Научная статья на тему 'ВОЯГА ЕТМАГАНЛАР ЎРТАСИДА СОДИР ЭТИЛАЁТГАН ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ ТАҲЛИЛИ: ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ'

ВОЯГА ЕТМАГАНЛАР ЎРТАСИДА СОДИР ЭТИЛАЁТГАН ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ ТАҲЛИЛИ: ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
559
107
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Вояга етмаганлар / ҳуқуқбузарликлар / ижобий / жамоатчилик / ѐшлар.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Куанышбай Гайыпбаевич Узакбаев

Ушбу мақолада ҳозирги кунда кенг ва енг муҳим муаммолардан ири бўлган ҳуқуқбузарликни олдини олиш чора тадбирлари, сабаблари ва албатта уларнинг натижалари ҳақида кенг ѐритилиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Куанышбай Гайыпбаевич Узакбаев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ВОЯГА ЕТМАГАНЛАР ЎРТАСИДА СОДИР ЭТИЛАЁТГАН ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ ТАҲЛИЛИ: ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-346-355

ВОЯГА ЕТМАГАНЛАР УРТАСИДА СОДИР ЭТИЛАЁТГАН ХУКУЦБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ ТАХЛИЛИ: ХОРИЖ

ТАЖРИБАСИ

Куанышбай Гайыпбаевич Узакбаев

Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси Магистратура тингловчиси

АННОТАТЦИЯ

Ушбу маколада хозирги кунда кенг ва енг мухим муаммолардан ири булган хукукбузарликни олдини олиш чора тадбирлари, сабаблари ва албатта уларнинг натижалари хакида кенг ёритилиб берилган.

Калит сузлар: Вояга етмаганлар, хукукбузарликлар, ижобий, жамоатчилик, ёшлар.

КИРИШ

Х,ар бир давлатнинг жиноятчиликка карши курашиш тизими бошка мамлакатларникидан муайян, узига хос жихатлари билан ажралиб туради. Вояга етмаганлар жиноятчилигининг хусусиятлари ва унинг олдини олишга каратилган ривожланган мамлакатларнинг конунлар тахлилини амалга оширишда Америка Кушма Штатларининг тажрибасини урганиш мухим ахамият касб этади, чунки у узига хос тизим ва илгор тажрибага эга давлат хисобланади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Мазкур давлатда вояга етмаганлар жиноятчилигининг олдини олишга каратилган узига хос норматив база шакллантирилган булиб, бу борада АКШнинг "Вояга етмаганлар хукукбузарликлари профилактикаси ва судлови тугрисида^ги1 конуни (2002 й.) мухим ахамият касб этади. А^Шда вояга етмаганлар хукукларини кафолатлашга оид конунларнинг кодификация килинганлиги бу борадаги масалага давлатнинг аник позицияси мавжудлигини яккол курсатади. Хусусан, Вояга етмаганлар хукукбузарликлари тугрисидаги федерал кодексда2 вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноят ва хукукбузарликларни суд тартибида хал этиш механизмлари белгилаб куйилган.

1 Juvenile Justice and Delinquency Prevention Act of 2002 // p^eKTpoH MaH6a]: https://www.ojjdp.gov/about/ ojjdpact2002.html (Mypoxaar Ba^TH: 12.11.2019 ft.).

2 Federal juvenile delinquency code // p^eKTpoH MaH6a]: https://www.justice.gov/jm/criminal-resource-manual-117-federal-juvenile-delinquency-code (Mypoxaar Ba^TH: 08.06.2019 ft.).

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-346-355

XX асрнинг 90-йилларида мамлакатдаги барча инновацион ресурслар жиноятчиликка карши курашиш самарадорлигини оширишга каратилган куйидаги чора-тадбирларни уз ичига олган:

1) жиноятчиликни барвакт олдини олишни таъминлаш максадида жамоатчиликнинг куллаб-кувватлашига эришиш учун полицияни махаллий ахолига якинлаштиришга каратилган ижтимоий йуналтирилган ишларни кучайтириш;

2) ута огир турдаги жиноятлар учун жазо тизимини кескин кучайтириш;

3) оммавий ахборот воситаларида муросасизлик доктринаси буйича «Жиноят тухтатилиши керак, содир этилган жиноят жазоланади» тамойили юзасидан жамоатчилик фикрини шакллантириш3. Курилган чоралар жиноятчиликнинг умумий курсаткичи анча камайишига сабаб булган.

АКЩда ижобий натижа берган махсус дастурлардан яна бири ёшлар уртасида гиёхвандликни олдини олишга каратилган булиб, унинг ёрдамида сунгги 15 йилда гиёхвандлик моддаларини истеъмол килувчиларнинг курсаткичи 50 %га камайишига эришилган. Давлатда гиёхвандликка карши курашувчи 3,5 минг жамоатчилик ташкилоти фаолият юритади4. Ушбу давлатда мазкур сохада самарали фаолият курсатаётган халкаро ташкилотлар улуши хам юкорилигини куриш мумкин. Жумладан, 1991 йилда ташкил этилган "Халкаро хаётий мослаштириш (International life skills)" ташкилотига дунёнинг 27 та (жумладан, Австралия, Канада, Хитой, Германия, Франция, Италия) давлатлари аъзо булиб, мазкур дастур ёшларнинг хаётий билимларини шакллантиришни уз олдига максад килиб куйган5.

Урганилаётган йуналишдаги ривожланган мамлакатлар (шу жумладан, АКШ, Канада, Буюк Британия, Германия, Х,индистон, Австралия) тажрибаси шуни курсатадики, хукукбузарликлар профилактикаси самарадорлиги уларда татбик этилган махсус дастур хамда лойихаларга бевосита богликдир. "Кушнилар назорати (neighborhood watch)", "Жиноятчиликни тухтатамиз (crimes toppers)", "Ташки мухитни ташкил этиш оркали хукукбузарликлар профилактикаси дастури (Crimeprevention throughen vironment design (broken window) (Хукукбузарликлар профилактикасини ташки мухитдан кузатув остига олиш (синик ойналар)", "Safety City (Хавфсиз шахар)" каби дастурлар шулар

3 Гордеев А.Ю. К вопросу о положительном опыте предупреждения преступлений в зарубежных странах // Matters of Russian and International Law. - 2017. - Vol. 7. - P. 117.

4 Кицул И.С., Перфильева Н.В. Отечественный зарубежный опыт профилактики наркомании среди населения // Сибирский медицинский журнал. - 2005. - № 5. - С. 6.

5 Менделевич В.В., Муганцева Л.1 Наркодогия^МОЗ^^б^^^-б.

5 Менделевич В.В., Муганцева Л.В. Распространенность наркомании среди подростков в Российской Федерации //

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-346-355

жумласидан булиб, бугунги кунда амалиётда ижобий натижалар бериб келаётганлигини кузатиш мумкин6.

Бу каби дастур ва лойихаларнинг амалиётга татбик этилиши уз хусусиятига кура барча мамлакатлар амалиётида ижобий натижа бериши шубхасиз. Шу боис Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг ташаббуси билан "Хавфсиз пойтахт", "Хавфсиз шахар", "Хавфсиз туризм" дастурий комплекси ишга туширилди.

НАТИЖАЛАР ВА МУХОКАМАЛАР

Юкоридаги давлатлар тажрибасини урганиш асосида Узбекистон Республикасида хам узок муддатга (2021-2026 йилларга) мулжалланган "Вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва хукукбузарликлар профилактикасини ривожлантириш концепцияси" ни хамда уни хаётга татбик этиш буйича йул харитасини ишлаб чикиш ва кабул килиш лозим, деб хисоблаймиз. Ушбу концепциянинг кабул килиниши 2026 йилга бориб вояга етмаганлар жиноятчилигининг нафакат умумий динамикаси ва даражасини пасайишига эришамиз колаверса вояга етмаганлар жиноятчилигининг тузилишида хам сезиларли камайишга эришилади, шунинг билан бирга вояга етмаганларнинг хукук ва конуний маънфаатларининг юкори савияда таъминланишига эришилади, деб уйлаймиз.

Францияда "Болаларга нисбатан зуравонликнинг олдини олиш тугрисида"ги конун (2007 й.) билан болаларга нисбатан зуравонлик холатлари кузатилганда тезкорлик билан давлат ва хукукни мухофаза килувчи органларга мурожаат килиш лозим эканлиги белгиланган.Ушбу маълумотларни била туриб хукукни мухофаза килувчи органларга хабар бермаган шахслар 3 йилгача озодликдан махрум килиниши ёки 45 минг евро микдорида жарима солиниши

о

мумкин . Бундан ташкари, Францияда бир катор аёллар ёки вояга етмаганлар мурожаат килиши мумкин булган марказлар мавжуд булиб, уларга мурожаат килиш учун "3919-ишонч телефони"га кунгирок килиш амалиёти мавжуд. Агарда, оиладаги холат шуни талаб килса, зуравонлик курбонига ташкил

6 Головкина А., Потоцкий Н. Зарубежный опыт разработки программ профилактики правонарушений // [Электрон манба]: https://pandia.ru/text/78/094/83215.php (мурожаат вакти: 18.01.2020 й.).

7 «Узбекистон Республикасида вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва хукукбузарликлар профилактикасини 2025 йилгача такомиллаштириш концепцияси» лойихаси. Диссертацияга илова килинган.

8 Астанов И. Оиладаги зуравонликнинг сабаб ва шароитлари, профилактикаси хамда хорижий тажриба // Оилалардаги зуравонликларнинг сабаб ва шароитлари, профилактикаси хамда хориж тажриба: республика илмий-амалий конференцияси матермаллари. - Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2017. - Б. 51.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-346-355

этилган уйларга бориб яшаш таклиф килинади9.

Германияда вояга етмаганлар жиноятчилигининг хусусиятлари ва унинг олдини олишда уларни ижтимоий химоялашга алохида эътибор каратилиб, мазкур тизимнинг хукукий механизмлари яхши йулга куйилганлигини куриш мумкин. Жумладан, буни "Болалар ва ёшларга ёрдам тугрисида («Kinder - und Jugendhilfegesetz - KJHG, 11 §»)"ги конуннинг асосий максади "Болага кудукка тушиб кетишидан аввал ёрдам бер!"10 шиори эканлигидан хам англаш кийин эмас. Конунга асосан тарбиявий ахволи огир булганлар билан ишловчи ташкилот ва муассасалар тизими белгилаб берилган булиб, мазкур тузилмаларнинг иш фаолияти натижалари оилаларга курсатилаётган ёрдамнинг хажми ва кулами асосида бахоланади. Мазкур тизим ижтимоий-психологик ва ижтимоий-педагогик ёрдам курсатиш билан шугулланади11.

Германияда жамоат тартиби ва хавфсизлигини таъминлаш билан шугулланувчи хизмат "Тартиб саклаш полицияси" деб номланиб мамлакатнинг хар бир улкаси уз конунчилиги ва идоравий хужжатларига амал килса-да, тартиб саклаш полициясининг фаолияти хамма улкаларда бир хил булиб каровсиз колган вояга етмаганларни назорат килиш билан хам шугулланади12.

Вояга етмаганларга ижтимоий ёрдам курсатувчи хизматлар тизимига "куча укитувчиси" деган алохида йуналиш киритилган булиб13, ушбу тажриба аксарият мамлакатлар полиция тизимида (шу жумладан, Узбекистонда хам) мавжуд булган вояга етмаганлар билан ишлаш булинмалари амалиётидан жиддий фарк килади. Хусусан, унга кура хукукбузарликлар профилактикаси самарадорлигига эришиш муаммоси дастурий ёндашув асосида хал этилган. Бунда амалга киритилаётган дастурларда полиция фаолиятини минимал даражага келтириш асосида жорий ташкилий масалаларнинг фукаролар кучидан фойдаланиш йули билан хал этилиши белгилаб куйилган14. Мазкур давлатда терроризм, диний экстремизм ва бошка огир турдаги жиноятларнинг содир этилишини олдини олишга каратилган лойихаларнинг татбик этилиши

9 Муродов А.Ш. Ички ишлар органларининг оиладаги зуравонлик билан боFлик; хукукбузарликлар профилактикасини такомиллаштириш: юридик фанлар буйича фалсафа доктори (PhD)диссертацияси - Т., 2019. - Б. 100.

10 Калинкина М.Ю. Государственная политика Германии в сфере социальной и молодёжной работы // Образование за рубежом. - 2015. - № 5. - С. 118, 121.

11 Гофуров Ш.Р. Уюшмаган ёшлар уртасида хукукбузарликлар профилактикасини такомиллаштириш (Ички ишлар органлари фаолияти мисолида): : юридик фанлар буйича фалсафа доктори (PhD)диссертацияси - Т., 2019. - Б. 111.

12 Полиция зарубежных стран: система организации и опыт профессиональной подгатовки кадров: Учебное пособие / Якубов А.С., Асямов С.В., Таджиев А.А., Миразов Д.М. - Т., 2010. - С. 323.

13 Социальная работа в Германии // [Электрон манба]: М1р://80с-%гогк.га/агйс1е/152(мурожаат вакти: 11.01.2020 й.).

14 Мороков И.Р. Участие представителей гражданского общества в профилактике безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних: зарубежный опыт // Шестая ежегодная конференция кафедры Истории науки и техники -Екатеринбург: УМЦ УПИ, 2016. - С. 267.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-346-355

вояга етмаганларнинг диний окимлар гоявий таъсирига тушишининг, улар томонидан жиноий килмишлар содир этилишини олдини олишда мухим роль уйнайди.

Хусусан, шундай дастурлардан бири «Чикиш (выход)» булиб, ушбу фаолият хусусий фондлар томонидан молиялаштирилади. Мазкур гурух ахолига (асосан ёрдамга мухтож ёшлар катламига) кучиш, иш топиш, хатто жиноят шохиди сифатида уз шахсий маълумотларини узгартиришларида хам кумаклашади. Сунгги 10 йилда 300 дан ортик шахслар «Чикиш» дастури кумагидан фойдаланган15. Мамлакатда татбик этилган мухим лойихалардан яна бири «Competent for Democracy - networks against right-wing extremism» дастури булиб, унинг асосий вазифаси болаларда экстремал (муаммоли) вазиятлардан чикиш ва уларга карши курашиш куникмаларини шакллантириш, кенгайтиришга каратилган профессионал маслахатлар бериб бориш хисобланади16. Болаларнинг гайриконуний гурухлар фаолиятига аралашиб колишлари хамда ижтимоий тармокларидаги «такикланган худудлар»нинг фойдаланувчисига айланишини олдини олишга кумаклашиш хам дастурнинг асосий йуналишларидан биридир17.

Мазкур дастурлар доирасидаги профилактик чора-тадбирлар уз натижасини берганлигини куриш мумкин. Жумладан, Германия жиноятчиликнинг олдини олишни таъминлаш оркали 2017 йилда жиноятчиликни камайишига эришган давлатлар орасида АКШ (48,7 %), Италия (44,6 %), Франция (43,6 %), Буюк Британия (41,1 %), Испания (32,2 %)дан кейин олтинчи уринда булиб, йил давомида жиноятчиликнинг 32,0 %га камайишига эришилган18. Шу уринда мамлакатимизда олиб борилаётган сиёсатда хам айнан шундай тенденцияни кузатиш мумкин. Масалан, кенг жамоатчиликнинг иштироки билан 2018 йилда умумий жиноятчиликни 36 %га камайтиришга эришилган булса, 3 минг 205 та ёки 35 %дан зиёд махаллада бирорта хам жиноят содир этилишига йул

19

куйилмаган .

15 Большова Н.Н. Молодежная политика вЕС: Роль образования впротиводействии проявления экстремизма (пример Германии) // [Электрон манба]: https://mgimo.ru/files2/z11_2014/Molodezhnaya-politika-v-EU-rol-obrazovaniya-v-protivodeystvii-proyavleniy-ekstremizma.pdf (мурожаат кати: 11.01.2020 й.).

16 Хайнц Р., Бюринг О. Молодежь вцентре внимания // [Электрон манба]: https://moluch.ru/archive/106/25303/(мурожаат кати: 11.01.2020 й.).

17 Чекалина А.А.Превенция экстремизма молодежи: опыт Великобритании //[Электрон манба]: http://cyberleninka.rU/article/n/preventsiya-ekstremizma-molodezhi-opyt-velikobritanii (мурожаат вакти: 11.01.2020 й.).

18 Гордеев А.Ю. К вопросу о положительном опыте предупрежденияпреступлений в зарубежных странах // Matters of Russian and International Law. - 2017. - Vol. 7. - P. 116 (115-121).

19 Мирзиёев Ш.М. Билимли авлод - буюк келажакнинг, тадбиркор халк - фаровон хаётнинг, дустона хамкорлик эса тараккиётнинг кафолатидир: Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганининг 26 йиллигига багишланган тантанали маросимдаги маъруза // Халк сузи. - 2018. - 8 дек.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-346-355

Урганишлар натижалари шуни курсатадики, хозирда купчилик хорижий давлатларда "ювенальное право (вояга етмаганлар хукуки)" хукук тармоги сифатида эътироф этилган. Таъкидлаш лозимки, хорижий мамлакатларнинг аксариятида вояга етмаганлар томонидан содир этилган хукукбузарлик ишларини куриб чикувчи алохида мустакил тузилмалар фаолияти йулга куйилган. Илк бор вояга етмаганлар ишлари билан боглик суд мухокамаси 1869 йил Бостон (А^Ш)да амалга оширилган. Ушбу тоифадаги ишлар учун дастлабки махсус суд Чикаго (1899 й)да жорий этилган. Мазкур амалиёт кейинчалик бир катор давлатлар (Ирландия (1904 й.), Нидерландия (1905 й.), Англия (1905 й.), Германия (1908 й.), Австрия (1908 й.), Венгрия (1908 й.), Италия (1908 й.), Португалия (1911 й.), Руминия (1913 й.))да хам татбик этилган. Хорижий давлатларда вояга етмаганлар судловининг икки асосий модели мавжудлигини кайд этиш лозим:

1) англосаксон модели (Англия, АКШ, Канада, Австралия ва бошк.);

2) минтакавий (континентал) модел (Франция, Германия, Бельгия ва бошк.).

Улар уртасидаги асосий фарк суд прецеденти хамда юрисдикциявий конунчилик хисобланади. Англосаксон тизимдаги давлатларда вояга етмаганлар суди факатгина огир булмаган жиноят ишларини куриб чикиш хукукига эга. Огир турдаги жиноятлар эса умумий судларда хал этилади. Минтакавий моделга асосланган давлатларда вояга етмаганлар томонидан содир этилган хар кандай жиноятлар вояга етмаганлар ("ювенал") судида куриб чикилади20.

Японияда вояга етмаганлар жиноятчилигининг олдини олишда жамоатчилик билан хамкорликка катта эътибор каратилган, "Акалар ва опалар", "Ота-оналар ва укитувчилар" жамиятлари, узини узи бошкариш кумиталари хамда полиция билан алока пунктлари бу борадаги хамкорликнинг тенг хукукли субъектларидир. Хукук-тартиботни таъминлаш, вояга етмаганлар жиноятчилигининг олдини олишда уз урнига эга булган «Акалар ва опалар» жамияти илк марта 1947 йилда Киото шахрида талабалар томонидан ташкил

этилган. Хозирда жамиятнинг минглаб аъзолари мавжуд булиб Япониянинг

21

барча худудларида юзлаб махаллий жамоалар фаолият олиб боради .

Вояга етмаганлар жиноятчилигининг олдини олишни таъминлашда полицияга кумаклашувчи ота-оналар ва укитувчилар жамияти бугунги кунда

20 Ветошкин С.А. Ювенальное право: Учеб.пособие. Екатеринбург, 2008. - С. 142-144.

21 Кан Уэда. Преступность и криминология в современной Японии / Пер. с японск. О.А. Белявской. - М.: Прогресс,

1989. - С. 161.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-346-355

хар бир мактабда уз урнига эгадир. Ушбу жамиятнинг бутун давлат микёсидаги

фаолияти ота-оналар ва укитувчилар жамияти Умумяпон Кенгаши томонидан

22

мувофиклаштириб борилади22.

Умуман олганда, хорижий давлатлар ваколатли тузилмаларининг вояга етмаганлар жиноятчилигининг олдини олиш фаолиятини урганиш натижалари, унинг:

1) вояга етмаганлар ишлари буйича одил судлов институти хукукий асосларини яратиш, ушбу жараёнга янги педагогик технологияларни татбик этиш, ижтимоий-хукукий ва нодавлат тузилмалар фаолиятини йулга куйиш;

2) вояга етмаганлар уртасида хукукбузарликлар профилактикаси тизимида асосий ташкилий ва мувофиклаштирувчи роль уйнайдиган

23

ихтисослашган судларни ташкил этишга каратилганлигини курсатади .

Россия Федерацияси хам вояга етмаганлар жиноятчилигининг хусусиятлари ва унинг олдини олишнинг узига хос тизими яратилган давлатлардан бири хисобланади. Мазкур йуналишдаги фаолиятни ташкил этишдаги ижобий тенденциялар 2000 йилдан, яъни Россия хаётида шахс, жамият ва давлатни жиноий тажовузлардан химояловчи ишончли, самарали ва хавфсиз тизим яратилмагунча кузатилмайди, деган хулосага келингандан кейин кузга ташланмокда.

Тахлиллар шуни курсатадики, мазкур давлатда хукукбузарликлар профилактикаси тизимининг асосий принциплари: ушбу сохадаги норматив -хукукий базани такомиллаштириб бориш; вояга етмаганлар уртасида профилактик ишларни мунтазам амалга ошириш; озодликдан махрум этиш жойларидан бушатилган шахслар, шунингдек доимий иш ёки яшаш жойи булмаган шахсларни ижтимоий мослаштириш; хукук-тартиботни таъминлашда фукаролик жамияти институтлари ролини оширишдан иборатдир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Урганишлар ушбу мамлакатда вояга етмаганлар хукукбузарликлари профилактикасини тартибга солиш буйича етарлича норматив-хукукий база яратилган деб хулоса килиш имконини беради. Вояга етмаганлар уртасида хукукбузарликлар профилактикаси субъектларининг хукукий макоми мустахкамланган асосий хужжат Россия Федерациясининг «Вояга етмаганлар назоратсизлиги ва хукукбузарликлари профилактикаси тизими асослари тугрисида»ги конуни (1999 й) хисобланади. Унда вояга етмаганлар хукукбузарликлари профилактикаси учун масъул субъектларнинг вазифа ва

22 Зиёдуллаев М.З. Ички ишлар органларининг таянч пунктларини бошцаришни такомиллаштириш: юрид. фан. д-ри. ... дис. - Т., 2019. - 294 б. Б. 233.

23 Бакаев А.А. Система профилактики правонарушений несовершеннолетних. - М., 2004. - С. 193-194.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-346-355

функциялари, ваколатлари, фаолиятининг асосий йуналишлари хамда уни таъминлаш механизмлари белгилаб берилган.

Шу уринда таъкидлаш лозимки, мамлакатимизда хам урганилаётган масала давлат сиёсати даражасига кутарилган. Буни сунгги йилларда амалга оширилган ислохотлар натижаси хам яккол тасдиклайди. Жумладан, Президент Шавкат Мирзиёев томонидан ёшлар уртасида хукукбузарликларнинг олдини олишда ички ишлар органларида ишлайдиган психолог-педагоглар мактабини яратиш, олий укув юртларида психолог кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан кайта куриб чикиш борасидаги вазифаларнинг белгиланганлиги24 бу борадаги ишларни янги боскичга олиб чикди. Хусусан, педагог-психолог кадрларни тайёрлаш ва улар фаолиятини куллаб-кувватлашга оид бир катор ишлар амалга оширилмокда. Хрзирги кунда мактабгача таълим тизимида 2.503 нафар, халк таълими тизимида 14.272 нафар педагог-психолог кадрлар фаолият олиб бормокда.

Республиканинг 10 та олий таълим муассасасида «Психология», 19 та олий таълим муассасасида «Педагогика ва психология» таълим йуналишлари ва мутахассисликлари буйича 5.717 нафар талаба тахсил олмокда. 2017 йилдан бошлаб профилактика инспекторлари ва жамоатчилик вакилларининг таълим муассасаларида ёшлар билан ишлаш тизими йулга куйилиб, 5.696 та умумий урта таълим муассасасида профилактика инспекторлари, 5.328 та умумий урта таълим муассасасида эса махалла вакилларининг хоналари ташкил этилди25.

Олиб борилаётган ишлар куламига карамасдан сохада зудлик билан бартараф этилиши талаб этиладиган куйидаги бир катор муаммолар сакланиб колмокда:

биринчиси, таълим тизимининг барча боскичларида вояга етмаганларнинг психологик холати диагностикасига ихтисослашган психолог кадрлар хамда ташкилотлар мавжуд булсада, уларнинг фаолиятини мувофиклаштириш ва бошкаришни амалга оширадиган ягона тузилманинг мавжуд эмаслиги психологик хизматлар фаолияти самарадорлигининг паст даражада колишига сабаб булмокда;

иккинчиси, таълим муассасаларида профилактика инспекторлари ва махалла вакилларининг хизмат хоналари ташкил этилган булса-да, уларнинг таълим

24 ^онун устувор, адолат баркарор булса, жиноятчиликка урин колмайди // [Электрон манба]: http://www.uzlidep.uz/news-of-uzbekistan/3831 (мурожаат вакти: 10.09.2019 й.).

25 Узбекистан Республикаси Президентининг 2019 йил 7 июндаги «Психология сохасида кадрларни тайёрлаш тизимини янада такомиллаштириш ва жамиятда хукукбузарликларнинг олднни олиш чора-тадбирлари турисида»™ 472-сон карори // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 08.06.2019 й., 09/19/472/3253-сон.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454

Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-346-355

муассасалари билан узаро хамкорлик йуналишлари хамда фаолияти самарадорлигини бахолаш механизмлари белгилаб берилмаган; учинчиси, ахолига психологик хизмат курсатиш етарлича йулга куйилмаганлиги окибатида жамиятда ижтимоий-психологик, жумладан оилавий муаммолар (ажримлар, оиладаги низолар, ота-она ва фарзанд муносабатлари, кариндошлар уртасидаги никох, эрта тугрук), «оммавий маданият»нинг салбий таъсирларига тобелик, уз жонига касд килиш холатлари давом этмокда.

Ахолига, айникса, вояга етмаганларга, уларнинг ота-оналарига сифатли психологик хизмат курсатиш, психологик хизмат фаолиятини бошкаришни мувофиклаштириш, таълим муассасалари билан профилактика инспекторлари ва жамоат вакиллари уртасидаги хамкорликни сифат жихатдан янги даражага кутариш, психология мактабини ривожлантириш ва олий таълимда тор ихтисосликлар буйича кадрлар тайёрлаш тизимини жорий этиш, психологик марказлар ташкил этишни йулга куйиш максадида таълимнинг барча боскичларида психологик хизмат курсатувчи тузилмалар фаолиятини мувофиклаштириш хамда бошкаришни амалга оширадиган Ёшларга ижтимоий-психологик хизмат курсатиш республика маркази ташкил этилди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 7 майдаги 472-сон карори билан Узбекистон Республикасида психологик хизмат курсатишни янада такомиллаштириш буйича чора-тадбирлар режасида узлуксиз таълим тизимида психологик хизматларнинг узвийлиги ва узлуксизлигини таъминлаш учун «Психологик хизмат» концепциясини яратиш ва амалиётга татбик этиш борасидаги мухим масаланинг белгилаб берилганлиги вояга етмаганлар уртасида хукукбузарликлар профилактикасини таъминлашнинг самарали механизмларини жорий этишга имкон яратади.

ХУЛОСА

Умуман олганда, вояга етмаганлар жиноятчилигининг хусусиятлари ва унинг олдини олишга доир ривожланган хорижий давлатлари тажрибасининг узига хос хусусиятлари: биринчидан, хукукбузарликлар профилактикаси самарадорлиги уларда татбик этилган махсус дастур хамда лойихаларга бевосита богликлигида; иккинчидан, вояга етмаганлар хукукларини кафолатлашнинг хукукий механизмларининг кодификация килинганлигида; учинчидан, «вояга етмаганлар хукуки («ювенальное право»)» нинг мустакил хукук тармоги сифатида эътироф этилганлигида; туртинчидан, вояга

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 5 | May, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |

www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-5-346-355

етмаганлар хукукларини химоялаш даражасини ошириш учун вояга етмаганлар ишлари буйича одил судлов тизимининг жорий этилганлигида намоён булади.

REFERENCES

1. Juvenile Justice and Delinquency Prevention Act of 2002 // [Электрон манба]: https://www.ojjdp.gov/about/ ojjdpact2002.html (мурожаат вакти: 12.11.2019 й.).

2. Federal juvenile delinquency code // [Электрон манба]: https://www.justice.gov/jm/criminal-resource-manual-117-federal-juvenile-delinquency-code (мурожаат вакти: 08.06.2019 й.).

3. Гордеев А.Ю. К вопросу о положительном опыте предупреждения преступлений в зарубежных странах // Matters of Russian and International Law. -2017. - Vol. 7. - P. 117.

4. Кицул И.С., Перфильева Н.В. Отечественный зарубежный опыт профилактики наркомании среди населения // Сибирский медицинский журнал. - 2005. - № 5. - С. 6.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.