Научная статья на тему 'ЎҚУВЧИЛАР ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРИ ВА ЖИНОЯТЧИЛИГИ ПРОФИЛАКТИКАСИГА ОИД МОДЕЛНИНГ АМАЛИЁТГА ТАТБИҚ ҚИЛИНИШИ'

ЎҚУВЧИЛАР ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРИ ВА ЖИНОЯТЧИЛИГИ ПРОФИЛАКТИКАСИГА ОИД МОДЕЛНИНГ АМАЛИЁТГА ТАТБИҚ ҚИЛИНИШИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1028
280
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўқувчилар / ҳуқуқбузарлик ва жиноятчилик профилактикаси / модель / методика / тарбия / ривожланиш / миллий қадриятлар. / учащиеся / профилактика правонарушений и преступлений / методика / воспитание / развитие / национальные ценности.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Зарипов Файзиддин Мухитдинович

Мақолада ўқувчилар ҳуқуқбузарликлари ва жиноятчилиги профилактикасига оид ишлаб чиқилган моделнинг амалиётга татбиқ қилиниши тўғрисида фикр баён этилган бўлиб, унда ҳуқуқбузарлик ва жиноятчиликнинг олдини олишга мўлжалланган профилактик ишлар тизими келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВНЕДРЕНИЕ В ПРАКТИКУ МОДЕЛИ ПО ПРОФИЛАКТИКЕ ПРАВОНАРУШЕНИЙ И ПРЕСТУПНОСТИ СРЕДИ УЧАЩИХСЯ

В статье освещаются вопросы совершенствования системы профилактики правонарушений и преступлений среди учащихся, приводится система профилактических работ, направленных на предупреждение и профилактику правонарушений и преступлений.

Текст научной работы на тему «ЎҚУВЧИЛАР ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРИ ВА ЖИНОЯТЧИЛИГИ ПРОФИЛАКТИКАСИГА ОИД МОДЕЛНИНГ АМАЛИЁТГА ТАТБИҚ ҚИЛИНИШИ»

Зарипов Файзиддин Мухитдинович,

Узбекистан педагогика фанлари буйича илмий текшириш институтининг мустак,ил изланувчиси

цувчилар ^укукбузарликлари ва жиноятчилиги профилактикасига оид моделнинг амалиётга татби^ килиниши

УДК: 373.1: 37.018.74

ЗАРИПОВ Ф.М. ЩУВЧИЛАР ЦУфКБУЗАРЛИКЛАРИ ВА ЖИНОЯТЧИЛИГИ ПРОФИЛАКТИКАСИГА ОИД МОДЕЛНИНГ АМАЛИЁТГА ТАТБИК К.ИЛИНИШИ

Мак,олада укувчилар х,ук,ук,бузарликлари ва жиноятчилиги профилактикасига оид ишлаб чик,илган моделнинг амалиётга татбик, к,илиниши туFрисида фикр баён этилган булиб, унда х,ук,ук,бузарлик ва жиноятчиликнинг олдини олишга мулжалланган профилактик ишлар тизими келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: укувчилар, х,ук,ук,бузарлик ва жиноятчилик профилактикаси, модель, методика, тарбия, ривожланиш, миллий к,адриятлар.

ЗАРИПОВ Ф.М. ВНЕДРЕНИЕ В ПРАКТИКУ МОДЕЛИ ПО ПРОФИЛАКТИКЕ ПРАВОНАРУШЕНИЙ И ПРЕСТУПНОСТИ СРЕДИ УЧАЩИХСЯ

В статье освещаются вопросы совершенствования системы профилактики правонарушений и преступлений среди учащихся, приводится система профилактических работ, направленных на предупреждение и профилактику правонарушений и преступлений.

Ключевые понятия и ключевые слова: учащиеся, профилактика правонарушений и преступлений, методика, воспитание, развитие, национальные ценности.

ZARIOV F.M. IMPLEMENTATION OF A MODEL FOR PREVENTION OF CRIMES AND CRIME AMONG STUDENTS IN PRACTICE

The article highlights the issues of improving the system of preventing offenses and crimes among students, provides a system of preventive work aimed at preventing and prophylactics of offenses and crimes.

Key concepts and keywords: students, crime and crime prevention, methods, education, development, national values.

58

Кириш.

Юридик фанда жиноятнинг очилишидан кура унинг олдини олиш, яъни хукукбузарликлар профилактикаси самарали саналади. Сабаби айникса ёшлар орасида хукукбузарликлар профилактикасининг реал механизмини яра-тиш долзарблик касб этади. Дунё тажриба-сида ривожланган демократик давлатлар мисо-лида бу уз исботини топган. Юридик энци-клопедияда хукукбузарлик тушунчаси шун-дай таърифланади: "Хукукбузарлик - жамиятда урнатилган ва конун асосида белгилаган тар-тиб ёки умуман ижтимоий яшаш коидаларини бузиш. Уз хусусиятларига кура хукукбузарлик

- жиноят, ножуя харакат, интизомни бузиш шаклида булади. Куп холларда хукукбузарлик конунбузарлик сузи билан хамоханг баён эти-лади. Барча хукукбузарликлар жиноят эмас. Шу билан бирга, конунбузарликларнинг барчаси жиноят булмаслиги мумкин. Жиноят деб айтиш учун унинг узига хос белгилари булиши зарур»1.

Демак, хукукбузарликлар жиноятни келтириб чикарувчи асосий омил сана-лар экан Узбекистон Республикасининг "Вояга етмаганлар уртасида назоратсиз-лик ва хукукбузарликларнинг профилактикаси туFрисида"ги конунининг 3-модда-сига кура: "Вояга етмаганлар уртасида назо-ратсизлик ва хукукбузарликларнинг профилактикаси - вояга етмаганларнинг назорат-сизлиги, каровсизлигига, улар томонидан хукукбузарликлар ёки бошка Fайриижтимоий хатти-харакатлар содир этилишига имкон берадиган сабаблар ва шарт-шароитларни аниклаш хамда бартараф этишга каратилган, якка тартибдаги профилактика иши билан биргаликда амалга ошириладиган ижтимоий, хукукий, тиббий ва бошка чора-тадбирлар тизими"2 сифатида эътироф этилади. Зотан, вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва хукукбузарликларнинг профилактикаси

- вояга етмаганлар томонидан конун билан такикланган ижтимоий хавфли килмишлар содир этилишини такозо этувчи сабаб ва шаро-итларни келтириб чикарувчи, озиклантирувчи,

1 Узбекистон Республикасининг 2010 йил 29 сентяб-рдаги "Вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва хукукбузарликларнинг профилактикаси туFрисида"ги Конуни. - Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2010 й., 39-сон, 341-модда.

2 Синергик - бир бирига кушилган Fайрат. Одатда арифметик тарзда кушилгандан купрок Fайрат хосил килади. (мухарр.)

жамиятда ижтимоий ходиса сифатида унинг булишини такозо этувчи ходиса, вокеа, жараён-ларни камайтириш, зарарсизлантириш, чеклаш ва бартараф этиш буйича давлат сиёсатини бел-гилаш ва уни амалга ошириш хамда такомил-лаштиришга каратилган комплекс ижтимоий хукукий жараёндир.

Вояга етмаганлар содир этадиган жиноят-ларнинг олдини олиш давлат органлари ва фукаролик жамияти институтларининг ижтимоий шерикчиликда вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва хукукбузарликларнинг про-филактикасига оид тизимли комплекс чора-тадбирларни амалга оширишни уз ичига олади. Истиклол йиллари суд-хукук тизимида амалга оширилган ислохотлар натижасида Узбекистонда хукукбузарликлар профилактикаси миллий тизими шаклланди.

Мавзунинг долзарблиги.

Халкаро микёсида укувчилар томонидан содир этилаётган жиноятчиликнинг олдини олишга каратилган профилактик ишларнинг солиштирилган тадкики, хукукий маданият назарияси, хукукий маданият ва хукукий хулк-атворга синергетик3-социодинамик4 метод-лар оркали ёндашув масалаларини тадкик этиш тенденцияси кузатилмокда. Шунинг-дек, тахсил олувчиларга таъсир этаётган маъ-навий хатарлар - укувчилар орасида криминал хатти-харакат, хукукбузарликлар ва жиноятчиликнинг содир булиши, гуманизм, толе-рантлик, ижтимоий интеллектнинг сусайгани, узаро муносабатда хурмат, кенгфеъллик, кечи-римлилик, сабр, окибат туЙFуларининг йукола бошлагани педагогик профилактика ва педаго-гик коррекция механизмларини ишлаб чикиш, жамият томонидан белгиланган хукук нормала-рига риоя килиш хамда унинг натижаси жамият манфаатлари билан боFлик ёндашувларни урганиш ва фан хусусиятларидан келиб чикиб такомиллаштириш масалалари долзарб булиб хисобланади.

Мамлакатимизда ёшларни ижтимоий муно-сабатлар томон йуллаш натижасида шахс ва субъект сифатида шаклланиши, жамият томонидан белгиланган хулк нормаларига риоя

3 Социодинамик - ижтимоий ривожланувчи (мухарр.)

4 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривож-лантириш буйича Харакатлар Стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сон Фармони. - Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

59

килиши, тaбиий имкoниятлapини pyёбгa чикapиши, ижтимoий тaжpибa opттиpиш учун имкoниятлapи кeнгaймoкдa. Шунингдeк, Укувчилap жинoятчилигини oлдини oлиш тизи-мини тaкoмиллaштиpиш, улapдa хукукий oнг вa хукукий мaдaниятни pивoжлaнтиpиш, пpoфи-лaктикa мaзмунини тaкoмиллaштиpиш, Luaicn, мeтoд, вocитaлapини кУллaш caмapaдopлигини oшиpиш мухим хиcoблaнaди.

Шу билaн биpгa, узлукcиз тaълим тизими-нинг acocий пoFoнaлapидaн биpи - умумий ypтa тaълим мaктaб yкувчилapи хукукбузapликлapи вa жинoятчилиги пpoфилaктикacини тaкoмил-лaштиpиш зapуpaти мaвжуд. "Z017-Z0Z1 йил-лapдa i^e^ci^ Рecпубликacини pивoжлaн-тиpишнинг бeштa уcтувop йyнaлиши бyйичa Xapaкaтлap cтpaтeгияcи"дa янги мaзмундaги узлукcиз тaълим тизимини яpaтиш вaзифacи куйилди1.

Унинг тapкибидa эca тaълим муaccacaлa-pидa хукукий-мeъёpий acocлapни мoдepни-зaциялaш бoш йyнaлиш cифaтидa бeлгилaниб, бу бopaдa ёшлapнинг хукукий мaдaниятини шaкллaнтиpишнинг илмий-пeдaгoгик acocna-pини яpaтиш, тaхcил oлувчилapнинг ижтимoий-пcиxoлoгик муaммoлapини ypгaниш, жинoят-чиликни индивидуaл oлдини oлиш, мaфкуpa-вий иммунитeтни шaкллaнтиpиш, умумий ypтa тaълим мaктaб yкувчилapи ypтacидa coдиp бyлaётгaн хукукбузapликлap вa жинoятчилик-нинг oлдини oлиш тизимини тaкoмиллaштиpиш мухим хиcoблaнaди.

MaB3y бyйичa aсосий тyшyнчaлaр.

Пpoфилaктикa шaxc pивoжлaнишигa ^л-бий тaъcиp килувчи тaшки caбaб, oмиллap, шapт-шapoитлapни ypгaниш, хиcoбгa oлиш вa шу acнoдa улapнинг кeлиб чикишигa йул кyймacликкa кapaтилгaн, oлдиндaн coдиp этилиши мумкин булган xaтoлapнинг кeлиб чикишига тycкинлик килaдигaн тaдбиpлap тизи-мидиp.

Xукукбузapликлap пpoфилaктикacи — хукук-тapтибoтни caклaш хaмдa муcтaхкaмлaш, хукукбузapликлapни aниклaш, улapгa бapхaм бepиш, шунингдeк хукукбузapликлapнинг coдиp этилиши caбaблapини вa улapгa имкoн бepaёт-гaн шapт-шapoитлapни aниклaш, бapтapaф этиш мaкcaдидa кУллaнилaдигaн хукукбузapликлap умумий, мaxcуc, яккa тapтибдaги вa виктимo-

1 Абдуллaeвa Ш.А. Пeдaгoгик диaгнocтикa вa ^ppe^ ция. - Т^ш^нт: "Фaн вa axбopoт тexнoлoгиялapи", Z019. - ZB0 б.

лoгик пpoфилaктикacининг хукукий, ижтимoий, тaшкилий вa бoшкa чopa-тaдбиpлapи тизими.

Жинoятчилик пpoфилaктикacи - интон-лapнинг мaънaвий oлaмини, pухиятини издaн чикapишгa кapaтилгaн туpли lua^am Foявий, мaфкуpaвий, aхбopoт xуpужлapи вa дeви-aнт xулк-aтвop кypинишлapининг coдиp этилиши caбaблapини вa улapгa имкoн бepaётгaн шapт-шapoитлapни aниклaш, бapтapaф этиш мaкcaдидa кУллaнилaдигaн умумий, мaxcуc, яккa тapтибдaги вa виктимoлoгик пpoфилaктикa тизими.

Мaвзу бyйичa бoшкa oлимлap илмий acap-лapи киcкaчa тaхлили.

Ëшлapдa миллий кaдpиятлap, мaфкуpaвий иммунитeтни шaкллaнтиpиш, тapбиялaнгaнлик дapaжacини бaхoлaш вa xулкидaги нукcoнлapни кoppeкциялaш, хукукий тaълим бepиш, хукукий

мaдaниятни юкcaлтиpиш, хукук уcтувopли-

гини aнглaш кyникмaлapини шaкллaнтиpиш кaби мacaлaлap pecпубликaмизнинг пeдaгoг, пcиxoлoг вa хукукшун0c oлимлapи: Э.Абзaлoв, М.Kуpoнoв, О.Муcуpмoнoвa, Ш.Абдуллaeвa, Э.Foзиeв, В.Кapимoвa, X.Бoбoeв, X.Йyлдoшeв, З.Иcлoмoв, У.Тoжиxoнoв, X.Одилкopиeвлap тoмoнидaн тaдкик килингaн. Xукукий дaв-лaт хaмдa фукapoлик жaмиятини юзaгa ^лти-pишдa фукapoлapнинг мacъулиятини oшиpишгa бaFишлaнгaн илмий излaниш ишлapи А.Сaидoв, А.АгзaмхУжaeв, А.АзизхУжaeв, М.Руcтaмбaeв, Ш.Аcaдoв, Н.Сaбуpoв, X.Мaмaтoв, М.K1уpoнoв, И.Зoкиpoв, С.Уcмoнoв, X.Омoнoв, Ш.Мapдoнoв, А.Пapдaeв, С.Абдухoликoв, А.Иpиcaлиeв, Т.Xудaйбepгaнoвa, Н.Иcмoилoвлap тoмoнидaн oлиб бopилгaн.

Тaлaбaлap ypтacидa хукукий oнгни шaкллaн-тиpиш мaдaнияти, инглиз-caкcoн хукукий тapти-бoт opгaнлapидa ёшлap билaн ишлaш тизимигa oид илмий излaнишлap Муcтaкил Дaвлaтлap Xaмдycтлиги (МДX) мaмлaкaтлapи oлимлapи: М.Н.Мapчeнкo, Е.А.Пeвцoвa, С.В.Тaтapинцeвa, Н.М.Юpaшeвич, М.А.Кpутoгoлoв, А.И.Кoвлep, Ю.В.Тиxoнpaвoв тoмoнидaн oлиб бopил-гaн. Туpли мaмлaкaтлapдa кoнcтитуциявий хукуклapдa инcoн oмилининг aкc эттиpилиши вa киёcий тaхлили, кичик вa мaктaб ёшдaги бoлa-лapнинг хукукий caвoдxoнлигини шaкллaнти-pиш мacaлaлapи Я.М.Бeльcoн, О.Н.Вeдepникoвa, К.В.Аpaнoвcкийлapнинг тaдкикoтлapидa УЗ ифo-дacини тoпгaн.

Ëшлapнинг хукукий мaдaниятини шaкллaнти-pиш, улap opacидa хукукбузapликлap вa жинo-ятчиликнинг oлдини oлиш, бу бopaдa пeдaгo-

ЗAMOНABИЙ TAЪЛИM / СOBPЕMЕННOЕ ОБРАЗОВАНИЕ Z0Z0, Z (87)

60

гик профилактика тизимини такомиллаштириш, хукукий таълимни яратиш ва уни ёш авлодга укитиш хамда урганиш буйича оптимал наза-рий, илмий ва услубий асосларни ишлаб чикиш эхтиёжи мавжуд1.

Тадкикот доирасидаги адабиётлар тахлили натижасида шахснинг салбий хусусиятларини келтириб чикарувчи сабаблар куйидагича тур-кумланди:

- шахснинг_рухий_камолотидаги

нуксонлар: аклнинг ожизлиги; ироданинг заиф-лиги; зарур эхтиёж ва кизикишларнинг шак-лланмаганлиги; успириндаги интилиш билан имкониятларнинг номутаносиблиги; шахсда хиссиётнинг суст ривожланганлиги;

- шахснинг тарбиясидаги нуксонлар: ахлокий хислатларида учрайдиган камчиликлар; укувчиларнинг укитувчи, гурух жамоаси ва оила аъзолари билан мулокотидаги заифли-клари; мехнат тарбиясидаги нуксонлар; ахлокий тарбиясидаги камчиликлар; буш вактни таксимлашдаги хатолар; маданий-маърифий, ишлаб чикариш ва жамоатчиликнинг камчили-клари; салбий хатти-харакат юритувчи гурухлар таъсирига тушиб колиш;

- олдинги таълим боскичларида йул куйилган камчиликлар: таълим жараёнида билимлар ва хатти-харакатларни адолатсиз бахоланиши; билимлар, махсус куникмалар ва малакаларни эгаллашдаги узилишлар; таълим жараёнида аклий мехнат усуллари ва операци-яларининг етишмаслиги;

- таълим муассасаси тарбиявий ишлари-даги камчиликлар: укитувчининг укувчига нис-батан хайрихох эмаслиги; эмпатия хисларининг мавжуд эмаслиги; ёшларнинг яккаланиши; ёшлар жамоасидаги нуксонлар; педагогик каровсизлик.

Мацоланинг мацсади укувчилар орасида хукукбузарликлар ва жиноятчилик холатини урганиш хамда уларни профилактикаси буйича тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Мавзунинг илмий ва амалий мо^ияти. Тадкикот давомида укувчилар уртасида хукукбузарликлар ва жиноятчиликнинг олдини олиш модели ишлаб чикилди ва ама-лиётга жорий этилди. Шунингдек укувчилар хукукбузарликлари ва жиноятчилигининг про-филактикасини урганиш, ечимини топиш ва

1 Алемаксин М.А. Психолого-педагогические проблемы предупреждения педагогической запущенности и правонарушений несовершеннолетних. - Воронеж, 1982. -С. 94.

бу борада тавсиялар ишлаб чикиш максадида "Укувчилар хукукбузарликлари ва жиноятчилигининг профилактикаси" номли махсус дастур ишлаб чикилди.

Тадцицот усуллари. Тадкикот максадини амалга ошириш учун суровнома усули кулланилди ва унинг натижалари тахлил этилди.

Асосий цисм.

Ёшларнинг укув фаолияти, дарсдан кейинги буш вактини кандай ташкил килинганлиги ота-оналар, педагог-психологлар ва кенг жамо-атчилик назоратида булиши лозим. Айнан охирги 10 йил орасидаги давр тахлили натижасида укувчилар томонидан жиноят содир этиш холатларининг аксарияти дарслардан кейинги ёки кечки пайтларга туFри келаётганини ва улар асосан нотинч оилалар фарзандлари томонидан содир этилаётганлиги аникланди.

Бугунги кунда ёшлар уртасида жиноятга мой-иллик аломатларининг усиб бориши, глобала-шув жараёнлари билан боFлик турли ёт одат-ларнинг ёшлар орасида оммалашуви, замона-вий ахборот технологияларининг ёшларга салбий таъсири жамият хаётида маълум муаммо-ларнинг келтириб чикармокда. юкорида келтириб утилган омиллар ёшлар билан ишлаш буйича педагогика сохасида бир катор вазифа-ларни куймокда.

Усмир нима учун жиноятчи булиб колганлигини англаб етиш учун энг аввало уни куршаб олган ижтимоий мухит, шарт-шароит ва унинг усмир шахсига кандай таъсир этганлигини тахлил килиш лозим. Ички психологик сабаблар, салбий шахс сифатлар, яъни ноконуний хулк, катъий хаётий максадларнинг мавжуд эмаслиги, ташки салбий мухит ва оилада тарби-янинг яхши эмаслиги усмирда жиноий хулкнинг шаклланишига кулай имконият яратади.

Усмирларда жиноий хулкнинг келиб чикишига таъсир этувчи бир катор ижтимоий-психологик омиллар мавжуд булиб, улар куйидагилар:

- ота-оналар, педагогларнинг бола-лар ва усмирларнинг ёш хамда индивидуал-психологик хусусиятларини хисобга олмасли-клари ёки психологик саводсизлик;

- оилада ноахлокий муносабатлар ва носоFлом психологик мухитнинг мавжудлиги, оилавий низоларнинг куплиги хамда оилада болага нисбатан эътиборнинг пастлиги.

- мактаб жамоасининг, педагогларнинг усмирлар уртасида юзага келган низоли, муам-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

61

моли вазиятларга бархам беришда номакбул усулларни куллашлари;

- референт гурухларнинг болалар ва усмирларга салбий таъсир этиши;

- усмирларнинг буш вактларини тартиб-сиз ва мазмунсиз утказишлари0.

Шу сабабли, хар бир ёш даврида ноахлокий ёки жиноий хулк мотивлари узига хос тарзда бир-биридан фаркланишини хисобга олиш керак булади.

Усмирларнинг жамиятга зид хулк-атвор тушунчасини тахлил килар эканмиз, унинг куйидаги куринишларига алохида эътибор беришимиз керак:

• жамоат тартиби ва ахлокий талабларни бузиш (ноахлокий хулк-атвор);

• турли хилдаги майда конунбузарликлар (конунга хилоф хатти- харакат);

• конуний талабларни бузиш, жиноят содир этиш (жиноий хатти-харакат) кабилар.

Жамиятга зид хулк-атворнинг барча турлари бир-бири билан узвий боFликлигини кузатиш мумкин. Шунинг учун хукукбузар- ликларнинг олдини олиш самарадорлигини ошириш, унга шароит яратаётган, жамиятга зиён етказаёт-ган сабаблар билан курашни кучайтириш давр талабидир.

Вояга етмаган жиноятчи шахси шаклла-ниш йулининг биринчи боскичи тарбияси-нинг оFирлигидадир. Тарбияси оFирликнинг ижтимоий илдизларини боланинг оиласи-дан ва уни ураб турган мухитда излаш лозим. Тарбияси оFир усмир уз килмишларни ташки таъсир остида амалга оширади. Унинг хатти-харакатлари узгариши мухитга боFлик. Бу ерда хукукбузарликларнинг олдини олишнинг уму-мий субъектлари (укув муассасалари, махалла, кенг жамоатчилик) тарбиявий таъсирининг уз вактида булиши мухим ахамият касб этади.

Укувчилар нафакат дарс жараёнида, балки дарсдан ташкари вактларда хам ота-оналарининг назорати ва тарбия таъсири остида булишлари керак. Тахлил этилган ижо-бий натижалар шундан далолат берадики, каерда педагогик жамоалар бундай жавобгар-ликни уз зиммаларига олиб, укувчиларнинг буш вактларини туFри ташкил этган булса, уша ерда конунбузарликлар жуда кам содир этилади.

Оила хамда укув-тарбия муассасаси назо-ратидан четда колиш ёшларда жавобгарлик хиссини сезмаслик ва бебошликни юзага кел-тиради. Укувчилар хукукбузарликларининг олдини олишнинг замонавий шароитида асосий

диккат-эътибор улар томонидан содир этилади-ган хукукбузарликларнинг олдини олувчи даст-лабки профилактика масалаларига каратилган булиши керак.

Укувчилар билан амалга ошириладиган про-филактик чоралар умумтарбияий, жиноий ва конуний чоралар таъсирини бирлаштирувчи омил хисобланади. Укувчилар томонидан содир этиладиган хукукбузарликларнинг олдини олишнинг бош мезони шахснинг ёшлигидан бузилмаслигини таъминлашда ва ундаги айрим салбий куринишларни уз вактида туFрилаб, келгусидаги содир этилиши мумкин булган хукукбузарликларнинг олдини олишдан ибо-ратдир.

Хозирги пайтда укувчилар томонидан содир этиладиган хукукбузарликларнинг олдини олиш долзарб муаммолардан биридир. Чунки кела-жакнинг давомчилари айнан усиб келаёт-ган ёш авлоддир, улар давлатнинг келажагини белгилайди. Укувчилар томонидан содир этиладиган хукукбузарликларнинг олдини олиш учун, аввало, уларнинг келиб чикиш саба-бларини аниклаш ва бартараф этиш максадга мувофикдир. Буни амалга оширишда жойларда умумий профилактикадан унумли фойдаланиш ва ёшлар тарбиясига бевосита масъул шахслар ва ташкилотлар билан узаро хамкорликни яхши йулга куйиш ижобий натижаларни беради

Умумий урта таълим мактабларида укувчилар хукукбузарликлари профилактикаси-нинг асосий вазифалари куйидагилардан ибо-рат:

• укувчи шахсининг хукуклари, эркин-ликлари ва конуний манфаатлари химоя килинишини таъминлаш;

• жамиятда хукукий онг ва хукукий маданиятни юксалтириш, конунийликни мустахкамлаш;

• хукукбузарликларнинг содир этилиши сабабларини ва уларга имкон бераётган шарт-шароитларни аниклаш, урганиш, бартараф этиш чора-тадбирларини куриш;

• хукукбузарликдан жабрланувчиларни, хукукбузарликлар содир этишга мойил булган, хукукбузарлик содир этган, шу жумладан илгари судланган ва озодликдан махрум этиш жойларидан озод килинган шахсларни ижтимоий реабилитация килиш ва ижтимоий мос-лаштириш;

• жисмоний шахсларнинг хукукбузарликдан жабрланувчига айланиши хавфини камайтириш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

1-расм. Укувчилар уртасида х,ук,ук,бузарликлар ва жиноятчиликнинг олдини олиш модели.

ТАРБИЯ

Максад

Педагог

Мазмун

ПРОФИЛАКТИКА

Натижа

Тарбиялаш

ррек

Реабилитация

OIIJIA тарбияси УКУВЧИ ШАХСИ

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Жамоа тарбияси

Маданий ишлар

Метод, усул, шакл

Маърифий ишлар

Ёш хусусиятлари, физиологик, биологик, щтисодий, ижтимоий, педагогик, психологик омилларни ургаииш

ташки ва ички омиллар, тендер тафовутлар, маъиавий ва маърифий таъсир этишнинг метод, усул, восита ва шаклларини белгилаш

• хукукбузарликлар профилактикасини бевосита амалга оширувчи ва унда иштирок этувчи органлар хамда муассасалар фаолияти-нинг узаро хамкорлигини таъминлаш ва улар-нинг фаолиятини мувофиклаштириш.

Олиб борилган тадк,ик,от натижасида укувчилар хукукбузарликлари ва жиноятчи-лигининг такомиллаштирилган профилактика модели ишлаб чикилиб, амалиётга татбик этилди (1-расм).

Тадкикот доирасида ишлаб чикилган модель куйидагиларни амалга оширишга имкон берди:

• умумий урта таълимда хукукбузарликлар ва жиноятчиликка мойил укувчиларни аниклаш методикасини такомиллаштириш;

• хукукбузарлик содир этишга мойил булган укувчилар уртасида диагностик ва про-филактик чора-тадбирларни хукук-тартибот органлари, оила, махалла хамкорлигида олиб бориш;

• хукукбузарлик содир этган укувчиларга хукукий, ижтимоий, психологик, тиббий, педагогик ва бошка турдаги ёрдам курсатиш;

• уларга жамиятда кабул килинган хулк-атвор нормалари ва коидаларини сингдиришга каратилган чора-тадбирлар мажмуини белги-лаш.

Тадкикот доирасида хамда укувчилар хукукбузарликлари ва жиноятчилигининг профилактикасини урганиш, ечимини топиш ва бу борада тавсиялар ишлаб чикиш максадида "Укувчилар хукукбузарликлари ва жиноятчилигининг профилактикаси" номли махсус Дастур ишлаб чикилди1.

Дастурни апробациядан утказиш максадида Сирдарё вилоятининг, "Бахт" пенитенциар2 муассасаси белгиланди.

1 Дастур ФЗ-2016-0910202206 - давлат кайд раками билан руйхатдан утган Т.Н. Кори Ниёзий номидаги Узбекистон педагогика илмий-тадкикот институтида амалга оширилаётган "Вояга етмаганлар орасида жино-ятчилик ва хукукбузарликка мойил укувчиларни тарби-ялашнинг ижтимоий-педагогик технологиялари" мавзу-сидаги фундаментал лойиха доирасида бажарилди.

2 Пенитенциар - (мажбурий жазо ижроси; лотин т\лл\лда:роепйепйа — айбига пушаймон булиш) — жиноий жазони уташга мулжалланган давлат муасса-саси.

63

Мазкур дастур мацсади:

- укувчилар хукукбузарликлари ва жино-ятчилигининг содир этилиш сабаблари ва омил-ларини аниклаш;

- укувчилар хукукбузарликлари ва жино-ятчилигининг профилактикаси методларини такомиллаштириш;

- ёшлар орасида жиноятчилик ва хукукбузарликларга мойилларни тарбиялаш-нинг ижтимоий-педагогик технологияларини апробациядан утказиш ва шу асосда амалий тавсиялар ишлаб чикиш.

Вояга етмаган ёшлар орасида жиноятчилик ва хукукбузарликка мойил укувчиларни тарбиялашнинг ижтимоий-педагогик техноло-гияларини апробациядан утказиш максадида махсус муассасада тахсил олаётган 141 нафар укувчиларга анкета саволлари таркатилди. Суровноманинг мантикий тузилиши кириш, асо-сий кисм, ижтимоий-демографик сабабаларни аникловчи кисмлардан иборат булди.

Суровноманинг кириш кисмида муаммо-ларни хал килиш учун иштирокчиларнинг вази-фалари, суровноманинг ахамияти, ундан кути-ладиган натижа, тулдириш усуллари тушунти-рилди.

Суровномада катнашган жами 71 нафар тарбияланувчиларнинг 40% уртоклари билан буш вактларида кунгилочар ишларни биринчи уринга куйганликларини, 20% узидан ёши катта криминал хулк-атворли шахсларнинг таъсирига тушганликларини, 59,8% ота-оналарида негатив холатлар (спиртли ичимликлар ичиш, сигарет ва бошка гиёхванд моддалар истъемол килганлиги)ни курсатиб утишди.

Вояга етмаган хукукбузарлик ва жино-ятчиликка мойил укувчиларнинг 47% буш вактида дискотека, жангари уйинлар уйнаш учун интернет-кафеларга ташриф килишни ёктиришини курсатиб утишган. Куннинг кечки пайти, соат 10.00 дан сунг 11% тарби-яланувчи кучада вактини бекорчилик билан утказганликларини кайд этишган. Вояга етма-ганларнинг 61фоизи нотулик оилада, 15 фоизи тулик оилаларда, 10 фоизи бобо ва бувиси билан яшашини кайд этишган. 12 фоизи эса ота-оналари бошка мамлакатларда ишлашларини, шу сабабли каровсиз колиб, хукукбузарлик ва жиноят содир этганликларини тан олишди. Икки фоиз болалар юкоридаги саволларга уму-ман жавоб бериша олмадилар, чунки улар ёзишни хам, укишни хам билишмайди, аклий ривожланиши жихатидан тенгдошларидан

ортда колган (тиббиёт ходими маълумотномаси мавжуд).

Суровнома тахлиллари натижаларига кура, укувчиларнинг жиноят содир этишига асосий сабаблари куйидагича:

• оиладаги иктисодий танглик;

• хаётий курсатмаларнинг мавжуд эмас-лиги ва ижтимоий-криминал алокалар;

• хаётдан умидсиз булиш;

• уларга ота-оналарининг мехрибонлиги етишмаслиги, кам эътибор берилиши;

• вояга етмаганлар вактни туFри таксимлай олиш кобилиятига эга эмасликлари, буш вактнинг хаддан зиёдлиги;

• спиртли ичимликлар, гиёхванд моддалар истеъмол килиши;

• хукукий таълим ва хукукий мадани-ятнинг шаклланганлик даражаси коникарсиз ахволда эканлиги;

• вояга етмаган жиноятчилик ва хукукбузарликка мойил укувчиларнинг шахси-даги ахлокий таназзул юз берганлиги.

Тахлил натижаларидан куриниб турибдики, усмир ва успирин ёшидагилар орасида жиноят-чилик ва хукукбузарликларни олдини олиш ва улар хулкидаги нуксонларни коррекциялашда махсус методикалардан мунтазам фойдаланиш зарурати мавжуд. Бу борада профилактик меха-низмларни такомиллаштиришга мулжалланган аник методик тавсиялар ишлаб чикилиши, махсус коррекцион тадбирларни ташкил этилиши максадга мувофик.

Тадкикот доирасида ижтимоий-профилактик йуналишга асосланган тадбирлар максади салбий холатларнинг олдини олишга, улар-нинг вужудга келишини бартараф килишга каратилди. Мазкур йуналишнинг мохияти дав-лат, жамият, муайян ижтимоий педагогик муас-саса томонидан утказиладиган ижтимоий-иктисодий, ижтимоий-сиёсий, ташкилий, хукукий, тарбиявий ахамиятга молик булган тадбирлар тизими булиб, улар девиант хулкнинг пайдо булишига тускинлик килишга, уни мини-мизациялашга, бартараф килишга каратилади.

Девиант хулклилар билан профилактик ишларни утказишда асосий йуналишлардан яна бири - тиббий-биологик йуналиш хисобланади. Бу йуналишнинг мохияти максадли тиббий-профилактик характерга эга булган чора-тадбирлар оркали рухий аномалияли, биологик сатхда патологияларга дуч булганларнинг ижтимоий нормалардан оFишининг олдини олишга каратилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

64

Укувчилар хукукбузарликлари ва жиноятчи-лигининг профилактикасига мулжалланган тар-биявий тадбирлар шакллари, усул ва методлари ишлаб чикилди. Шуларни хисобга олган холда тадкикот иши якунида кенг куламли тажриба-синов ишлари ташкил этилди, укитувчилар мах-сус методикалар билан куроллантирилди, педа-гогик профилактикани таъминлашга оид тавси-ялар бериш оркали методик кулланма ва тавси-ялар такдим этилди.

2017-2018 йилларда утказилган анкета-суровномаларда аксарият укувчилар бурч, виждон хисси, уз кадр-кимматини эъзозлаш, сезиш ва фахмлашга мойилликларини бил-дирдилар. Масалан, суровда катнашган 406 та киздан 309 таси сезгирлик деганда нозик, нафис холатларнинг фаркига бориш, зару-ратни тез англаш, холисона ёрдам уюшти-ришни, шахснинг нафсониятига тегмасдан харакат килишни тушунадилар; 234 та йигит-нинг 198 таси узининг эзгу ниятини бахолашга жамоада уз урнини белгилаш нуктаи назаридан ёндашадилар. Ёшларнинг аксарияти «Мустак,ил Узбекистонимнинг равнакига-равнак кушишда уз хиссамни куша оламанми?», «Узим танла-ган мутахассислигимга яроклиманми?» «Уз ота-онамга муносиб фарзанд була оламанми?», каби саволларга жавоб кидиришда жуда жид-дийлик ва масъулият билан ёндашганлигининг гувох,и булдик.

Максадли талаблар укувчилар

хукукбузарликлари ва жиноятчилигининг про-филактикаси уларда жавобгарлик муносаба-тини, ахлокий одатларни таркиб топтиришга, мустах,кам анъаналарга риоя килишга ёрдам берди. Бу х,олат оила, укув муассасаси ва жамо-атчилик х,амкорлиги асосида иш олиб боришни такозо этди.

Умумий урта таълимда укувчилар Хукукбузарликлари ва жиноятчилигининг про-филактикасини такомиллаштириш учун респу-бликамизда бу борада диагностик, коррекцион, реабилитацион методикаларни яратиш зару-рати мавжуд. Ушбу методикалар ёшларнинг келажакда жамиятнинг тенг хукукли фукароси сифатида фаолият юритиши, улар орасида жиноятчилик ва хукукбузарликларни олдини олиш ва улар билан ишлашда профилактик механизмларни такомиллаштиришга хизмат килишга мулжалланиши зарур.

Бугунги кунда ёшларнинг хулкидаги нуксонларни коррекциялашда икки хил тех-

нологик ёндашувдан фойдаланиш зарурлиги тадкикот натижасида уз тасдиFини топди:

а) профилактик;

б) реабилитацион.

Педагогик профилактиканинг асосий вази-фаси мустакил билим олишга, уз фаолиятини узи ташкил килишга, узини узи бошкаришга, янги Fояларни ишлаб чикишга ургатиш, хулкнинг энг мухим сифатлари-мустакиллик, ташаббускорлик топкирлик, фаросатлиликни устиришга ёрдам берди.

Педагоглар, оила аъзолари, жамоат ташки-лотлари, «Ёшлар Иттифоки» ва бошка ижти-моий институтлар успиринликнинг иккинчи палласида турган ёшларни уз вактида педагогик ташхисдан утказиб туришлари, профилактик ва коррекцион методикалардан фойдаланишлари лозим.

Ёшларни диний экстремизм, акидапарастлик, девиант хулклилик, гиёхвандлик, фохишабозлик каби жамиятимизга ёт иллатлардан асраб-авайлашимиз учун тизимли тарбиявий методикалардан фойдаланишимиз лозим. Бунда таълим муассасасалари, оила, махалла-куй, кенг жамоатчилик билан хамкорликда тарбиявий ишларни амалга ошириш лозим. Бунинг учун ёшларда маънавий-маърифий карашлар куламини кенгайтириш, сайкаллашиб колган услублардан воз кечиб, янги, замон тала-бларига мос келадиган тизимли методикани, педагогик тренингларни ишлаб чикиш керак. Тизимли режа асосида олиб бориладиган тарбиявий ишларда «Ёшлар Иттифоки» ижтимоий харакати, хотин-кизлар кумиталари, махалла фаоллари, махаллаларда диний маърифат, маъ-навият ва ахлокий тарбия буйича мутасадди-лар фаол иштирок этишлари керак. «Авлод-лар учрашганда», «Лидерлар», «Ёш авлод», «16 ёшдан дан кейин» клублари ташкил килиниб, унда маънавий, маърифий, сиёсий укишлар, турли маданий тадбирлар утказилишини таъ-минлаш зарур. Бу клублар фаолияти вилоят, шахар, туманлардаги педагогик ташхислаш, ёшларни реабилитация килиш марказлари томонидан назорат остида булиши керак.

Вояга етмаган жиноятчилик ва хукукбузарликка мойил укувчилар орасида олиб бориладиган профилактик ишлар улар-нинг умумий тарбияланганлик даражаси (наза-рий, методик савияси) барча кирраларини камраб олиши ва унинг малакасини узлук-сиз такомиллашиб боришига хизмат килмоFи керак. Профилактик хизмат тизимида диагно-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 2 (87)

65

стика ишлари ана шу бош мезон нуктаи назари-дан ёндашилган холда амалга оширилади.

Тадкикот натижалараги кура куйидаги хулоса ва амалий тавсиялар таклиф этилмокда:

1. Укувчилар уртасида назоратсиз-лик, каровсизлик ва хукукбузарликни олдини олишга каратилган барча меъёрий хужжатлар (буйрук, кушма карор, чора-тадбирлар режаси, йурикнома ва тартиб)нинг ижросини катъий назоратга олиш зарур;

2. Ички ишлар вазирлиги, Хотин-кизлар кумитаси, Фукароларнинг узини узи бошкариш органларини мувофиклаштириш Республика Кенгаши билан хамкорликда жиноят содир этган вояга етмаган уFил-кизларнинг хатти-харакатларини аник мисоллар оркали "Жино-ятга жазо мукаррар" рукнида таълим муасса-саларида мухокама килиш жараёнини йулга куйиш керак;

3. Узбекистон Ёшлар иттифокининг худудий кенгашлари томонидан ташкил этила-диган тадбирлар хамда худудлардаги "Ёшлар марказлари"да ташкил этилган турли тугарак ва укув курсларига умумтаълим мактаблари-нинг хавфли гурухидаги укувчиларини доимий равишда жалб этиб бориш чораларини куриш максадга мувофикдир;

4. Жойларда профилактика инспекторлари ва махалла фаоллари билан хамкорликда тар-бияси оFир, мактабнинг ички назорати хамда ички ишлар профилактик назоратига олин-ган ва хавфли гурухга кирувчи укувчилар ва уларнинг ота-оналари билан якка тартибда профилактик-огохлантирув ишларини ташкил этиш, шу билан бирга узаро ахборот алмашину-вини кучайтириш катта ахамиятга эга;

5. Укувчиларнинг хулк-атвори ва фан-ларни узлаштиришида эришган ютуклари ёки бушликлар пайдо булган холатда ота-онасининг ишхонаси ва турар жойига (махалла раиси) хат юборишни тизимли йулга куйишни ташкиллаш-тириш зарур;

6. Умумтаълим мактаблари рахбарларининг маънавий-маърифий ишлар буйича директор уринбосари, мактаб психологи, ёшлар етакчиси ва синф рахбарларга доимий равишда методик ёрдам курсатиб бориш ишларининг самарадорлигини оширишни таъ-минлаш;

2. Халкаро ташкилотлар билан хамкорликда вояга етмаганлар уртасида хар кандай Fайриижтимоий хатти-харакатларнинг олдини олишга каратилган турли хил дастур-ларни ваколатли ташкилотлар билан билан хамкорликда амалга ошириш керак.

Адабиёт руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг 2010 йил 29 сентябрдаги "Вояга етмаганлар уртасида назоратсизлик ва хукукбузарликларнинг профилактикаси туFрисида"ги Конуни. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2010 й., 39-сон, 341-модда.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар Стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сон Фармони. - Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

3. Юридик энциклопедия / Юридик фанлар доктори, профессор У.Таджихановнинг умумий тахририда. - Т.:Шарк, 2001. - Б. 652.

4. Абдуллаева Ш.А. Педагогик диагностика ва коррекция.-Тошкент:Фан ва ахборот технологиялари, 2019. - 280 б

5. Алемаксин М.А. Психолого-педагогические проблемы предупреждения педагогической запущенности и правонарушений несовершеннолетних. - Воронеж, 1982. -С. 94.

6. Дастур ФЗ-2016-0910202206 - давлат кайд раками билан руйхатдан утган Т.Н. Кори Ниёзий номидаги Узбекистон педагогика илмий-тадкикот институтида амалга оширилаётган "Вояга етмаганлар орасида жиноятчилик ва хукукбузарликка мойил укувчиларни тарбиялашнинг ижтимоий-педагогик технологиялари" мавзусидаги фун-даментал лойиха доирасида бажарилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.