CC BY
81
УДК 82 М.З. НИЗОМОВ
ББК 83.3
АНЪАНАИ "ХАМСА"- САРОЙ ДАР АДАБИЁТИ ФОРСЙ-ТО^ИКИИ АСРИ XV
Вожа^ои калидй: анъана, навоварй, достон, "Хамса", татаббуъ
Дар асри XV шоирони зиёде ба "Хамса"-сарой пардохта, кушидаанд, ки дар чавоби достонхои Низомию Амир Хусрав асар офаранд. Тиб;и маълумоти маъхазхои адабию таърихй дар асри XV чавобгуй ба "Хамсатайн" ба як саб;ати адабй мубаддал шуда будааст. Абдулвосеи Низомии Бохарзй дар "Ма;омоти Ч,омй" фасле бо унвони "Ч,авоб гуфтани шоирони рузгор (-и Ч,омй- М.Н.) китоби "Панч, ганч"-ро";айд кардааст, ки аксари шоирони рузгор дар чавоби "Хасматайн" табъозмой намудааанд: "Дар замони давлати султонй тамомати суханварони ва;т аз чалилу ха;ир дар назму тартиби хар навъи сухан, аз ;абили маснавиёт, ба чавоби китоби "Панч ганч" шуруъ намуда, ба маърази устодони мусаллами ин фан дармеомаданд. Яке аз мардуми суханшинос, ки ба мулозимати даргохи шахзодагони номдор сарфароз буд, муътаризи ;адхи эшон гашта, ба забони инсоф мегуфт, ки аз чумлаи суханварони форсизабон Низомй ва Хусрав ду марде бисёр калон будаанд ва имруз ин бузурги номдори дигар (манзур Ч,омй-М.Н.), ки хама санодиди чахон ;уввати кори вайро медонанд ва он хазрат низ ба дастёрии сухани форсй дасти таассуб дар камари бузургони пешин задан ба хар вачх, метавонанд, чандон бадоеъи ва;оеъ ва он мивдор гароиби осор бар шуруи эшон дар ин сурат тартиб мепазирад, ки аз хеч номдори сохиби;тидор ушри ашири он марвй нест" (4, 237-238).
Дар баробари татаббуъ ва назираи адибон бар достонхои "Хамса"-и Низомию Амир Хусрав, ки як навъ мусоби;аи эчодй ба шумор мерафт, дар миёни давлатмандону арбоби илму адаб рочеъ ба ;имати бадей ва арзиши адабии онхо мубохисахо сурат мегирифтааст. Дар ин маврид Давлатшохи Самар;андй навиштааст: " Ва амирзода Бойсангур "Хамса"-и Хоча Хусравро бар "Хамса"-и Шайх Низомй тафзил додй ва хо;они магфур Улугбеки Курагон ;абул накардй ва муъта;иди Шайх Низомй будй ва мобайни ин ду шохзодаи фозил ба каррот чихати ин даъво таассуб даст дода, байт-байти "Хамсатайн"-ро ба хам му;обила кардаанд" (5, 240).
Дарво;еъ амир Бойсангур дар чамъоварй ва интишори осори хаттии асримиёнагии форсии точикй хидмати бузург кардааст ва зав;и баланди шеъшиносй низ доштааст. Вале муроди Давлатшох ин аст, ки миёни амирзодахои темурй осори Амир Хусраву Низомй, бахусус "Хамса"-хои онхо, мавриди баррасию арзёбй ;арор гирифтааст ва, албатта, дар ин доварихо фа;ат назари амирзодахо кофй набуд ва дар му;обилаи байт-байти ин "Хамсатайн" адибони нуктасанч лозим буд.
Маснависарой дар ин давра хеле ривоч ёфт ва ди;;ати шоирони достонсарои ин давраро, беш аз хама, "Хамсатайн", яъне "Хамса"-хои Низомй ва Амир Хусрав ба худ чалб карда буд. Дар мавриди татаббуъ ба "Хамсатайн" дар асри XV Забехуллохи Сафо менависад: "Бо хама ку-шишхое, ки шоирони ин ахд дар ибтикори мавзуоти чадиде барои достонхои манзуми худ мекарданд, дар мабонии кори худ пайрави достонсароёни бузурги пеш аз худ, хоса Низомиву Хусрав ва мутобеони онон дар ;арни хафтуму хаштум (асрхои XIII-XIV мелодй-М.Н.) будаанд. Шеваи умумии ахд дар ёфтани маонии да;и; ва нуктахои борик, албатта, дар ин навъ аз шеър низ муассир буд" (10, 191).
Хдтто дар маснавихои ирфонй ва ахло;й низ таъсири Низомиро метавон мушохида кард, ки дар бархе онхо вазни маснавихои у интихоб шуда ва дар бархеи онхо шеваи баёни у. Вале, бо ин хама, шеваи баёни шоирон ва мазомини мундарич дар маснавихо фар; мекунад. "Мас-навихои мутааддиди дигар, -менависад Забехуллохи Сафо,- мисли "Гулшани аброр"-и
Котибй, "Се нома" ё "Мухибу Махбуб" ва "Тухфат-ул-Ахрор"-у "Субхат-ул-аброр"-у "Силсилат-уз-захаб" ва "Сифот-ул-оши;ин"-и Хилолй ва баъзе аз маснавихои Шох Дой ва гайра маъмулан бар вазнхову шеваест, ки Низомй иттихоз карда, валекин асоси кори шуаро дар онхо зикри маонии хикамй ва ирфонист" (10, 193).
Дар ха;и;ат, тавре ки дар мавриди "Хамса"-хои Низомию Амир Хусрав дар фаслхои марбута ;айд карда будем, пайравй ва назиранависй ба "Хамсатайн" боиси ривочи достонсарой дар адабиёти форсии точикй ва идомаи суннати устувори адабй дар ин замина гардид. Шоирони асри XV низ ба пайравй аз достонхои Низомию Амир Хусрав ба достонсарой пардохтанд, вале дар хадди шоири му;аллид бо;й намонданд ва, тавре ки аз ишорахои донишмандон бармеояд, ибтикор ва навоварй дар достонхои шоирони ин ахд кам нест.
Шоирони асри XV аз як то панч маснавии "Хамсатайн"-ро пайравй намудаанд. ^исмати аъзами маснавихои ин давра дар хамон авзоне навишта шудаанд, ки дар достонхои пешин ба кор рафтааст. Аз ин миён Мавлоно Ч,омй ба чуз ин панч вазн дар ду вазни дигар (рамали мусаддаси махзуф ва рамали мусаддаси махбуни махзуф) достон сурудааст.
Ба равияи "Хамсатайн" сурудани достон дар асри XV интишори васеъ ёфта буд ва шуарое, ки ба назми достон даст доштанд, дар ин замина ;алами худро санчидаанд. Вале на хама муваффа; шудаанд. Тавре ки Абдулвосеи Низомй дар "Ма;омоти Ч,омй" менависад, "аммо он, ки мардуми резабин якбора тавру тарзи тамизу тах;и; фуру мегузоранд ва худро аз руйи хаваснокй ба мучарради байте чанд рутабу ёбис дар он ма;ом медоранд, бисёр дур менамояд; чй тартибу таълифи хар нусха аз он ва забту рабти дарову буруншави суханон аз ;уввату ;удрати хар касе, чунончи мебояд, намеояд" (4, 238).
Аз миёни достонсароёни давр Мавлоно Абдуррахмони Ч,омй, Мавлоно Котибй, Мактабии Шерозй, Мавлоно Хотифии Харчурдй, Мирзо ^осими Гунободй, Унсии Чунободй, Мисолии Кошонй, Осафиии Хиравй, Фасехии Руйй, Хайдари Туркигу, Шох Доъии Шерозй, Салимй, Мавлоно Алии Охй, Хоча Хасани Хизршох, Хоча Имод ба пайравй аз "Хамсатайн" достон навиштаанд.
Шоирони асри XV -ро, ки ба "Хамса"-нависй химмат гумоштанд, ба тартиби зайл метавон номбар кард:
1.Абдуррахмони Ч,омй (1414-1492) дар адабиёти ахди темурй, яъне асри XV ягона шоири форсизабон аст, ки "Хамса"-и комил навишт ва ба панч достони "Хамса" иктифо накарда, ми;дори достонхои худро ба хафт расонид ва номи онхоро "Хафт авранг" гузошт. Достонхои "Хамса"-и Ч,омй иборатанд аз "Тухфат-ул-Ахрор", "Субхат-ул-аброр", "Юсуф ва Зулайхо", "Лайлй ва Мачнун" ва "Хирадномаи Искандарй". Достонхои "Силсилат-уз-захаб" ва "Саломон ва Абсол" берун аз "Хамса"-и шоир буда, дар навъи худ аз бехтарин шохкори адабианд.
2. Шоири дигари асри XV Мавлоно Ашраф (ваф.1459), бино ба маълумоти Алишери Навой, ба анчоми достонхои "Хамса"-и худ муваффа; шуда будааст. Алишери Навой дар бораи вай навиштааст, ки "ва;ти зиёди худро дар татаббуи "Хамса" сарф мекард, то ин ки ба итмоми он тавфи; ёфт" (7, 13). "Хамса"-и Мавлоно Ашраф достонхои "Лайлй ва Мачнун", "Минхоч-ул-аброр", "Ширину Хусрав", "Хафт авранг" ва "Зафарнома"-ро дар бар мегирад (1, 196). Шар;шиноси маъруф Е.Э. Бертелс дар бораи достонхои Ашраф навиштааст, ки "аз достонхои Ашраф танхо достони "Хафт авранг" махфуз мондааст" (3, 27). Вале муха;;и;и озарй Тохир Ахмад-углу Мухаррамов ду достони шоир- "Минхоч-ул-аброр" ва "Риёз-ул-оши;ин"-ро соли 1998 дар Озарбойчон ба чоп расонидааст ва дар дасти вай микрофилми достони "Хафт авранг" махфуз аст (azen.ru,2).
3. Абдуллохи Хотифй шоири дигари асри XV, ки аз хешовандони Мавлоно Ч,омй мебошад, низ ба нияти пайравй ба "Хамсатайн" ба достонсарой пардохт, вале танхо чор достони "Хамса"-и худро ба поён расонд. "У ( Хотифй-М.Н.) худро дар ;асидасарой болодасти Хо;онй ва дар газалгуй бех аз Хусраву Хасани Дехлавй медонист ва монанди бархе дигар аз шоирони ахди темурй ба «Хамса»-сарой химмат гумошт ва маснавихои «Лайлй ва Мачнун», «Ширин ва Хусрав», «Хафт манзар»-ро ба пайравй аз Низомй сохт ва
дар му;обала бо «Искандарнома» ба назми «Зафарнома», ки хамон «Темурнома» аст, даст зад. Ин манзумаи ахир, ки дар худуди 4500 байт дорад, як бор ба соли 1869 м. дар Лакхнав ба табъ расид. Аммо маснавии панчумро, ки бояд дар он ба исти;боли «Махзан-ул-асрор» мерафт, насуруд ва ба чои он назми «Шохнома»-ро дар зикри футухоти Шох Исмоили Сафавй огоз кард, ки фа;ат хазор байти онро суруд ва умраш вафо накард ва кораш нотамом монд " (10, 442). Ин асар дар тазкираю нусхахои ;аламии он бо номхои "Футухоти хонй", "Исмоилнома", "Шохномаи Хотифй" ва "Шохномаи хазрати шох Исмоил" вомехурад. Дар аксари сарчашмахо оид ба хазору анд байт будани асар маълумот дода шудааст ва аз ин миён Лутфалибеки Озар ми;дори абёти онро 21 хазор байт гуфтааст (13, 35; 14, 18). Мархум С. Асадуллоев аз ду нусхаи ;аламии ин достон дар китобхонаи Салтиков-Шедрини Русия ва Китобхони Рогибпошо хабар дода буд. Матни "Шохнома"-и Абдуллохи Хотифй ахиран дар Фархангистон забон ва адаби форсии Чумхурии исломии Эрон бо тасхехи Сайидалй оли Довуд ба чоп расидааст ва маълум мешавад, ки муаллиф чуз ин ду нусха боз аз ду нусхаи дигари ;аламии достон дар Донишкадаи шар;шиносии Чумхурии Узбакистон ва Китобхонаи Мачлиси Чумхурии исломии Эрон огохй доштааст. Тавре ки маълум аст, Хотифй ин достонро бо дархости Шох Исмоили Сафавй шуруъ намуда, беш аз хазор байти онро суруд, вале ба хатми он муваффа; нашуд. Ин дархост дар соли 916 ё 917 х.;, яъне дах-ёздах сол пеш аз вафоти шоир сурат гирифта буд, вале дар ин муддати начандон кам таълифи достон ба охистагй пеш мерафт. Албатта, дар баъзе аз сарчашмахо рочеъ ба тамоюли шоир ба мазхаби шиа ва хусни иродати шоир ба силсилаи Сафавия, аз машоихи он сар карда, то Шох Исмоил сухан меравад, ки беасос хам нест. Вале, бо вучуди ин, шоир ба сурудани "Шохнома", ки мехост онро чузъи панчуми "Хамса"-и худ ;арор дихад, чандон бо шав;у хавас машгул нашуд. Шояд ба он сабаб бошад, ки Хотифй умре аз дарбори шохон дур буд ва таълифи асареро ба амру ичбор хуш надошт. Ба назари Сайидалй оли Довуд "баъид ба назар намерасад, ки далели нотамом гузоридани манзума мухолифати шоир бо харакоти сиёсии шох буда бошад" (14, 11-12).
То имруз адабиётшиноси точик С.Асадуллоев достонхои "Лайлй ва Мачнун", "Ширин ва Хусрав"-ро (дар Маскав) ба чоп расонида, дар рисолаи номзадии худ "Матни тан;идии достони "Лайлй ва Мачнун" ва му;оисаи он бо достони "Лайлй ва Мачнун"-и Бадриддин Хилолй" ва му;аддимаи чопи инти;одии достони "Ширин ва Хусрав" рочеъ ба хаёту эчодиёт ва мундаричаи достонхои шоир бахс намудааст (13, 3-35). Достонхои "Ширин ва Хусрав" ва "Хафт манзар" бо тасхех ва му;аддимаи Ч,. Додалишоев дар Душанбе ба чоп расидааст. "Шохнома"-и шоир бо тасхехи олими эронй Сайидалй оли Довуд дар Эрон ба нашр расидааст (14).
4. Мактабии Шерозй, ки бо достони "Лайлй ва Мачнун"-и худ шухрат пайдо кардааст, бино ба маълумоти тазкиранависони баъди асри XV маснавие бар вазни "Махзан-ул-асрор" навишта будааст. Дар ин бора Забехуллохи Сафо менависад: "На танхо Мактабй дар манзумаи «Лайлй ва Мачнун» ба тасмиме, ки дар сурудани як «Хамса» дошт, ишора кардааст, балки мусаллам аст, ки манзумае бар вазни «Махзан-ул-асрор» дошт, ки Соммирзо ва Хакимшох Мухаммади ^азвинй хар кадом ду байт аз онро на;л кардаанд"(10, 389). Достони "Лайлй ва Мачнун"-и Мактабй бо саъйи олими точик Чурабек Назриев дар Точикистон ва Эрон чоп шудааст(6).
5. Котибии Туршезии Нишопурй (1435-1436) низ ба "Хамса"-нависй шуруъ намуда, танхо як ё ду достони онро сурудааст. Аксари донишмандони соби; Иттиходи Шуравй, ки дар мавриди Котибй ва осори у маълумот додаанд, аз у ду достон дар пайравии достонхои "Хамса" номбар кардаанд: "Гулшани аброр" дар пайравии "Махзан-ул-асрор"-и Низомй, "Лайлй ва Мачнун" (3, 31; 7, 304). Вале адабиётшиноси точик А.Афсахзод ба ин фикр аст, ки Котибй достони "Лайлй ва Мачнун" нанавиштааст. Вай дар ин хусус чунин изхори назар намудааст: "Котибй дар авохири умри худ ба навиштани "Хамса" и;дом карда, фа;ат бо унвони "Гулшани аброр" ба маснавии "Махзан-ул-асрор"-и Низомй чавоб гуфтаасту бас. Ачал амон намедихад, ки Котибй ба чахор ;исмати дигари "Хамса" низ чавоб нависад. Ба тарзи дигар гуем, Котибй хеч гох достоне бо номи "Лайлй ва Мачнун" надоштааст. Бо
вучуди ин, дар давоми яксаду понздах соли охир аксари онхое, ки дар хусуси мавзуи Лайлй ва Мачнун сухан рондаанд, аз "Лайлй ва Мачнун"-и Котибй ном бурдаанд... Барои ба иштибох рох додани онхо маълумоти носаххехи сохиби фехристи китобхонаи оммавии Петербург Б.Дорн сабаб шудааст" (2, 149). Ин ишораи Афсахзод ба иштибохи Б.Дорн аз руйи он аст, ки номбурда дар фехристи худ достони "Лайлй ва Мачнун"-и Низомиро, ки дар "Куллиёт"-и Котибй аз чониби дабирон чой дода шудааст, иштибохан аз Котибй донистааст. Аз хамин чост, ки дар баъзе китобхои ба таърихи адабиёт бахшидаи донишмандони хоричию ватанй Котибиро муаллифи достони "Лайлй ва Мачнун" муаррифй кардаанд.
Забехуллохи Сафо дар китоби "Таърихи адабиёт дар Эрон" зимни бахс дар ахвол ва осори Котибй аз "Хамса"-и Котибй сухан ба миён оварда, достонхои таркиби онро номбар кардааст, ки аз миёни онхо, факат "Гулшани аброр" ба равияи достонхои "Хамса"-и суннатй, яъне "Хамсатайн" навишта шудааст: ""Хамса"-и Котибй, муштамил бар «Гулшани аброр» ба таклид аз «Махзан-ул-асрор»-и Низомй, «Мачмаъ-ул-бахрайн» ба таклид аз «Чамшеду Хуршед»-и Салмони Совачй ва чанд манзумаи дигар аз ин навъ, «Дах боб» ба таклид аз «Бустон»-и Саъдй, «Сй нома» ё «Мухибу махбуб» ба таклид аз «Сй нома»-и Амир Х^усайнии Содоти Х^иравй ва шоирони «Дахнома»-гуй ва китоби «Дилрабой», ки он хам манзумаест ирфонй дар саргузашти Кубод подшохи Яман ва вазири у" (10, 249).
6.Мавлоно Алии Осй (ё Охй), ки аз Машхад буд, низ, ба кавли Алишери Навой ба сурудани назира ба "Хамсатайн" икдом намудааст, вале чандон шухрат наёфтааст: "Мавлоно Алии Осй аз Машхад аст ва дар мукобалаи "Хамса" чанд маснавй гуфтааст, чун ба мукобала наметавон овард, гуё аз он сабаб шухрат нагирифтааст. Дар як китобаш, ки мавсум ба "Хаёл ва Висол" аст, як байт дорад, ки мулхами гайб дар боби шеъри худаш ба забони у андохтааст:
Шеъре, ки бувад зи нукта сода, Монад хама умр яксавода" (7, 53).
Ин байт бар вазни "Лайлй ва Мачнун" аст ва мухаккикон ба ин хулоса омадаанд, ки он дар пайравии хамин достон инавишта шудааст. Е.Э. Бертелс бо такя ба маълумоти Навой ба ин хулоса омадааст, ки "агар Осй "Хамса"-ро ба тартиб навишта бошад, он гох аз ин чо ба хулосае омадан мумкин аст, ки вай се кисми "Хамса"-ро ба анчом расонидааст" (3, 28).
7. Хоча Имоди Лорй, ки Бертелс уро "Лохурй" ва "аз савдогарони хиндй" хисобидааст (3, 28), дар асл аз вилояти Лор буда, достони "Лайлй ва Мачнун" навиштааст. Алишер Навой ба достони у бахои баланд дода, аз осори бисёр касон неку донистааст: "Хоча Имод аз вилояти Лор аст, бо тичорат маош мегузаронад, чавонмардест одамиваш, дар маснавиаш хеле рангу зиннат хаст, "Лайлй ва Мачнун"-ро татаббуъ кардааст, ки аз моли бисёр касон неку афтодааст" (7, 193).
8.Фасехи Румй, ки чандон шоири машхур набуд, низ ба пайравй аз "Махзан-ул-асрор" достон навиштааст.
9. Амир Шайхам Сухайлй, бино ба маълумоти манобеи адабй ва тахкикоти донишмандон, баробари Чомй(соли 1484) достони "Лайлй ва Мачнун" навиштааст (2, 151). Донишмандони маъруф Е.Э. Бертелс ва ШДусейнзода, бо такя ба як байти туркй аз "Мачолис-ун-нафоис"-и Навой гумон кардаанд, ки достони Сухайлй ба забони туркй навишта шудааст (3, 28; 2, 152), вале Аълохон Афсахзод бо ишора ба галати сохиби фехристи китобхонаи Бингал В. Иванов, ки достони шоирро туркй гуфтааст, инро инкор менамояд ва менависад: "Аммо шеъри овардаи Навой, ки мо онро иктибос кардем, хеч ягон калимаи туркй надорад ва достони Сухайлй достони пурра точикист" (2, 152-153).
10. Шох Доъии Шерозиро (ваф.1464) низ яке аз аввалин муаллифони достони "Лайлй ва Мачнун" дар асри XV донистаанд (2, 196).
11. Салимй (1474) низ аз аввалин муаллифони достони "Лайлй ва Мачнун" дар асри 15 эътироф шудааст (1, 196).
12. Мисолии Кошонй низ касди "Хамса"-сарой доштааст, вале танхо ба сурудани достони "Лайлй ва Мачнун" муваффак шудааст. Дар ин бора Забехуллохи Сафо навиштааст:
"Мисолии Кошонй - шоири карни нухум, ки мехост «Хамса» бисарояд, аммо факат «Лайлй ва Мачнун»-и он дар 3200 байт суруда шудаву барчой мондааст ва гуё ба итмоми «Хамса» тавфик наёфт " (10, 463).
13. Унсии Чунобадй низ аз шоирони суфимашраби ин ахд аст, ки достони "Лайлй ва Мачнун" навиштааст. Дар бораи ин шоир ва достони у дар китоби "Таърихи адабиёт дар Эрон"-и Сафо маълумоти мухтасар дода шудааст, вале аз тафсилоти достони у хабаре нест: "Унсии Чунобадй - шоири суфимашраб ва зухдпешаи карни нухум (асри XV) ва огози карни дахум (асри XVI) ва аз наводагони Шох Неъматуллохи Валй ва маддоху дустдори хонадони рисолат, мутаваффо ба соли 923х,.(1517м.) дорои девоне муштамил бар касидаю газал (дар худуди 4000 байт) дар чавоби шоирони пешин, ба вижа Амир Хусрав ва Х,офиз ва манзумаи «Лайлй ва Мачнун» " (10, 419).
14. Осафии Хиравй (1450- 1521) низ дар баробари газалсарой ба татаббуи достонхои "Хамса" икдом намудааст, вале, бино ба маълумоти Соммирзои Сафавй, танхо маснавие ба шеваи "Махзан-ул-асрор" навиштааст, ки он хам бо сабаби шухрат наёфтанаш то замони мо нарасидааст.
15. Хоча Хдсани Хизршох низ, бино ба маълумоти Навой, дар пайравии "Лайлй ва Мачнун" достони "Зайд ва Зайнаб"-ро навиштааст.
16. Алишер Навой вазири бофарханги Темуриён, хусусан Султон Хусайни Бойкаро, ки тахти тарбияти Мавлоно Ч,омй аз илму адаб бахраи комил бардоштааст, бо тахрик ва тавсияи устоди худ ба навиштани "Хамса" ба забони узбекй шуруъ намуд ва онро пурра ба анчом расонид. Достонхои "Хамса"-и Навой иборатанд аз «Хаёт-ул-аброр», «Фарход ва Ширин», «Лайлй ва Мачнун», «Сабъаи сайёра» ва «Садди Сикандарй».
"Хамса"-и Навой аз чониби Мавлоно Ч,омй истикболи гарм ёфта буд. Бино ба маълумоти манобеи адабй, Алишер Навой баъди итмоми "Хамса"-и худ онро пеши Ч,омй овард, то пеш аз интишори он, назари худро дар бораи он иброз намояд. Дар ин бора Абдулвосеи Низомй менависад: "Чун оличаноби мамлакатпанохй аз назму тартиби китоби гаробатинтисоби "Хамса"-и муборак ба иборати туркй, ки адади абёти он ба бисту хафт хазор мерасад, фарогате тамом ёфт, пеш аз он ки аз савод ба баёз равад, нахуст аз руйи хусусият ва иттиход пеши он хазрат фиристод, ки агар дар назари кабули эшон кобилияти он дорад, ки бе тасарруфу тагйире ба зиёдату нуксон ба сафахоти сахоиф накл кунанд, фахувал-мурод ва агар, чунонки ба шарафи иртизо иктирон намеёбад, бар токи нисён гузошта, инони эътино аз савби шуруъ дар он кашида дорад. Ва он хазрат ба забони машхун ба фунуни зароату ниёз таргиб ва тахсини бисёр фармуд" (4, 234-235).
Мавлоно Чомй дар достони "Хирадномаи Искандарй" "Хамса"-и Навоиро хуб пазируфта, ба он бахои баланд медихад:
Ба туркизабон накше омад ачаб, Ки чодудамонро бувад мухри лаб. Зи чарх офаринхо бар он килк бод, Ки ин накши матбуъ аз он килк зод. Бибахшуд бар форсигавхарон Ба назми дарй дурри назмоварон. Ки гар будй ин хам ба лафзи дарй, Намондй мачоли сухангустарй. Ба мизони он назми муъчизнизом Низомй кй будиву Хусрав кадом? (15, 529).
Бо вучуди он ки ба забонхои туркй пеш аз асри XV низ ба равияи достонхои алохидаи "Хамсатайн" асархо падид омада бошад хам, вале таълифи "Хамса"-и Навой ин анъанаро суръат ва тахким бахшид ва минбаъд низ ба забонхои туркй "Хамса"-хои комил ба вучуд омад.
Зимни бахс дар мавриди достонхои асри XV таъкид кардан бамаврид аст, ки ин масъала чандон амик омухта нашудааст ва аксари достонхои шоирони ин давра, ба чуз аз чанд нафар шоири номдор, хануз руйи чопро надидаанд.
Дар пайравии маснавии "Махзан-ул-асрор" аз шоирони ин давра Мавлоно Ч,омй, Алишер Навой, Осафии Хиравй, Хайдари Туркигу, Наргисй, Фасехи Руйй, Козй Ихтиёр, Мактабии Шерозй достон навиштаанд. Баъзе аз досттонхои шоирони мазкур, чун Осафй, Мактабй аз байн рафтаанд ва ба чуз достонхои Ч,омию Навой маснавихои шоирони дигар шухрат пайдо накардаанд.
Ба достони "Хусрав ва Ширин" Алишер Навой, Абдуллохи Хотифй, Мавлоно Ашраф ва дигарон пайравй намудаанд. Дар ин давра таваччух, ба ;иссаи оши;онаи Хусраву Ширин камтар аст ва на хамаи шоироне, ки ба "Хамса"-нависй пардохтаанд, ба назми ин достон руй овардаанд. Махсусан, баъд аз он ки Мавлоно Ч,омй ба чойи ин достон дар "Хамса"-и худ назми достони оши;она ва орифонаи "Юсуф ва Зулайхо"-ро муносиб донист, дигар ди;;ат ба ин мавзуъ кам шуд.
Аз достонхои ба ин мавзуъ бахшидашуда танхо достони "Ширин ва Хусрав"-и Абдуллохи Хотифй дар Точикистон ва Маскав руйи чопро дидааст. Ин асар достони дуюми "Хамса"-и нотамоми Хотифй буда, байни солхои 1484(соли таълифи "Лайлй ва Мачнун"-и шоир) ва соли 1490 навишта шудааст. Ми;дори абёти онро аз 2004 то 2020 донистаанд (13, 28).
Достони "Лайлй ва Мачнун" дар адабиёти асри XV интишори васеъ ёфта буд. Аз миёни достонхои "Хамсатайн" ин достон ди;;ати шоирони зиёди ахди Темуриро ба худ чалб намудааст. Кариб хамаи шоироне, ки ба ;асди пайравй аз достонхои Низомию Амир Хусрав камар бастаанд, ба назми достони "Лайлй ва Мачнун" пардохтаанд. Бехтарин ибтикорот ва тозакорихо дар достонхои ба ин мавзуъ бахшидашуда ба вучуд омадаанд ва достонхои шоирони алохидаро дар радифи асархои Низомию Амир Хусрав гузоштаанд. Достонхои хамноми Мавлоно Ч,омй, Мавлоно Абдуллохи Хотифй, Алишери Навой, Мактабии Шерозй, Шох Доъии Шерозй, Мавлоно Алии Охй, Хоча Хасани Хизршохи Астарободй, Мисолии Кошонй, Мир Хочи Гунободй, Хоча Имод, Амир Шайхам Сухайлй ва дигарон ба пайравй аз достонхои Низомию Амир Хусрав суруда шудаанд. Аз миёни ин достонхо асархои Мавлоно Ч,омй, Алишер Навой (узбекй), Мактабии Шерозй ва Абдуллохи Хотифй ба ;атори бехтарин достонхои дар мавзуи "Лайлй ва Мачнун" навишташуда дохил шудаанд.
Татаббуи достони чоруми "Хамсатайн", яъне "Хафт пайкар"-и Низомй ва "Хашт бихишт"-и Амир Хусрав низ дар ададбиёти асри XV чандон шуюъ наёфт. Аз миёни достонхои ба ин мавзуъ бахшидаи шоирони асри XV достони "Хафт авранг"-и Мавлоно Ашрафи Марогай, "Хафт манзар"-и Абдуллохи Хотифй, "Сабъаи сайёра"-и Навой ба мо маълум аст. Достони "Хафт авранг"-и Ашраф хануз руйи чопро надидааст. Достони "Сабъаи сайёра"-и Навой ба забони узбекист. Аз ин миён достони "Хафт манзар"-и Абдуллохи Хотифй ба чоп расидааст.
Татаббуъ ва пайравй ба ;исмати панчуми "Хамсатайн", яъне достони Искандар низ дар асри XV ривоч надошт. Вале дар ин давра бузургтарин достон дар мавзуи шахсият ва корномахои Искандар аз чониби Мавлоно Абдуррахмони Ч,омй навишта шудааст (14841485). Дар баробари он, ё андаке баъдтар достони "Садди Искандарй"-и Навой низ навишта шудааст.
Достони "Хирадномаи Искандарй" -ро метавон яке аз хал;ахои охири силсилаи достонхо дар бораи Искандар дар адабиёти форсии точикй донист, зеро бо ин достони Ч,омй "Искандарнома"-хо дар назми форсии точикй чамъбаст мегарданд. Албатта, баъд аз асри XV, махсусан дар асри XVI, чанд маснавие дар бахри мута;ориб ба пайравй аз "Искандарнома"-хои Низомию Хусрав ва Ч,омй навишта шудаанд, ки чандон шухрате касб накардаанд. Шоироне, аз ;абили Ч,амолй (асри XV), Бадриддин Хусайни Кашмирй (асри XVI), Замирии Исфахонй (асри XVI), Атой (асри XVI), Хокй (асри XVI), Хидоятуллохи Розй (асри XVI), Абдибеки Шерозй (асри XVI), Носири Кирмонй (XIX) ба назми достони Искандар химмат гумоштанд, вале ба силсилаи достонхо дар бораи Искандар чизи тозае ворид накардаанд. Донишманди шахири эронй Забехуллохи Сафо аз "Искандарнома"-и шоири асри XVI Хиндустон Бадриддин Абдуссаломи Хусайнии Кашмирй хабар додааст, ки ба эхтимоли зиёд дар пайравии достони Ч,омй навишта шудааст: "Аз он чумла аст "Искандарнома"-е аз Бадриддин Абдуссалом ибни Иброхим ал-Хусайнй ал- Кашмирй, ки аз
шуарои карни дахуми (асри XVI мелодй-М.Н.) Хиндустон аст. Ин китобро Бадриддин "Киссаи Зулкарнайн" номида ва ба номи Абулгозй Абдуллох Баходурхони дуввум подшохи узбак аз ахлофи Мухаммади Шайбонихон даровардааст. Бадриддин шоире касир-уш-шеър буда ва аз у чанд маснавии дигар мондааст... шомили хафт маснавй ба таклид аз "Хафт авранг"-и Ч,омй - "Манбаъ-ул-ашъор", "Мотамсаро", "Зухра ва Хуршед", "Шамъи дилафруз", "Мат-лаъ-ул-фачр", "Лайлй ва Мачнун", "Расулнома"" (11, 353).
Дар ин давра ду достони дигар бо унвони "Зафарнома" аз Мавлоно Ашраф, ки дар бораи он маълумоте нест ва "Зафарнома" ё "Темурнома" аз Абдуллохи Хотифй дар пайравии "Искандарнома"-и Низомй навишта шудааст.
"Зафарнома" ё худ "Темурнома"-и Хотифй достони чоруми "Хамса"-и нотамоми у буда, соли 1498 дар бахри мутакориби мусаммани махзуф ба равияи "Искандарнома"-хо навишта шудааст. Дар мукаддимаи он шоир дар мавриди назми достонхои "Хамса"-и худ сухан рондааст:
Ман он руз, к-аз табъи ганчинасанч Нишастам ба саррофии "Панч, ганч". Гирифтам зи "Лайливу Мачнун" нахуст В-аз он сурати даъвиям шуд дуруст. Шуд он накши фаррух чу гетиписанд, Зи "Ширину Хусрав" шудам бахраманд. Чу бозомадам з-он хумоюн сафар, Суйи "Хафт манзар" фикандам назар (11, 360). Шоир достони чоруми худро, ки "Темурнома" меномад ва бо унвони "Зафарнома" низ машхур аст, ба Султон Хусайни Бойкаро бахшидааст. Вале ин достони Хотифй на ба Искандар, балки ба саргузашти Темур, ки уро Искандари сонй мехонад, ихтисос ёфтааст. Шоир дар бахши сабаби назми китоб мегуяд, ки достони Искандарро афсонаи бефуруге ёфтам, лоик надидам, ки дар боби он ранч барам. Ба ишорати дустон ба назми таърихи Темур, ки Искандари сонист, химмат гумоштам: Шудам чун зи афсона гуфтан хамуш, Хавои Сикандар зи дил бурд хуш. Накардам зи афсонаи бефуруг Зи Искандари мурда накли дуруг. Суханофаринони хассонкалом Ки буданд сардафтари хосу ом, Хачми достони Хотифй дар сарчашмахо аз чор хазор (Абдунабии Фахруззамонй) то бист хазор байт (Соммирзои Сафавй) кайд шудааст, вале дар нусхахои каламй аз 4654 то 6450 байт аст (13, 33). Ин достон, агарчи, ду бор дар Лакхнав (1869) ва Мадрас (1907) чоп шудааст, вале дар Эрону Точикистон хануз нашр нашудааст.
Аз баррасии достонхои асри XV чунин натича бармеояд, ки суннати "Хамса"-сарой дар ин давра ривоч дошта, аксари шоирони замон ба назми як ё тамоми достонхо ба равияи "Хамсатайн" пардохтаанд. Агар вазъи достонсарой, бахусус назирасароии шоирони асри XV -ро бар "Хамсатайн" бо шоирони асрхои XIII - XIV мукоиса намоем, маълум мешавад, ки дар ин аср нисбат ба ду асри пеш назирасарой бар достонхои "Хамса"-и Низомию Амир Хусрави Дехлавй бештар ривоч доштааст. Агарчи на хамаи шоирон аз ухдаи чавоб ба "Хамсатайн" баромадаанд, вале баъзе аз шоирони пешрави замон, чун Мавлоно Ч,омй, Мактабии Шерозй, Абдуллохи Хотифй, Алишери Навой дар баробари назира ба достонхои Низомию Амир Хусрав, ба ибтикор ва навоварй дар достонхои суннатй ва ба мархилаи нав ворид шудани достонсарой мусоидат кардаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Афсахзод, Аълохон. Адабиёти форсу точик дар нимаи дуввуми асри XV / А. Афсах,зод.-Душанбе: Дониш, 1987.- 264 с.
Шуданд он харифони фархундарой Ба суйи "Темурнома"-ам рахнамой. Якин шуд чу холи Темурхониям, Хикоёти Искандари сониям (13, 31).
2. Афсахзод, Аълохон. Достони «Лайлй ва Мачнун»-и Абдуррахмони Ч,омй / А. Афсахзод.-Душанбе: Дониш, 1970.- 202с.
3. Бертельс, Е. Эпоха, жизнь, творчество / Э. Джами, Е. Бертельс.- Сталинабад: Таджикгосиздат, 1949.- 174с.
4. Бохарзй, Абдулвосеи Низомй. Макомоти Ч,омй. Гушахое аз таърихи фархангй ва ичтимоии Хуросон дар асри Темуриён. Му;аддима ва тасхеху таъли;оти Начиб Моили Хиравй / А.Н. Бохарзй.- Техрон: Най, 1383. - 400 с.
5. Давлатшохи Самар;андй, ибни Алоуддавлаи Бахтишох. Тазкират-уш-шуаро. Ба саъю эхтимом ва тасхехи Эдворд Броун / Д. Самаркандй.- Техрон: Асотир, 1382.-621+16с.
6. Мактабй Шерозй. Лайлй ва Мачнун. / Назриев Ч,. Мактабии Шерозй ва достони у "Лайлй ва Мачнун" / М. Шерозй. - Душанбе: Дониш, 1983.-188 с.-С. 89-181.
7. Навой, Амир Алишер. Мачолис-ун-нафоис. Тарчумаи Фахрии Хиравй ва Хакимшох Мухаммади ^азвинй. Ба кушиши Алиасгари Хикмат / А.А. Навой.- Техрон, 1363.- 506с.
8. Нафисй, Саид. Таърихи назму наср дар Эрон ва дар забони форсй то поёни карни дахуми хдчрй. Дар 2 чилд / С. Нафисй.- Техрон: Фуругй, 1344.- 1277 с.
9. Сафавй, Соммирзо. Тухфаи Сомй. Муштамил бар асомй ва осори ;ариб хафтсад шоир аз шуарои номдор ва гумном. Бо тасхех ва му;обалаи Вахиди Дастгардй / С. Сафавй.-Техрон:Армугон, 1314.- 191 с.
10..Сафо, Забехуллох. Таърихи адабиёт дар Эрон. Чилди 4 / З. Сафо.- Техрон: Фирдавс, 1383.-607с.
11.Сафо, Забехуллох. Хамосасарой дар Эрон / З. Сафо.- Техрон: Пируз, 1333.- 677с.
12.Фахруззамонй, Мулло Абдуннабии Кдзвинй. Тазкираи Майхона. Бо тасхеху тан;ех ва такмилу тарочим ба эхтимоми Ахмад Гулчини Маонй / Ф.А ^азвинй.- Техрон: Интишороти ширкати насабии "Хочмухаммад Хусайни И;бол ва шурако", 1340.- 1104 с.
13.Хотифй, Абдуллох. Ширин ва Хусрав. Матни инти;одй ва му;аддима ба саъй ва эхтимоми Саъдуллох Асадуллоев / А. Хртофй.- Маскав: Дониш, 1977.- 60+ 162+ 46 с. (Хатифи. Абдаллах. Ширин и Хусрау. Критический текст и вступительная статья Саадулло Асадуллаева.- Москва : Наука, 1977- 46+162+60 с).
14.Хотифй Харчурдй, Абдуллох. Шохнома (Хамосаи футухоти Шох Исмоили Сафавй). Тасхех ва му;аддимаи Сайидалй оли Довуд / Х,А Харчидй.- Техрон: Фархангистони забон ва адаби форсй, 1387.- 70 с.
15.Чомй, Нуруддин Абдуррахмон ибни Ахмад. Маснавии «Хафт авранг». Чилди дуввум. Тах;и; ва тасхехи Аълохон Афсахзод ва Хусайн Ахмади Тарбият. Зери назари «Дафтари нашри «Мероси мактуб»» / А. Ч,омй.- Техрон: Маркази мутолеоти эронй, 1378.-710с.
REFERENCES:
1. Afsahzod, A'lokhon. Persian- Tajik literature of the second half of the XV century / A. Afsahzod.- Dushanbe: Donish, 1987.- 264 p.
2. Afsahzod, A'lokhon. Poem "Laylee and Majnun" by ABdurraxmoni Jomi / A. Afsahzod.-Dushanbe: Donish, 1970.- 202 p.
3. Bertels, E. Epoch, life, creative work / E. Jomi, E. Bertels.- StalinaBad: Tadzhkgosizdat, 1949.-174p.
4. Boxarzi, ABdulvosei Nezami. Authorities of Jomi. The cjrner from cuitural and sjcial history of Khorasan century Timurid. Preface and correcting Najib Moili Hiravi.- Tehran: Nai Publication , 1383. - 400 p.
5. Davlatshohi Samarkandi, Alouddavlai Baxtishoh. Tazkirat-ush-shuaro. With trying and correcting by Edvorde Broun / D. Samarkandi.- Tehron: Asotir, 1382.-621 + 16p.
6. MaktaBii, Sherozi. Leili and Majnoon. / J. Nazriyev. MaktaBii Sherozi and the story of his school "Leili and Majnoon" / M. Sherozi. - Dushanbe: Donish, 1983.-188 p.-P. 89-181.
7. Navoi, Amir Alisher. Majolis-un-nafois. Translataion in Fakhrii Hiravi and Hakimshoh Muhammad Qazvini. With strive of Aliasqary Hikmat/ A. Navoi.- Tehran, 1363.- 506p.
8. Nafisi, Sa'id. The history of prose and poetry in Iran and Persian language to the end of the century. In 2 volumes / S. Nafisi.- Tehron: Furuqi, 1344.- 1277.
9. Safavi, Sommirzo. Somi gift. - Tehran: souvenir, 1314.- 191p.
10.Safo, ZaBehulloh. The History of literature in Iran. Volume 4 / Z.Safo.- Tehron: Firdavs, 1383.-607p.
11.Faxruzzamoni, Mullah ABdunnaBii Qazvini. Tazkirai taverns / F.A. Qazvini. - Tehron: Papers nasaBii "Ho^muhammad Husajni Iqbal and §urako", 1340.- 1104p.
12.Hotifi, Abdullah. Sweet and Khusrav. Text and critical precursor to try and possible Sa'dulloh Asadulloev.-: Knowledge, 1977.- 60+ 162+ 46. (Xatifi. ABdallax. Sweet Xusrau. Kriticeskij tekst vstupitelbnaja statbja Saadullo Asadullaeva.- Moscow: Science, 1977- 46 + 162 + 60).
13.Hotifii Xar?irdi, Abdullah. Shahnameh (Sabiqun and elbow King Ismoili Safavi). Tehran and the introduction of higher Saidali oli Dowood. Tehron: Cultural Persian language and literature, 1387.- 70 p.
14.Jami, Nuriddin Abdurrahman. The Masnavi of "Haft avrang."V. 2. The study and revision of A'lakhan Afsahzad and Husain Ahmadi Tarbiyat. By "Daftari nashri "Merosi maktub»» / A.Jomi. - Tehran:Markazi mutoleoti Eroni (Iranian studies center), 1378.-710 p.
Традиции создания "Пятерицы" в персидско-таджикской литературе XV века
Ключевые слова: традиция, новаторство, поэма, "Пятерица", подражание
Статья посвящена традиции создания пятерицы в литературе эпохи Тимуридов. Одной из осбенностей литературы данной эпохи является подражание поэтом в сочинении поэмы "Пятерицы". Поэты XVвека больше всего увлекались созданием пятерицы на «Двух пятериц» Низами и Амир Хосрова Дехлеви. Создание пятерицы в XV веке превратилась в своеобразное состязание и согласно сведениям источников, многие поэты обращались к этому жанру. В XV веке по српавнению с XIII-XIV векамибыло создано больше пятериц и поэты данной эпохи, следовали традициям, однако их произведения не лищены новаторства в области формы и содержании поэм.
Traditions of "Pyateritsa" creation in the Persian-Tajik literature of
the XV century
Keywords: tradition, innovation, a poem, "Pyateritsa", imitation
The article is devoted to the tradition of creation Pyateritsa poems in Timurid epoch. One of the peculiarity of tluis epoch Literature was poets imitation of the predecessors centuris in the field of poev composition.And widely spread creation of "Pyteritsa" (faive poems). The poets of the XV century were more enthusiastic in creating this king of poems on the bases of "Two Pyateritsa" Nizami and Amir Khosrov Dehlevi. To create "Pyateritsa"poems in the XV century has turned into a kind of competitions and according to the source the great poets to small succession this king jf work. In the XV century by cjmpare of the XIII-XIV centuries more "Pyateritsa" poems composed a poem and poets of this epoch following the tradition were not deprive innovation in the frield of forms and contents.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Низомов Мухриддин Зайниддинович, номзади илмуои филологй, докторанти кафедраи таърихи адабиёти точцки Донишгоуи миллии Точиикистон (Цумуурии Тоцикистон, ш. Душанбе), E-mail:[email protected] Сведения об авторе:
Низомов Мухриддин Зайниддинович, кандидат филологических наук, докторант кафедры истории таджикской литературы Таджикского национального
университета(Республика Таджикистан, г. Душанбе), E-mail:[email protected] Information about the author:
Nizomov Muhriddin Zainiddinovich, Candidate of Science in Philology, Doctoral Student of History of Tajik Literature, Tajik National University (Republic of Tajikistan, Dushanbe), E-mail:[email protected]
