобо [117]...
Антропонимхои мазкурро аз нигохи мансубияти забонй ба чунин зергуруххо чудо намудан мувофики матлаб аст: а) точит: Гулшании Бухорой; б) арабй: Мухаммад Содик, Мухаммад Мирсаид, Сайид Ахмад, Абон ибни Аффон, Абумуслим; в) омехтаи арабй - точцкй: Сайид Ахмади Равандй; г) арабй - туркй - трчркй: Мухаммад Содик Каровулбегй.
в) Номи авлиёхр, шайххр ва чехрахщ динй.Дар асари «Таърихи хумоюн» антропонимхои марбути номи авлиёхо, шайххо ва чехрахои динй асосан иборат аз номи пешвоёни дин ва чехрахои динй буда, мисолхои гирдовардаамонро метавон ба таври зайл тасниф намуд: Мухаммад [44], Муовия [45], Абдулло ибни Зиёд [45], Кутайба [45], Саид ибни Усмон ибни Аффон [45], Хочр Калони Цуйборй [45], халифа Ниёзкул [46],Шайх Абдухолик [50], Бахруддин [51], Хочр Орифи Мохитобон[57], хрзрати Абдулвосеъ [58], хрзрати Косим Шайх [60],Мавлоно Ориф [64], Мавлоно Абулхрсани Нурй [69], Шайх Ахмад Кабир [69], Бобо Крнбар [70], Хрзрати Алй [70], Имоми Ханафия [70], Шайх Маъруфи Кархй [73], Зайд ибни Алй ва Зубайд ибни Алй [73], Имом Цаъфари Содик [74], Хочр Цонбоз [76], Шайх Абдулхркими Тирмизй [106], Саъди Ващос [107], Шайх Шамсуддин [112], Суфиаллохёр [135], Хочр ¥озиён [137], Хочри Балчувон [145], Сайид Алии Хамадонй [143]...
г) Номи шохщ, шохзодагон ва аъёну ашроф. Ин зергурух дар асари «Таърихи хумоюн» антропонимхоеро фаро мегиранд, ки марбути номи шохон, шохзодагон ва аъну ашрофанд. Дар ин бахш мисолхои зеринро нисбат додан мумкин аст: Сайид Амир Абдулахрдхон [44], Арслонхон [46], Мирзо Улугбек [50], Сайид Ахмади Ровандй [54], Шох Накщшбанд [55], Огои Бузург [56], Искандар Зулкррнайн [69], малик Искандар [69], Амир Шощурод [82], Амир Маъсуми ¥озй [82], Саид Амир Музаффархон [85], Амир Темур [87], Ибни Муканнаъ [87], Саид мир Олимхонтура[88], Пешдодиён [104], Каён [104], Саъди Ваккос [107], Хусрави Парвиз [109]...
р)Номи хркимон, волиён ва дигар амалдорони давр. Дар ин зергурух антропонимхое оварда шудаанд, марбути номи хркимон, волиён ва амалдорони дигари дарбору дарбориён буда, бо аксари эшон муаллифи асар аз наздик ошной доштааст ё аз зиндагии онхо андаке бошад хам вокиф аст. Дар ин бахш мисолхои зеринро нисбат додан мумкин аст: Гулшании Бухорой [44], Мухрммад Мирсаид [44], Мендурф[44], Мавлоно Ориф [64], Мавлоно Абулхрсани Нурй [69], Мирзо Содици Муншй [82], Амир Маъсуми ¥озй [82], Шамсуддинбеки Сомй [87], Суфиаллохёр [135], Козй мулло Мир Садриддин [143], Яъкубтукроба [155], Хошоктуцсоба [155]..: Чанде аз ин мисолхоро дар матн меоварем ва мазмуну мундаричаи онхоро шарху тавзех, медщем: ...мутахаллис ба Гулшании Бухорой валади Мухаммад Мирсаиди муфтии муддарис...[44]; ...Мухаммад Содик Каровулбегй, мутахаллис ба Гулшании Бухорой валади Мухаммад Мирсаиди муфтии муддарис...[44];
д) Номи халифах,о, сипохиён ва лашкаркашон. Дар ин зергурухи антропонищои асари «Таърихи хумоюн» асосан номи халифахо, сипохиён ва дашкаркашон оварда мешаванд, ки дар асар вобаста ба чщати фаъолияту пайкори харбй ин номх,о оварда шудаанд. Дар ин бахш мисолхои зеринро нисбат додан мумкин аст: Муовия [45], Кутайба [45], Арслонхон [46], Бакри Саъд [46], халифа Ниёзкул [46], Абумуслим [58], Искандар Зулцарнайн [69], малик Исканда[69], Хочр. Цонбоз [76], Ибни Муцаннаъ [87]...ва г.
е) Номи адибон, муаррихон ва ахли илм.Дар асар номи адибону ахди илм макому чойгохи махсусро фаро гирифта, дар ин зергурухи антропонимхои асар асосан номи адибону ахли илми машхури даврони муаллифи асар ва мутакдддамин оварда шудаанд. Дар ин бахш мисолхои зеринро нисбат додан мумкин аст: Гулшании Бухорой [44], Мендурф[44], Мирзо Улугбек [50], Бахоуддин [51], Буалй ибни Сино [53], Шох Нацшбанд [55], Огои Бузург [56], Абумуслим [58], Мавлоно Ориф [64], Мавлоно Абулххасани Нурй [69], Абунасри Форобй [80], Шайх Абдулххакими Тирмизй [106], Ёкути Хамавй [121 ]...ва г.
ё) Номи к;ахрамонх,ои асар ё номхри шартй. Дар ин зерфасл номи кахрамонхщ асар ё номхщ шартй оварда мешаванд, ки муаллифи асар хангоми овардани мазмуни ин ё он кмсса аз онхо ёд кардааст. Х,оло чанд номи ин персонажно манзур мегарданд: Лайлй [54], Мацнун [54], Фарход [109], Ширин [109], Тохир [78], Зухро [78]... Ахолии тарокима онро кургони Тохиру Зухро мегуянд [78]; Ба эътикоди ахолии ин вилоят онро Фархрди ошики Ширин канда бошад, ин аз акд берун аст, чаро ки ба кутуби таворихи салаф мазкур аст, ки Фархрди ку%кан ва Ширину Хусрави Парвиз дар ин диёр набудаанд, магар он тасвир аз осори айёми чохилият бокй монда бошад [109].
ж) Лак;аб, тахаллус ва номхщ ифтихорй дар асар. Тадкики биёрчанбаи ному лакаб ва тахаллусу исмхои ифтихорй аз нимаи аввали солхои 70-уми асри гузашта ибтидо гирифта, дар ин боб асару маколах,ои зиёде ба табъ расонида шудаанд. Тадкики исмхои ифтихорй ва тахаллусу лакабхо, ба вижа лакабхои мардуми авом душвор мебошанд, зеро мардум аз ошкор намудани лакабхои худ худдорй мекунанд. Мухаккик Босворт К.Э. дар асараш «Лакабгузории салотини Газнавй» [1971] дар бобати таърихи лакабхо ва лакабгузории давраи Газнавиён тадкикот анчом дода, пахдухои зиёди масъалаи мазкурро шарх, додааст [Босворт, 1971]. Мухдккики точик О.Гафуров дар ин маврид дар асархояш «Рассказы об именах» [1968], «Лев и Кларис» [1971], «Шархи исму лакабхо» [1981], «Имя и история» [1987] чанбахои мухталифи бахши лакабгузориву номхои ифтихориро дар асрхои миёна тадкик намудааст. Хдмчунин сахми мухаккщи дигари точик А. Каландаров низ дар ин чода назаррас аст. У дар як макщааш «Мавкеи услубии ному лакаб» [1974] рочеъ ба ному лакаби к,ахрамонх,ои осори бадеии устод С.Айнй масъалахои лакабгузориро пайгирй намуда, тахкикот анчом додааст.
Мавриди кайд аст, ки масоили мазкур дорои чанбахои шавкангез буда, дар аснои омузиш масъалахои зиёди хаёти мардум, шахсият, фархангу тамаддун ва дигар пахдухои хаёти эшон ошкор мегарданд. Боиси хушх,олист, ки дар омузишу баррасии лакабхои кахрамон [персонаж]-хои ягон асари насри ривоятй ва адабию бадей, таърихй гомх,ои нахустин дар забоншиносй гузошта шудааст ва маколаи мухаккщи ономастикаи «Касас-ул-анбиё»-и Э. Давлатовро дар ин самт зикр намудан айни муддаост, ки ин мухаккик дар маколаи «Корбасти лакаб, тахаллус ва номхои ифтихорй дар «Касас-ул-анбиё»»-и хеш лакаб, тахаллус ва номхщ ифтихории асари насрии ривоятй-таърихии «Касас-ул-анбиё»-ро мавриди тахлилу баррасй карор додааст, ки хеле чолиби таваччух, аст. Дар «Фарханги забони точикй» вожаи лакаб чунин маънидод ёфтааст: «...Номи иловагие, ки ба кас аз руи сифати нек ё бад, ё аз руи рафтораш дода мешавад; унвон...» [ФЗТ, 125127].
Дар «Таърихи хумоюн» лакабу тахаллусхо ба кабати исмхои хос шомил гардида, аслан ба фонди калимахои маъмулии забон мутаалликанд. Олим ва мухаккщи точик Р. Шоев дар тадкикоташ лакабхоро аз нигохи истеъмол ва баромад ба ду кисмати асосй тасниф намудааст: а) лакабхое, ки аз байни халк, мебароянд; б) лакабхои ифтихорй, ки аз тарафи зимомдорон такдим карда мешуданд» [Шоев, 46]. Инчунин муаллиф бобати пайдоиш ва зухури суннати лакабгузории гурухи дуюм ишора карда мегуяд, ки «Лакабхои гурухи дуюм дар забони точикй хануз аз асрхо IX
маъмуланд ва идомаи он хеле тулонист» [Шоев,46]. Пас аз гуфтахои эшон хулоса намудан мумкин аст, ки гурухи аввали лакабхо гаърихи тулонитаре дошгааст, зеро маълум аст, ки пайдо шудани санъаги лакабгузории ифтихорй, ки хамчун расм ва анъаноти давлатй дар замони салтанати Аморати Бухоро бесабаб нест. Албатта, он дар заминаи суннати аввали лакабгузорй пайдо гардидааст, зеро маълум аст, ки ягон сохт, чараён ва омилеро бе заминаи муайян дар хавои хушку холй созмон додан гайри имкон аст.
Дар асари «Таърихи хумоюн» лакабу тахаллусхои каровулбегй, Гулшанй, Бухарой, муфтй, муддарис, сайид, амир, муовия, хоча, халифа, шайх, мирзо, суфй, шах;, от, щзрат мавлоно, малик, имом, крзй, тукроба ва монанди инхо ба кайд шрифта шудааст, ки бештар ин лакабу тахаллус ва унвонхои эхтиромй хоси табакаи болой ва ахли таквою уламои дин хастанд. Дар асоси маълумоти фарханщои тафсирй ва маълумоти сарчашмахо дар бобати ба лакабхо сохиб гардидани кахрамонхо [персонажхо]-и асар маълумотхои чолибу сахехро пайдо намудем ва лозим донистем, ки чанде аз онхоро мавриди тахлилу баррасй карор бидихем:
Амир а. л*1 1. амрдиханда, фармондиханда; хукмраво. 2. таър. лакаби хукмронони Осиёи Миёна ва Афганистан [ФЗТ, 61]. Дар асар хамчун лакаби шохон омадааст, ки далолат ба хукмронй мекунад ва мансуби забони арабист: ...Сайид Амир Абдулахадхон ба тахти аморат ва арикаи салтанати Бухорои Шариф дар таърихи санаи 1303 чулуси хумоюн намуданд... [45]; Дар забони точикй муродифоти ин истилох шох, подшох, сарвар, сардор ва калимаи арабии султон ба шумор мераванд.
Имом а. ^ 1. кит. пешво, пешрав, рохбар. 2. д. пешво ва асосгузори хар як аз мазхабхои расмии ислом; умуман пешвои дин. 3. д. пешвои чамоаи намозгузорони масчидхо; касе, ки намозхонхо хангоми намоз ба вай иктидо карда намоз мегузоранд; имом шудан пеш гузаштан [-и шахсе дар на-мози чамоат] [ФТЗТ, 568]. Дар асари «Таърихи хумоюн» ин истилох хамчун унвони динй мавриди корбурд карор гирифтааст: Ва ба чониби шимолии нахри Чдйхун ба мухозии кургани Каркй ба домани кух мазори фоизулан- вори ва кадамгохи Имом Ч,аьфари Содик мавчуд аст [74]. Ба тарафи шимолии он масчид кадамгохи имоми Х^нафия аст [70]. Имоми Ханафия пешво ва асосгузори мазхаби суннатгароии дини ислом буда, дар таърихи фарханги мардуми мо макоми мухим дорад ва ахли мусалмони равияи суннатгароён уро пешвои худ мехонанд. Ба таври дигар ин антропоним ба сифати пешвои дин мавриди корбурд карор гирифтааст.
Каровулбегй таър. сардори посбонони дарбори амирони Бухоро [ФТЗТ, 659]. Ин
унвон ё рутбаи харбист ва мансуби забони туркист: Мухаммад Содик Каровулбегй, мутахаллис ба Гулшании Бухорой валади Мухаммад Мирсаиди муфтии муддарис... [44].
Козй 1. кит. казоваткунанда, хукмбароранда, довар, хакам. 2. таър. мансабдори шаръй дар аморати Бухоро, ки масъалахои бахсноки хукукй ва чиноятхщ содиршударо аз руйи нишондоди шариат хал мекард; факехе, ки мурофиотро дар мавриди ихтиллофу низоъ байни мардум мувофики конуни шариат хал мекард; муц. судя; козии калон ниг. козикалон; козии хдкикй а) козии аз руйи хакикат амалкунанда; б) сифати Худо; козй шудан а) ба мансаби козигй расидан; б) гуфт. хакам шудан; ба тахтаи козй кашидан мац. истинток карда, танбех додан [ФТЗТ, 677]. Дар асар як маротиба ин унвони динй ё мансаби шаръй омадааст: ...сари мазори фоизу-л-анвори Халилато, ки чадди бузургвори козию-л-кузоти дору-л- фохира Крзй мулло Мир СадриддинаНд, хонакоху мадраса муштамил бар хучуроти ... мавчуд аст [ФТЗТ, 143].
Мавлавй 1. мансуб ба мавло. 2. лакабе, ки ба шайхон ва олимони бузург дода мешуд: Мавлавии Румй [ФТЗТ, 712]. Шакли дигари ин вожа мавлоно буда, дар фарханг вожаи мазкур чунин шарх дода шудааст: «Мавлоно а. №лакаби эхтиромие, ки ба донишмандон ва бузургон дода мешуд: Мавлоно Ч,омй [ФТЗТ, 712]. Сари мазори фоизуланвори Мавлоно Ориф алайхирахма як китъа хонакохи сангин дорадаз абнияи кадима ва дигар бисту чахор масочиди панчвактй дорад [64]. Ба болои чашма ба тарафи чанубй мадфани кутбулорифин Мавлоно Абулхасани Нурй аст [69].
Малик сохиби мулк, шох, подшох, султон [ФТЗТ,747]. Маликушшуаро а. таър.
шохи шоирон (унвони ифтихорие, ки ба сардори шоирони дарбор дода мешуд) [ФТЗТ, 747]. Кургани мазкура дар камоли рифъату матонат аст ба чониби чанубии ин курган микдори ним фарсах кадамгохи малик Искандар низ мавчуд аст машхур ба Зулкарнайн аст [69].
Мирзо [кутощудаи амирзода] 1. котиби ягон идора, котиб, муншй, дабир. 2. таър. лакаби шохзодагони сайиднасаб, ки дар охири номашон зикр мешуд [мас., Иброхим - Мирзо]. 3. дар гузашта ба аввали номи одамони хатдор ва хушнавис илова мешуд [мас., Мирзо Абдулвохиди Мунзим] [ФТЗТ, 804]. Чунончи Мирзо Сафари Муншии Сармечанй мутахалдис ба Абдй ин вокеаро дар силки назм кашида мефармояд [57]. Дар ин матн вожаи мирзо ба маънои хушнавис, сохиби калам омадааст.
Миршаб таър. мансаби харбию маъмурй ва сохиби ин мансаб дар шахру нохияхои Осиёи Миёна, ки риояи тартиботи мукарраркардаи аморат ва хонихоро назорат мекард, сардори шабгардхо; сардори политсия дар аморати Бухоро [ФТЗТ, 817]
Муфтием 1. д. рухонии олимансаб, ки дар бораи ин ё он масъала аз руи шариат фатво медихдд, фатводщанда; конуншиноси шариат. 2. мансаби олии дини дар Точикистон: Муфтии мусулмонони Точикистон [ФТЗТ, 862].
Ого//Ок;о т. ©//&! калимаи эхтироми чаноб, сохиб [ФТЗТ, 18]. Ин тумон сивои Пайканд понздах хазор хонавор нуфус аст, хафт хонакохи сангин ва яксаду хафтоду ланч куро аст.Ва мазори фоизу-л-анвори хазрати Отои Бузург дар ин тумон аст [56].
Сайид а. д. он ки аз хонаводаи пайгамбар бошад, он ки шачарааш ба Мухаммад (с) мерасад. 2. бузург, сардор, пешво [ФТЗТ, 198]. ...Сайид Амир Абдулахадхон ба тахти аморат... [45].
СуфИ 1. пайрави тарикати тасаввуф; ниг. суфигарИ. 2. азонгуи масчид, муаззин [ФТЗТ, 290]. Ба сари мазори фоизуланвори Шайх Абдухолик ба финои шахри он як мадрасаи сангин аз абнияи Мирзо Улугбек мавчуд аст ва як мадрасаи чубини дигар низ дорад ва як хонакохи сангини дигар ба сари мазори Су фи Чунайд низ мавчуд аст, багоят рафеъ ва матин аст [51].
Туксабо т.. таър. яке аз мансабхои олии сипохи дар аморати Бухорои давраи амири [ФТЗТ, 374]. ... Якеи онхрро Яъкубтукроба меноманд, ки ба тарафи чанубии а^аба ба микдори понздах, хазор хонавор калон аст...[154]; Якеи онхоро Хошоктукрабо меноманд, ки он ба микдори понздах хазор хонавор ба тарафи шимолии акабаву дашт будагй калон аст ва воридоти хукуматиро ищо чамъ намуда ба хокими вилояти мазкур месупоранд... [154];
Халифа а. таър. 1.чонишин, касе, ки чонишини каси дигаре бошад. 2. лакаби подшохони ислом, ки ноиби Мухаммади пайгамбар (с) ва пешвои мусулмонон махсуб мегаштанд. 3. чонишин, дастёри усто, косиб [ФТЗТ, 437]. Ва мула ва дастакхои атрофи хоричи девори онро аз хиссату-л-вак,фи хитобати он дар замони хитобати худи халифа Ниёзкул бино намудаанд, дар замони хилофати хазрати Амири Саъид [46].
Хоча 1. бузург, сохиб, сохибкор, хучаин. 2. мансуб ба насли хочагон [ФТЗТ, 472]. Мучаддадан онро имом Бакри Саъд, ки машхуранд ба Хоча Калони Чуйбори ва бонии манору мадрасаи Говкушон мебошанд солисан бино намуданд [45].
Хазрат а. 1. хузур, хозир шудан. 2. даргох, остона. 3. калимаи таъзим ва эхтиром дар
мавриди зикри номи шахсони бузург [ФТЗТ,500]. Рохи мутаорифи кадими Миёнкол аз даруни ин тумон мегузарад. Мазори хазрати Абдулвосеъ дар ин тумон аст [58]. Аз чумлаи осори кадима дар ин мамлакат як китъъа хонакохи муштамил бар хучурот бар сари мазори фоизу-л-анвори хазрати Косим Шайх алайхи-р-рахма мебошад [60]. Хрзрати Али [70],
Шайх а. 1. марди пир, кухансол; шайху шоб пиру чавон. 2. олим, донишманд: Шайх Саъди, Шайх Аттор. 3. муршид, пешвои рухони, эшон, пир; обид, зохдд [ФТЗТ, 647]. Мазори фоизуланвори хазрати Шайх Маъруфи КархИ дар ин чост ва мазори фоизуланвори Зайд ибни Али ва Зубайд ибни Али ба тарафи гарбии вилояти мазкур ба микдори як фарсах рох хобидаанд [73]. Шайх Абдулхакими Тирмизи [106],
Шох,®^ 1. подшох, султон, сохиби тахту точ. 2. мухраи асоси дар шатранч-шохмот. 3. чузъи пасини калимахои мураккаб ба маънии бузурги ва бартари нисбат ба хаммонандон: шохасар, шохбайт, шохтир [ФТЗТ, 686]. Мазори фоизу-л-анвори Бобои Самоси, ки муршиди хазрати Шох Накщбанд алайхи-р-рахмаанд дар он чо аст [55].
Антропонимхо ахбору маълумотеро дарбар мегиранд, ки дар онхо ному насаб ва нажоди ашхос махфуз аст. Дар номи ашхос хислату хусусияти инсон, алокамандии [мансубияти] у бо волидайн, оила, авлод муайян мегардад. Ба гайр аз ин, дар антропонимхо ба кадом халку миллат, к,авму кабила мансуб будан, касбу кор ва машгулияту ихтисос, баромад ё мансубияти шахс ба ягон кишвар, мамлакат, вилоят, шахру дехот, мансубияти шахс ба ин ё он табакаи ичтимои ифода меёбад.
Чихати дигари забонии антропонимхо дар он аст, ки онхо чи тарз шакл гирифтаанд? Аз ин нуктаи назар, мо антропонимхои асари «Таърихи хумоюн»-ро аз нигохи сохтор ба гуруххои сода, сохта, мураккаб, ибора-антропонимх,о чудо намуда, вижагихои сохтории онхоро нишон медщем:
- сода: Мухаммад [44], Мендурф [44], Муовия [45], Бахруддин [51], Абумуслим [58], Тохир [78], Зухро [78], Каён [104], Фарход [109], Ширин [109]...
- сохта: Кутайба [45], Арслонхон [46], Пешдодиён [104]...
-мураккаб: Суфиалюхёр [135], Яъкубтукроба [154], Хошоктукроба [154]
-ибора-антропонимГулшанш Бухорои [44], Мухаммад Мирсаид [44], Сайид Амир Абдулахадхон [44], Абдулло ибни Зиёд [45], Саид ибни Усмон ибни Аффон [45], Бакри Саъд [46], Хоча Калони Чуйбори [45], халифа Ниёзкул [46],Шайх Абдухолик [50], Мирзо Улугбек [50], Суфи Чунайд [51 ], Буали ибни Сино [53], Хоча Пешкух [53], Сайид Ахмади Рованди [54], Абон ибни Усмон [54], Духти Афросиёб [55], Бобои Самоси [55], Шох Накшбанд [55], Огои Бузург [56], Сайид Ато [57], Мирзо Сафари Муншии Сармечрнй [57], Хочр Орифи Мохитобон [57], Абумуслим [58], хазрати Абдулвосеъ [58], хазрати Косим Шайх [60], Бобо Ато [61 ], Мавлоно Ориф [64], Искандари Зулкарнайн [69], малик Искандар [69],Мавлоно Абулхасани Нури [69], Шайх Ахмад Кабир [69],
Бoбo Kß^ap [7ÖJ, Xß3pamu am [7ÖJ, Имoмu Хенафыя [7ÖJ, Шейх Мaъpyфы Kapxü [73J, Зайд ыбны Aлй ве Зубййд ыбны Aлй [73J, Имoм Чеъфеpы CoÖu^ [74J, XoHß Чон6оз [76J, Toxupy 3yxpo [78J, Aбyнacpы Фopoбй [8ÖJ, Auup Шoxмypoд [82J, Mup3o Coöu^u Мунши [82J, Arnup Меъcyмu Forn [82J, Cauö Awup Мyзaффapxoн [85J, Шемcyддынбeкы Com [87J, Awup Teмyp [87J, Ибны Мукрннръ [87J, Cauö мup Олымxoнmypе[88], Шайх Aбдyлxflкuмu Tыpмuзü [1Ö6J, Сръ0ы Ba^oc [1Ö7J, Xycparn napu [1Ö9J, Шайх Шемcyдöын [112J, xß3pamu Сулкюн [116J, Шoöü 6o6o [117J, Ë^ymu Хамат [l2lJ, XoHß Fo3uéh [137J, XoHflu Белчyвoн [145J, Ko3ü мулю Mup Cadpud^ [143J, Camö Amu Xa^ado^. [143J...
Aнтpопонимxои acappc as нищи мaнcyбият ë бapомaди тaъpиxиaшон бa aитpопоиимxои точикй, oмеxгaи тoчикй-apaбй, oмеxгaи узбекй-точикй вa pyrn чудо нaмyдaн мумкин acn
-точикй: Гулшрныы Бyxopoй [44J, Xaчß Келaны Чyйбopü [45J, Xaчß nem^x [53J, Духшы Aфpocыëб [55J, Бо6оы Camarn [55J, Шox ^^банд [55J, Xova Чон6оз [76J, ПemдoöЫëн [1Ö4J, Кеен [1Ö4J, Феpxoд [1Ö9J, Шыгы^ [1Ö9J, Xycparn napu [1Ö9J, Шoдü 6о6о [117J...
-юмехгаи тoчикй-apaбй: Cy(pü Чунйд [51J, Бyелü ыбны Cuno [53J, Ax^aöu Рoвaндü [54J, Бо6оы Camarn [55],Шox ^^банд [55J, Оюы Бyзypг [56J, Mup3o Cефеpы Муншыы Cеpмeчßнй [57J, Xova Оpыфы Мoxыmoбoн[57], Бо6о Amo [61J, Mamom Оpыф [64J, ^Re^ap Зyлкßpнaйн [69J, малык Икана [69J, Бо6о Kß^ap [70J, A^up Шoxмypoд [82J, Mup3o Coöu^u Муншп [82J, Кеен [104J, Шßйx Aбдyлxßкымu Tыpмuзü [1Ö6J, Xowß Foзыëн [137J, XoNßu Белнyвoн [145J, Camö Auu Xa^ado^. [143J...
юмехгаи точикй-узбеки ад yзбекй-apaби: Mup3o Улyгбeк [50J, ofou Бyзypг [56J, Бо6о Kß^ap [70J, Arnup Temyp [87J, Cauöмup Олuмxoнmypе [88J, Яъкlyбmyкœбе [155J, Xoшoкmyкcoбе [155J...
-pym: Meндypф[44J: Мендурфа ном caйëxи игавй, ки дap caнaи 1820 мeлодй, ки мутобики caнaи 1228 xичpй ad, омaдa Бyxоpои Шapиф вa тaвобeотy финои он^ю caëxa! нaмyдa, чyFpофияи он^ю тaxминaн нaвиштaacт [44];
-apa6râ Myxßммед [44J, Myx^md Mupcauö [44J, Camö Arnup Aбдyлaxßдxoн [44J, Муо6ыя [45J, Aбдyллo ыбны 3uëd [45J, Kymейбе [45J, Cauö ыбны Уcмoн ыбны Aффoн [45J, Бекpы Cеъд [46J, хелыфе Hыëзкyл [46J, Шейх Aбдyxoлuк [50J, Aбoн ыбны Уcмoн [54J, Aбyмycлым [58J, xß3pamu Aбдyлвoceъ [58J, xß3pamu Kocuiu Шейх [6ÖJ, Шейх Ax^aö Kp6up [69J, Xa3pamu Aлй [70J, Зайд ыбны Am ва Зyбейд ыбны Am [73J, Имом Чaъфapы Coöut^ [74J, Toxupy 3yxpo [78J, Aбyнacpы Фopoбй [80J, Mup3o Coöu^u My^rnü [82J, Awup Maъcyмu Forn [82J, Cauö Awup Myзaффapxoн [85J, Шaмcyддынбeкы Coмü [87J, Ибны Myкaннaъ [87J, Caiöu Ba^^oc [107J, Шайх Шaмcyдöын [112J, Xß3pamu Cyлmoн [116J, Cycpuamaxëp [135J,...
Умyмaн, овapдaни aитpопоиимxо ,nap acapи «Taъpиxи xy^cro^-H Гyлшaнй бapои боз xaм ЧOлибтapy пyppaтap гapдидaни ин ë он xодиca ë вокIeaи aчибy тaъpиxй xидмaт нaмyдaaнд. Aз pyйи мaълyмоти мaводи ин acap aкcapи aитpопоиимxои овapдaи мyaллифи acap дap гули тaъpиx бa тaFЙиpотy тaxaввyлот дyчоp гapдидa, бо бaъзe шaкливaзкyиии зоxиpй то зaмоии мо pacидaaид. Aз ин чо, бappacии мacъaлaи мaзкyp домaнaи фapоx доштa, xaнyз xaм мacъaлaи кaмтaткIикIшyдa бa x^cc6 мepaвaд. Лнчоми чунин тaткIикIотxо дap paвшaн нaмyдaии пaxдyxои дигapи мacъaлa мeтaвонaид дaxд нaмояид.
АДАБИЁГ
1. Aбодyллоeвa, С. OиомacIикaи «^cp^t^E»^ Ибни Балкй. Риcолaи номзaдй I С. Aбодyллоeвa. - Дyшaибe,
2003. - 168 c.
2. Лбодyлдоeвa, С. Oномacшкон cyфийcкой поэзии: CIpyктypный, ceмaитичecкий и фyнкционaльной acпeкIЫI (нa
матфиадг пpоизвeдeний Лбyльмaджa Сати, Фapицaдциm Anapa и Джaлaдиддииa Бaдxи)».
Лвтоpeф.. .докт..диcc..I С. Лбодyлдоeвa. - Душанбе 2017. - 48 c.
3. Faфypов О. Taфcиpи мyxтacapи номxои чyIpcфй. IO.Faфypcв.- Душанбе Maоpиф, 1983. - 144 c.
1. 4.Давлатов ЭA. «Kacac-yn-arfœ» ш бaъзe мacъaлaxои ономacIикaи он. I ЭА Давлатов. - Дyшaибe, 2017. - 112 c.
4. Дaвлaтовa Ф. T. Лингвиcшчecкоe иccлeдовaниe aигpcпонимии «Taъpиxи Taбapи» Бaлъaми: Лвтоpeф... канд. • •
джа.. I Ф.T. Дaвлaтов. -Дyшaнбe, 2019. -24 c.
5. Кypбонмaмaдов С.Х. Ceмaитико-CIидиcIичecкиe оcобeнноcIIи поэтонимии «Шaxнaмe» Лбyлкacымa Фиpцоycи:
Лвтоpeф... диа... канд... фидод... наук. I СХ. Кypбонмaмaдов. - Дyшaибe, 2014. - 26 c.
6. Mamyorn Д. Ф.Лшpcпоиимы «Шaxшмe» Лбyлкacимa Фиpдaвcи (лингвиcшчecкий acпeкт): Лвтоpeф... диа...
канд... фидод... неук. I Д. Ф. Mamy«®. - Дyшaибe, 2013. -27 c.
2. 8.Teмиpов Ч. Tax^n тaъpиxию зaбоишииоcии aигpcпонимияи «XaBcpy як шаб». I Ч. Teмypcв. - Дyшaнбe,
20l8. - 24 c.
1. Хaйцapcв Ш. Луати чандомади aнгpcпонимxои точикони paйони Arn. I Ш. Хайдов. - Дyшaибe: Дониш, 1986.
-225 c.
2. Хaйgapй Ш. Луати бacомaди номои точикони видояти Хатдон. I Ш. Xa^apñ. - Дyшaибe: Иpфон, 2007. - 474 c.
3. Шоджв M. ЛингвиcIичecкий анализ топонимов пpоизвeдeний С. Лйнй. I Канд.. .диcc...l M. Шоджв. - Дyшaнбe,
l994. - l9l c.
|| 4. Шоев Р. Ономастика «Самаки айёр». - Автореф.. .канд.. .дисс... / Р. Шоев. - Душанбе,1996. - 23 с.
УПОТРЕБЛЕНИЕ АНТРОПОНИМИИ В «ТАЪРИХИ ХУМОЮН» ГУЛШАНИ
Трактат «Таърихи хумоюн» Гулшани является образцом таджикской научно-географической прозы конца XX-начала ХХ, который изложен в исторической среде развития таджикского литературного языка данного периода. Названное произведение дает огромный материал по особеностям использования лексического богатства таджикского литературного языка, особенно его ономастики, эпохи его изложения.
Одним из актуальных проблем таджикской ономастики является изучение развития структуры личных имен, требующей поэтапного исследования и показания особенности ее развития в конкретных исторических условиях. Среди прозаических произведений, которые в той или иной степени могут показать особенности употребления личных имён в таджикском ямке конца XIX в. и начала ХХ века, наиболее значимым является трактат Мухаммад Содикходжы Гулшани. В этом трактате в зависимости от изображения событий, упоминания погребальных сооружений и крепостей, минаретов, мавзолеев и других исторических мест автором исползованы множество личных имён, которые в данной статье разделены по лексико-семантическим группам и подвергаются подробному лингвистическому анализу.
Автор статьи подчеркивает, что антропонимы, употребляемые в трактате, содержат информацию об именах, фамилиях, прозвищах людей, указывают на отношении человека к родителям, семьи и рода, свидетельствуют об их принадлежности к тем или иным слоям общества или профессиям, кланам и этносам, странам, регионам, областям, городам и селениям и т.д..
Ключевые слова: Гулшани, "Таърихи хумоюн", Бухара, ономастика, антропонимия, имя, прозвище, почетные имена, фамилия, раса, этнос, нация, историческое происхождение, произведение
THE USE OF ANTHROPONOMY IN THE "TARIHI, HUMAYUN" OF GULSHANI
The treatise of "Tarihi, Humayun " of Gulshani is a sample of the Tajik scientific and geographical prose of the late XIX and early XX centuries, which is set out in historic environment for the development of the Tajik literary language of that period. This work gives a huge material on the peculiarities of the use of the lexical wealth of the Tajik literary language, especially its onomastics, the era ofits presentation.
One of the actual problems of Tajik onomastics is the study of the development of the structure ofpersonal names, which requires a step-by-step study and testimony of the peculiarities of its development in specific historical conditions. Among the prose works, which to some extent can show the features of the use ofpersonal names in the Tajik language in the late nineteenth century and early twentieth century, the most important is the treatise of Muhammad Sodikkhoja Gulshani. In this treatise, depending on the image of events, mention of burial structures and fortresses, minarets, mausoleums and other historical sites, the author uses many personal names, which in this article are divided into lexical and semantic groups and are subjected to detailed linguistic analysis.
The author of the article emphasizes that anthroponyms used in the treatise contain information about names, surnames, nicknames of people, indicate the attitude of a person to parents, family and generation, indicate their belonging to certain layers of society or professions, clans and ethnic groups, countries, provinces, regions, cities and villages, etc..
Keywords: Gulshani, "Tarikhi Hiуumoyun", Bukhara, onomastics, anthroponymy, name, nickname, honorary names, surname, race, ethnicity, nation, historical origin, work
Сведения об авторе:
Бобокалонова Раъно - соискатель кафедры теории и практики языкознания Таджикского государственного педагогического университета им. С.Айни
About the author:
Bobokalonova Ra'no, researcher in the Department of Theory and Practice of Linguistics of Tajik State Pedagogical University named Sadriddin Aini
БАЪД АЗ ИКТИБОСШАВЙ ДАР ЗАБОНИ АНГЛИСЙ
Абдуллоева М.Н.
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айнй
Одамон дар протсесси зиндагй ва дар тули рушд ва таърих, баробари со^иби забон гаштанашон кушиш мекунанд, ки бо ро^у восита^ои гуногун онро инкишоф дода ташаккул бахшанд. Барои ба ин максад ноил шудан ро^ои гуногун истифода бурда мешуданд. Яке аз ро^ои асосии рушди забон дар тамоми давру замон ба истифода гирифтани вожаю унсурои забони дигар
