Научная статья на тему 'ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИ КОМПЬЮТЕР ЎЙИНЛАРИГА ТОБЕЛИГИНИ ПРОФИЛАКТИКА ҚИЛИШНИНГ ШАКЛ ВА МЕТОДЛАРИ'

ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИ КОМПЬЮТЕР ЎЙИНЛАРИГА ТОБЕЛИГИНИ ПРОФИЛАКТИКА ҚИЛИШНИНГ ШАКЛ ВА МЕТОДЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

145
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
вояга етмаганлар / ѐш психологияси / профилактика / компьютер ўйини / тобелик / мотивация / психокоррекция / шакл ва методлари мактаб психологи. / juvenile / youth psychology / prevention / computer game / addiction / motivation / psychocorrection / forms and methods school psychologist

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гулчеҳра Дурманова

Ушбу мақолада вояга етмаганларни компьютер ўйинларига тобелигини профилактика қилишнинг шакл ва методлари тадқиқ этилган. Шунингдек, мақолада турли ѐшдаги ўқувчиларни компьютер ўйинларига тобелигининг ѐш психологик хусусиятлари қиѐсий асосланган, компьютер ўйинларига тобе ўқувчиларнинг мотивацион соҳаси таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article examines the forms and methods of preventing juvenile addiction to computer games. The article also analyzes the motivational area of students addicted to computer games, based on a comparative study of the young psychological characteristics of the addiction of students of different ages to computer games

Текст научной работы на тему «ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИ КОМПЬЮТЕР ЎЙИНЛАРИГА ТОБЕЛИГИНИ ПРОФИЛАКТИКА ҚИЛИШНИНГ ШАКЛ ВА МЕТОДЛАРИ»

ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИ КОМПЬЮТЕР УЙИНЛАРИГА ТОБЕЛИГИНИ ПРОФИЛАКТИКА ЦИЛИШНИНГ ШАКЛ ВА

МЕТОДЛАРИ

Гулче^ра Дурманова

Сурхондарё вилояти хал; таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш худудий маркази катта укитувчиси

Ушбу маколада вояга етмаганларни компьютер уйинларига тобелигини профилактика килишнинг шакл ва методлари тадкик этилган. Шунингдек, маколада турли ёшдаги укувчиларни компьютер уйинларига тобелигининг ёш психологик хусусиятлари киёсий асосланган, компьютер уйинларига тобе укувчиларнинг мотивацион сохаси тахлил этилган.

Калит сузлар: вояга етмаганлар, ёш психологияси, профилактика, компьютер уйини, тобелик, мотивация, психокоррекция, шакл ва методлари мактаб психологи.

This article examines the forms and methods of preventing juvenile addiction to computer games. The article also analyzes the motivational area of students addicted to computer games, based on a comparative study of the young psychological characteristics of the addiction of students of different ages to computer games.

Keywords: juvenile, youth psychology, prevention, computer game, addiction, motivation, psychocorrection, forms and methods school psychologist.

Компютер технологияларининг ривожланиши ва уйин дастурлари бозорининг кенгайиши билан компютер уйинларини яхши курадиган укувчилар сони сезиларли даражада ошди. Хрзирги вактда компютер инсоният хаётининг бир кисмига айланди ва баъзи одамлар учун - хаётнинг узи.

Вояга етмаганлар томонидан уйналадиган компютер уйинларининг виртуал дунёси купинча шафкатсиз, виртуал кахрамонга эса, душман. ^ахрамоннинг узи бу дунёга карши туради, бунинг

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

учун зарур булган хамма нарсага эга: куч, акл, билим, курол,

May, 2022

химоя воситалари ва бошкалар. У компютернинг "душманларини" "улдириши" керак ва улар, уз навбатида, уни "улдиришга" харакат килишади. Бола ёки усмир узок вакт давомида шундай мухитда булиб, уйин конунларини хакикий дунёга утказади: у узини дахлсиз хис кила бошлайди, купчилик одамлар душман, дунё ундан хавфлирок деб хисоблайди. Аксарият болалар ва усмирлар учун бундай уйинлар уларнинг дунёга, жамиятга, узларига булган муносабатини онгсиз равишда узгартириш учун "хизмат" килади, бу эса, мослашувнинг кучайишига, ташвиш даражасининг ошишига олиб келади. Компютерда назоратсиз вакт утказиш натижасида болалар хаддан ташкари асабий, тез жахлдор, хиссий жихатдан бекарор булиб коладилар.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистонда компьютер уйинларига тобеликнинг психологик жихатларини урганиш сохасида утказилган хозиргача ягона диссертацион тадкикот иш, яъни Н.М.Далимованинг изланишлари хам айнан шу йуналишда амалга оширилган булиб, унда баъзи компьютер уйинлари усмирлардаги агрессивликка сабаб булиши кайд этилади. Яна бир республикамиз тадкикотчиси Ж.А.Хдмидов хам инсон ва компьютер муносабатларининг назарий масалалари тахлилига багишланган илмий ишида компьютер воситасида укитишнинг афзалликлари хусусида мулохаза юритади [1].

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Хрзирги вактда компютер уйинларига хаддан ташкари иштиёк муаммоси долзарб булиб, бу узига карамлик хатти-харакатларининг шаклланишига олиб келади. Деярли хар бир харакат ахборот технологиялари ёрдамида амалга оширилаётган дунёда вояга етмаганларни компютердан фойдаланишни, компютер клубларига боришни, дустлари билан мулокот килишни оддийгина такиклаш билан бу вокеликнинг зарарли томонидан ажратиб булмайди. Ушбу муаммони хал килиш ташкилий ва психологик-педагогик тадбирларни амалга оширишга каратилган комплекс ёндашувни талаб килади.

Вояга етмаганлар компютер уйинларга карамликнинг пайдо булиши куйидаги боскичлар билан тавсифланади[4]:

Ривожланиш боскичида эхтирос. Бу компютерни сотиб олгандан кейин биринчи ойда болага хосдир. Бу гайриоддий, кулгили ва жуда кизикарли. Бу даврда компютерда узок вакт утириш бир ойдан ошмайди, кейин эса, кизикиш пасаяди. Бола узи

Мау, 2022

861

учун кизикарлирок нарсага утганда паузалар пайдо буладиган режимнинг нормаллашиши мумкин. Аммо бу боскичдан чикиш булмаса, иккинчи боскичга утиш мумкин.

Тобелик холати. Уйинга кучли шунгин, кунига 3 соатдан ортик компютерда колиш, таълим мотиватсиясининг пасайиши, академик курсаткичларнинг пасайиши, уйин давомида хиссий охангнинг ошиши, уйинга халакит берадиган хар кандай тусикларга салбий муносабат. Мулокотда компютер уйинини мухокама килиш севимли мавзуга айланади, мулокот доирасининг торайиши, баъзида уйку бузилиши ва хоказо.

Курсатилган карамлик. Бола узини тута олмайди, хиссий жихатдан бекарор булиб колади, агар уйинни тухтатиш керак булса, у жуда асабийлашади, хиссий ёки хеч кандай тарзда реаксияцга киришмайди. Уйин жараёнига зуравонлик билан аралашган такдирда, усмир уйни тарк этиши, уйин клубларида ёки дустлари билан куп вакт утказиши мумкин. Кийимдаги бепарволик, севимли машгулотларига тааллукли булмаган хамма нарсага бефарклик, утказиб юборилган дарслар, ёмон ишлаш. Шунингдек, ташвиш ва кузгалувчанлик, бепарволик, уйин фаолиятидан ташкари диккатни чалгитиш характерлидир. Мулокотга булган кизикишнинг сусайиши жуда сезиларли, дустларни компютер билан тулик алмаштириш мавжуд.

Агар бола ушбу боскичда малакали ёрдам олмаса, 4-боскичга утиш хавфи мавжуд.

Клиник тобелик. Кунига 16-18 соатгача компютерда колинг. Вакти-вакти билан овкат хазм килиш бузилиши (ташхис куйиладиган ташхисларсиз). Эхтимол, ёш организм шундай килиб, химоя реактсияларини курсатади - огрик ва ошкозон-ичак тракти билан боглик муаммолар. Хулк-атворда, реактсияларда, этарли даражада эмотсионалцлик ёки летаргияда меъёрдан жиддий огишлар мавжуд. Хулк-атворда импулсивликнинг мавжудлиги, истерия, уларнинг хаддан ташкари намоён булишида хис-туйгуларнинг кескин узгариши. Миссий ва хулк-атворда узини узи бошкаришнинг этишмаслиги.

Усмир овозларни, буйрукларни, йук, буш, учган куринишни, иштахани йукотишни ва хаётга кизикишни эшитишни бошлайди.

Усмирнинг миясида кайтарилмас узгаришлар мавжуд. Купинча шизофрения каби изолятсияц ва даволаш керак. Ушбу боскичда усмир малакали психиатрнинг ёрдамига мухтож ва психолог факат диспетчер вазифасини бажариши мумкин.

Мау, 2022

Болаларда компютер ва уйинларга карамликни шакллантириш жараёнида таълимдаги камчиликлар ва тобеликнинг мавжудлиги уртасидаги сабаб-окибат муносабатлари аник куринади. Таълимдаги авторитар услуб, хиссий нуксон, педагогик эътиборсизлик, таълимда ахлокий жихатларнинг йуклиги, оиладаги маънавий мухит, ота-оналар уртасидаги таркоклик, шунингдек, тез тикланиш кобилиятининг пастлиги, хис-туйгуларини назорат кила олмаслик, дангасалик, масъулиятсизлик буларнинг барчаси хиссий узини узи ривожлантиришда заифликка олиб келади. Укувчилар тарбиясида бундай натижаларнинг мавжудлиги ота-оналарни огохлантириши зарур, чунки уларда турли муаммоларга, жумладан, компютерга карамликка мойиллик ётади.

Куриб чикилаётган мавзу буйича илмий адабиётлар тахлили шуни курсатдики, компютер уйинларига карамликнинг олдини олиш вояга етмаганлар хаётининг барча сохаларини камраб олиши керак: оила, таълим мухити, ижтимоий хаёт ва буш вакт. О.В. Литвиненконинг таъкидлашича, киберкарамликнинг олдини олишнинг асосий вазифалари таълим, маданий ва жисмоний ривожланиш, соглом турмуш тарзи ва унга карши курашиш стратегиясини шакллантириш учун кадриятлар ва мотиватсияни шакллантиришдир [2].

А.В. Гришинанинг фикрича, компютер уйинларига карамликнинг олдини олиш усмирлар ва уларнинг ота-оналарида компютер уйинларининг мумкин булган салбий таъсири хакида компютер ахборот саводхонлигини ривожлантиришга, шунингдек, усмирлар онгида компютернинг салбий таъсирига карши курашиш механизмларини шакллантиришга каратилган булиши керак. уйинлар [3, 145-бет].

Вояга етмаганларнинг кибернархиясининг олдини олиш доирасида умумий ва индивидуал таъсир чоралари ажратилади. Компютер уйинларига карамликнинг индивидуал профилактикаси буйича чора-тадбирлар куйидагилардан иборат:

карамликнинг салбий окибатлари хакида тушунтириш сухбатлари шаклида маълумот бериш;

вояга етмаганларнинг кибертобелигини уз вактида психодиагностика килиш;

оилада ёки мактаб шароитида вояга етмаганларнинг хатти-харакатларини кузатиш оркали потенциал хавф гурухини аниклаш;

стрессли вазиятларда организмда содир буладиган

анатомик, физиологик ва психологик узгаришлар хакида

May, 2022

маълумотларни шакллантириш оркали вояга етмаганнинг атроф-мухитнинг салбий таъсирига нисбатан маънавий-психологик баркарорлигини шакллантириш;

соглом турмуш тарзига, уз соглигига онгли ва тежамкор муносабатда булишни шакллантириш;

индивидуал психотерапия утказиш ва психокоррекция; вояга етмаган шахснинг узини узи англаши учун шароит яратиш компютер уйинларига мукобил сифатида ижтимоий ижобий фаолиятга киритиш.

Вояга етмаганларнинг компютер уйинларига карамлигининг олдини олиш буйича гурух тадбирлари куйидагилардан иборат:

вояга етмаганларнинг жисмоний ва рухий саломатлигига компютер технологияларининг таъсири тугрисида ахолининг ахборот саводхонлиги даражасини ошириш;

гурухларда тушунтириш сухбатлари, тематик тренинглар утказиш; вояга етмаганларда компютер тобелигининг олдини олиш буйича махсус дастурларни ишлаб чикиш ва жорий этиш.

Бугунги кунга келиб вояга етмаганларнинг компютер уйинларига психологик карамлигини даволаш муаммоси купрок хорижлик мутахассислар томонидан ишлаб чикилган. Масалан, Хитой, Америка Кушма Штатлари, Канада, Жанубий Корея ва Нидерландияда ушбу турдаги гиёхвандликни ихтисослаштирилган реабилитатсияц марказларида тузатиш амалиёти кенг таркалган [4]. Купинча мутахассислар психофармакология, психотерапия ва ун икки боскичли дастурларни бирлаштирган бошка гиёхвандлик билан бир хил даволаш усулларидан фойдаланишга мурожаат килишади. Компютер уйинларига психологик карамлик шаклланишининг олдини олиш тизимига келсак, ушбу муаммо оммавий ахборот воситаларида компютер уйинларига хаддан ташкари берилиб кетиш натижасида салбий таъсир курсатаётгани ва улим холатлари ёритиб бориш оркали жамоатчилик эътиборини козонганидан сунг бу масала оммалаша бошлади.

Компютер уйинлари шаклланишининг дастлабки боскичларида шахснинг мослашувчан хусусиятларини тиклашга каратилган усулларни максадга мувофик деб хисоблаш керак, хусусан: маълумот бериш, гурух мухокамалари, тренинг машклари, ролли уйинлар, самарали ижтимоий хулк-атворни моделлаштириш, психотерапия.

May, 2022

Профилактиканинг куйидаги турларини ажратиш одатда кабул килинади:

Бирламчи профилактика, унинг доирасида ортикча компютер уйинларининг салбий окибатлари ва соглом турмуш тарзига сигиниш таргиб килинади. Асосий вазифа вояга етмаганларнинг рухий саломатлиги ва аклий ресурслари хакида гамхурлик килишдир.

Иккиламчи профилактика компютер уйинларига психологик карамликни ривожлантириш учун хавфли гурухни ташкил этувчи вояга етмаганлар билан ишлашни уз ичига олади.

Учинчи даражали профилактика компютер уйинларига карамликнинг аник белгилари, хиссий ва хулк-атворда огишлар, укув фаолиятидаги муаммолар, атроф-мухитга кисман ёки тулик мослаша олмаслик белгиларига эга булган вояга етмаганларни камраб олади. Учинчи даражали профилактика фаолияти индивидуал дастурларни ишлаб чикишни уз ичига олади, унинг асосий максади жиддий психологик кийинчиликларни тузатиш ва бартараф этишдир. Илмий манбаларни тахлил килиш шуни курсатдики, купинча компютер уйинларига карамликнинг сунгги боскичларида даволаниш психиатрлар рахбарлигида дори воситаларидан фойдаланган холда амалга оширилади: уйкусизлик ва дахшатли тушлар учун уйку таблеткалари; невроз ва депрессияни даволаш учун седативлар ва антидепрессантлар; фобия учун транквилизаторлар.

ХУЛОСА

Вояга етмаганларнинг девиант хулк-атворга мойиллигини уз вактида, имкон кадар эрта психологик ташхислаш, компютер уйинларига психологик карамлик холатида одамга психологик ёрдам курсатиш буйича чора-тадбирлар комплексини ишлаб чикиш назария ва амалиётнинг биргаликдаги саъй-харакатларини талаб килади. Вояга етмаганлар уртасида компютер уйинларининг максадли олдини олиш ва уларни соглом турмуш тарзига жорий этишни эрта болаликдан бошлаш керак.

Мактаб психологларнинг асосий вазифаларидан бири компютер уйинларига патологик кизикишни минималлаштиришга, шунингдек, вояга етмаганларнинг ижтимоий томонидан тасдикланган фаолиятини ривожлантиришга каратилган психологик-педагогик дастурларни ишлаб чикишдир.

May, 2022

REFERENCES

1. Рахимова И.И. Компьютер уйинларига тобелик. 19.00.06 - Ёш ва педагогик психология. Ривожланиш психологияси Психология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. Тошкент-2018.

2. Литвиненко О.В. Психологические детерминанты компьютерной игровой зависимости и особенности ее психопрофилактики: дис.... канд. психол. наук. СПб., 2008. 142 с..

3. Гришина А.В. Психологические факторы возникновения и преодоления игровой компьютерной зависимости в младшем подростковом возрасте: дис... канд. психол. наук. Нижний Новгород, 2011. 196 с.

4. Юрьева Л.Н., Больбот Т.Ю. Компьютерная зависимость: формирование, диагностика, коррекция и профилактика: монография. Днепропетровск, 2006.

196 с.

May, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.