Научная статья на тему 'Воситачилик тадбиркорлиги ҳақида'

Воситачилик тадбиркорлиги ҳақида Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
258
61
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТАДБИРКОРЛИК / ВОСИТАЧИЛИК ТАДБИРКОРЛИГИ / БИРЖА / EXCHANGE / БИРЖА АЪЗОЛАРИ / ДИЛЕР / DEALER / МАРКЕТ-МЕЙКЕР / БРОКЕР / BROKER / РИЭЛТОР / REALTOR / "ЯХШИ ДИСТРИБЬЮТОРЛИК АМАЛИЁТИ" / ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВО / BUSINESS / ПОСРЕДНИЧЕСКОЕ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВО / INTERMEDIARY BUSINESS / ЧЛЕНИ БИРЖИ / MEMBERS OF THE EXCHANGE / "НАДЛЕЖАЩАЯ ДИСТРИБЬЮТОРСКАЯ ПРАКТИКА" / MARKET MAKER / "GOOD DISTRIBUTION PRACTICE"

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Сабиров Улуғбек Султанович

Мақола ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларидаги ўқитувчи ва келгусида тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишни режа қилган битирувчиларга воситачилик тадбиркорлиги тўғрисида маълумот ва тавсиялар беришга қаратилган.Статья направлена на информирование и выдачу рекомендаций о посредническом предпринимательстве преподавателям и выпускникам средних специальных, профессиональных образовательных учреждений, которые в будущем запланировали заниматься предпринимательской деятельностью.The aim of the article is to give information and advices regarding the intermediary business to graduates who are going to engage in business activities in the future and teachers of secondary special and vocational educational establishments.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Воситачилик тадбиркорлиги ҳақида»

Сабиров У.,

Урта махсус, касб-х,унар таълими муассасаларини ахборот-методик таъминлаш хизмати етакчи услубчиси

ВОСИТАЧИЛИК ТАДБИРКОРЛИГИ ЩИДА

САБИРОВ У. ВОСИТАЧИЛИК ТАДБИРКОРЛИГИ ЦАЦИДА

Макола урта махсус, касб-х,унар таълими муассасаларидаги укитувчи ва келгусида тад-биркорлик фаолияти билан шуFулланишни режа килган битирувчиларга воситачилик тадбиркорлиги туFрисида маълумот ва тавсиялар беришга каратилган.

Таянч иборалар: тадбиркорлик, воситачилик тадбиркорлиги, биржа, биржа аъзолари, дилер, маркет-мейкер, брокер, риэлтор, «Яхши дистрибьюторлик амалиёти».

САБИРОВ У. О ПОСРЕДНИЧЕСКОМ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВЕ

Статья направлена на информирование и выдачу рекомендаций о посредническом предпринимательстве преподавателям и выпускникам средних специальных, профессиональных образовательных учреждений, которые в будущем запланировали заниматься предпринимательской деятельностью.

Ключевые слова: предпринимательство, посредническое предпринимательство, биржа, члени биржи, дилер, маркет-мейкер, брокер, риэлтор, «Надлежащая дистрибьюторская практика».

SABIROV U. ABOUT THE INTERMEDIARY BUSINESS

The aim of the article is to give information and advices regarding the intermediary business to graduates who are going to engage in business activities in the future and teachers of secondary special and vocational educational establishments.

Keywords: business, intermediary business, exchange, members of the exchange, dealer, market maker, broker, realtor, «Good Distribution Practice».

Тадбиркорлик республика ицтисодиётини ривожланти-ришда устувор соца сифатида цар томонлама цуллаб-цувватланиб, цулай шароитлар ва имтиёзлар яратилмоцда. Тадбиркорлик билан шу*улланмоцчи булган ёшларга катта имкониятлар яратилмоцда. Урта махсус, касб-цунар таълими муассасалари битирувчилари тадбиркорлик фаолиятини олиб боришларида имтиёзли кредит-лардан фойдаланишлари цам мумкин.

Тадбиркорлар нафакат ишлаб чикариш, балки конун томонидан такикланмаган барча хужалик фаолияти, шу жумладан, во-ситачилик, сотиш, сотиб олиш, маслахат бериш, кимматбах,о ^озлар билан хам шуFулланиши мумкин.

Урта махсус, касб-хунар таълими муасса-саларида укувчилар «Тадбиркорлик ва бизнес асослари» фанидан бизнес ва тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш, режалаш-тириш, молиялаштириш, соликка тортиш ва корхонани бошкариш, бизнес режаларни тузишга оид билим ва куникмаларга эга булишмокда.

Тадбиркорлик фаолияти даромад олиш-га каратилган булиб, ташаббускорлик фаолиятини шакл сифатидан икки турга ажра-тишимиз мумкин: биринчиси, асосий фао-лиятни ишлаб чикариш ва хизмат кур-сатишга каратилган тадбиркорлик (яъни узи махсулот яратиши нуктаи назардан, бунда интеллектуал тадбиркорлик хам ино-батга олинмокда); иккинчиси, воситачилик фаолиятини олиб борувчи тадбиркорлик.

Тадбиркорликда воситачиларга даллол ёки савдогарларни мисол килиб курсатиш мумкин. Лекин уларнинг бозорларда бажа-радиган функциялари олиб сотадиган махсулот турларига караб фаркланиши мумкин. Улар агент, брокер, дилер, дистрибьютер, маклер, комиссионер, жоббер, коммивояжер, риэлтор, аукционатор каби номлар билан оммалашиб бормокда.

Ишлаб чикарувчи товарни истеъмолчига етказишни узи ёки воситачи оркали амалга ошириши мумкин. Ишлаб чикарувчи товарни воситачи оркали истеъмолчига етка-зишда кандай афзалликларга эга булади,

канчалик зарар ёки фойда куради? Бу х,акда мулохаза килиб курсак. Бир томондан караганда, ишлаб чикарувчининг узи това-рини истеъмолчига етказиши арзонга ту-шиши мумкиндек куринади. Лекин ишлаб чикарувчи истеъмолчиларга товар етка-зиш, иш ва хизмат курсатишни бевосита узи амалга оширганда, унинг эътибори реализация жараёнига каратилиб, бу ишлаб чикариш жадаллигининг секинлашуви, мах,-сулот сифатининг пасайиши ва махсулот-нинг янги турларини ишлаб чикариш бу-йича фаолиятнинг сустлашишига олиб ке-лиши мумкин.

Агарда ишлаб чикарувчи воситачи хиз-матига тулайдиган маблаF узи мустакил таъминот ва етказиб бериш булимини ташкил этиш, мутахассисларни ёллаш, етказиб берувчи транспорт воситаларини сотиб олишга кетган харажатлар хажмидан оз булса, у холда воситачилар хизматидан фойдаланиш максадга мувофик булади.

Воситачилик тадбиркорлигида фаолият ишлаб чикаришга эмас, балки воситачилик вазифаларини амалга ошириш, яъни товарни бозорга йуналтириш, ишлаб чикарувчи ва истеъмолчига воситачилик хизматлари-ни курсатиш оркали даромад олишга каратилган.

Воситачилар бозор иктисодиётида турли функцияларни бажарадилар. Истеъмолчи-дан фаркли равишда, воситачи етарли булмаган ахборотни тулдиради, тахлил килади ва изох беради. Шунингдек, воситачи тадбиркор бозордаги талаб ва таклифни урганиб, тахлил килган холда ишлаб чика-рувчиларга янги турдаги ракобатбардош махсулотлар ва бозордаги вазиятни бахо-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

лаган х,олда ишлаб чикариладиган мах,су-лот х,ажми буйича таклифлар беради. Чун-ки эх,тиёждан ортик мах,сулот ишлаб чика-риш х,ам корхонанинг инкирозига олиб ке-лиши мумкин.

Ишлаб чикарувчилар воситачилар билан шартнома тузганда уз талабларини куйи-шади. Асосий талаблар каторида ташиш ва саклашда мах,сулот сифатини саклаш буйича мажбуриятларни куйиш мух,имдир. Масалан, озик-овкат мах,сулотларини та-шишда транспортларда совуткичларнинг мавжудлиги ва тозалиги, омборхоналарда саклаганда саклаш меъёридаги х,ароратни таъминлаш, белгиланган муддатлардан утиб кетмаслиги, хавфли кимёвий моддалар билан бирга жойлаштирмаслик, олдин ишлаб чикарилган мах,сулот олдин сотувга чикарилиши коидасига амал килиш, мах,сулот кадокларига шикаст етказмаслик.

Уз навбатида, воситачи тадбиркорлар истеъмолчилар учун хизмат курсатиш да-ражасини ошириб боради. Товарнинг сифатини саклаган х,олатда истеъмолчига ет-казиш, истеъмолчига шароитлар яратиб бериш, улар учун танлаш имкониятини кен-гайтириш, таклифларини урганиш, товар-лар туFрисида маълумотлар бериш, реклама килиш каби ишларни ривожлантириб боради.

Воситачи тадбиркорларнинг бозорга ки-риб бориши ёки бозорда уз урнини ушлаб тура олиши, узининг имижини ошира бориши учун, авваламбор тадбиркорда шах-сий сифатларнинг ижобий булиши, муома-ла маданиятини билиши, ишбилармонлик компетенциясини ривожлантириб бориши, х,амкор ва истеъмолчиларнинг ишончлари-ни козониш ва суиистеъмол килмаслик, за-монавий моддий-техника базасининг мавжудлиги, етказиб бериш учун етарли транспорт воситаларига эга булиши катта ах,амиятга эга.

Республикамизда воситачилик фаолия-тининг ривожланаётганини биржалар ми-солида х,ам куришимиз мумкин. Бугунги

1-чизма. Товарнинг ишлаб чикарувчидан истемолчига етиб бориш каналлари: а) товарнинг ишлаб чикарувчидан истеъмолчига бевосита етиб бориши; б) товарнинг ишлаб чикарувчидан воситачи оркали истеъмолчига етиб бориши.

кунда республикада товар хом-ашё биржа-си, фонд биржаси, куп тармокли агросано-ат биржаси ва валюта биржаси мавжуд булиб, улар бозор иктисодиёти механизми-ни х,аракатлантирувчи буFинлари сифатида фаолият олиб боришмокда.

Биржада фаолият биржа товарлари бо-зорини ташкил этиш ва тартибга солишга х,амда талаб ва таклиф асосида биржа то-варларининг нархларини ушбу бозорда шакллантиришга каратилади.

Биржа аъзолари биржа томонидан бел-гиланади. Биржа аъзолари - булар дилер-лар, маркет-мейкерлар ва брокерлардир. Дилер уз номидан ва уз х,исобидан биржа битимларини тузади. Маркет-мейкер биржа товарлари нархлари, талаб ва таклиф-нинг даражасини саклаб туриш учун уз зиммасига биржа битимларини тузиш маж-буриятини олган х,олда фаолиятини олиб боради. Брокер эса мижознинг топшириFига кура ва унинг х,исобидан биржа битимларини тузади. Трейдерлар эса биржа аъзо-ларининг ходими сифатида уларнинг номидан биржа савдо битимларини тузади.

Воситачилик тадбиркорлигининг вакил-ларидан булган риэлторларнинг фаолиятини х,ам алох,ида ривожланаётган тармок сифатида куриш мумкин. Бугунги кунда кучмас мулк бозори иктисодиётимизнинг жадал ривожланаётган тармокларидан бири булиб бормокда. Бу эса кучмас мулк-ни давлат тасарруфидан чикариш ва хусу-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

2-чизма. Риэлторлик фаолиятини олиб борувчи юридик ва жисмоний шахслар диаграммаси (Манба: Узбекистон Республикасининг Хусусийлаштириш,

монополиядан чикариш ва ракобатни ривожлантириш давлат кумитаси маълумотлари).

Риэлторлик фаолияти

Ж

— 618

286 Ш. щ Ш,

184 196

2011 2012 2013 2014 2015 Жами риэлторлик малака сертификата берилган сони (жисмоний шахслар) ^Лицензия берилган жами юридик шахслар сони

сийлаштириш, янги уй-жойлар куриш, иж-тимоий объектлар барпо этиш ва реконструкция килиш билан боFлик булиб, риэлторлик хизматлари куламини кенгайтириш-ни такозо этди.

Мустакиллик йилларида риэлторлик фаолияти уй-жой бозори буFинида кенг ри-вожланди. Узбекистон Президенти Ислом Каримов томонидан 2010 йил 22 декабрда имзоланиб, 2011 йилнинг 23 июнидан куч-га кирган Узбекистон Республикасининг «Риэлторлик фаолияти туFрисида»ги УРК-269-сонли Конуни иктисодиётимизнинг ушбу сектори учун мухим омил булиб хиз-мат килмокда. Ушбу конун кучмас мулк бозори иштирокчилари ва давлат манфаатла-рига мос келадиган хамда риэлторлик фаолиятини боскичма-боскич ривожланти-ришга каратилган ягона тизимни яратиш борасидаги асосий хужжатдир.

Мазкур конун кабул килингунига кадар мамлакатимиз кучмас мулк бозорида воси-тачилик (риэлторлик) фаолиятини тартибга соладиган меъёрий-хукукий база етарли даражада ривожланмаган эди.

Энди ижара ёки уй сотиш ва сотиб олиш билан боFл и к масалани кучадан келган, ли-

цензияга эга булмаган кишиларга алданиб колмасдан, балки шартномага киритилган бандлар асосида хизмат курсатувчи ва бу-юртмачи уртасидаги мажбуриятларни тулик кафолатлайдиган риэлтор хизматидан фой-даланиш имконияти пайдо булди.

«Риэлторлик фаолияти туFрисида»ги ко-нуннинг 6-моддаси ижросини таъминлаш максадида 2011 йил 10 майда Вазирлар Махкамасининг «Риэлторлик фаолиятини лицензиялаш туFрисидаги низомни тасдик-лаш хакида»ги 129-сонли карори кабул килинди. Мазкур хужжатга мувофик Узбекистон Республикасининг Хусусийлаштириш, монополиядан чикариш ва рако-батни ривожлантириш давлат кумитаси риэлторлик фаолияти сохасидаги ваколат-ли давлат органи этиб белгиланди. Хужжат кучмас мулк объектлари савдоси ва уларга эгалик хукукини бериш тартиби, риэлторлик хизмати бозори иштирокчиларининг хукук ва мажбуриятлари, ушбу турдаги хиз-матлар буюртмачи ва истеъмолчилари хукукларининг кафолатлари хамда уларни химоя килишни таъминлайди1.

Демак, риэлторлик фаолияти билан шу-Fулланиш мумкин. Бунинг учун риэлторлик фаолияти буйича ташкил килинган укув марказларида укиш, билим ва куникмага эга булиш, риэлторлик малака сертифика-тини хамда риэлторлик фаолиятини олиб бориш учун лицензия олиш керак булади.

Риэлторлик фаолияти юридик ва жисмоний шахсларнинг кучмас мулк объектлари-га ва уларга булган хукукларга доир битим-лар тузиш билан боFлик хизматларни шарт-нома асосида курсатиш буйича тадбиркор-лик фаолиятидир2.

Узбекистон Республикасининг Хусусийлаштириш, монополиядан чикариш ва ра-кобатни ривожлантириш давлат

1 http://uza.uz/oz/business/kchmas-mulk-bozorining-faol-ishtirokchisi-30.12.2013-30242

2 Узбекистон Республикасининг 2010 йил 22 де-кабрдаги «Риэлторлик фаолияти туFрисида»ги УРК-269-сонли конуни. // Узбекистон Республи-каси конун хужжатлари туплами, 2010 й., 51-сон, 480-модда; 2011 й., 51-сон, 542-модда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

кумитасининг 2014 йил 27 октябрдаги «Узбекистан Республикаси Риэлторлик хиз-матларининг миллий стандарти (2-сон РХМС) «Кучмас мулк бозорида ахборот ва маслах,ат хизматлари»ни тасдиклаш туFри-сида»ги карори билан тасдикланган Узбекистан Республикаси «Кучмас мулк бозорида ахборот ва маслах,ат хизматлари» риэлторлик хизматлари иккинчи миллий стандартининг (2-сон РХМС) асосий вази-фаси риэлторлик ташкилотлари ва риэл-торлар (якка тартибдаги тадбиркорлар) то-монидан кучмас мулк бозорида ахборот ва маслах,ат хизматларини курсатишнинг шартлари ва тартиби, уларнинг таркиби, сифати, ушбу хизматларни такдим этиш жа-раёнини тартибга солувчи х,ужжатларни расмийлаштиришга булган ягона талаблар-ни белгилашдан иборат. Ушбу жужжат риэлторлик ташкилотлари х,амда якка тартибдаги риэлторлар томонидан ахборот ва маслах,ат хизматларини курсатиш жараёни-да мажбурий тарзда кулланилади.

Фойдаланиш пайтида кулай булиши учун стандартда ишлатиладиган асосий тушун-чаларга изох,лар берилган.

Республикамизда воситачилик фаолияти сифатида фармацевтика бозорида дистри-бьюторлик фаолиятининг алох,ида урнини айтиб утиш жоиз. Фармацевтика бозорида дори воситаларини етказиб беришда х,амда уларни омборхоналарда хавфсиз ва сифат-ли саклаш учун шароитларнинг яратилиши-га алох,ида эътибор каратиш талаб этилади. Шунингдек, халкаро фармацевтика бозори-да дори воситалари, тиббий техника ва тиббий асбоб-анжомларни етказиб берув-чи воситачи корхоналарнинг уз имиджига эга булишида халкаро GDP («Good Distribution Practice» - «Яхши дистрибью-торлик амалиёти») стандартига мувофик-лиги х,акидаги сертификатига эга булиш мух,им ах,амият касб этади. Яхши дистри-бьюторлик амалиёти (GDP) - бу дори-дармон воситалари буйича сакловчи ом-

борлар ва улгуржи савдо ташкилотларда сифатни таъминлаш тизимидир.

Юртимизда бундай халкаро GDP (яхши дистрибьюторлик амалиёти) стандартига мувофиклик сертификатига эга булган «Дори-дармон» акциядорлик компанияси-ни мисол тарикасида айтиб утишимиз мумкин1.

Воситачи тадбиркорларнинг ички савдо бозорида фаол булиши билан бирга экс-портни амалга ошириш салох,иятидаги воситачилик фаолиятини олиб борувчи тад-биркорлик ташкилотларининг купая бори-ши республика иктисодиёти ривожига кат-та х,исса кушган булади. Чунки бугунги кун-да долзарб масалалардан бири ишлаб чикариладиган товарнинг ички ва ташки бозорини, истеъмолчини кидириб топиш, ишлаб чикарилаётган мах,сулотларнинг экспорт х,ажмини оширишдир. Бунда воситачилик фаолиятини олиб борувчи тадбир-кор ва тадбиркорлик ташкилотларининг замонавий услубларда иштирокини таъминлаш учун бизнинг фикримизча, куйи-даги вазифаларни амалга ошириш керак булади.

Биринчидан, воситачилик тадбиркор-лиги фаолиятини ривожлантиришда кадр-ларни тайёрлаш, малакасини ошириш ма-салаларини х,ал килиш мух,им ах,амиятга эга. Бунинг учун воситачилик тадбиркорли-ги фаолиятини юритишнинг замонавий услубларини ташкил этиш, ривожланган мамлакатлар тажрибаларини урганиш ва тах,лил килиш, бу йуналишда укитувчиларни тайёрлаш ва кайта тайёрлаш ишларини ташкил этиш, маслах,ат мар-казларини очиш.

Иккинчидан, ички мах,сулотлар экспор-тини амалга оширувчи воситачилик фаолиятини олиб борувчи тадбиркор ва тадбиркорлик ташкилотларига давлат томонидан шароит ва имкониятларни кенгайтириш, таш^и савдо со^асидаги тартиб-ама-

1 http://www.presscenter.uz/uz/news/info/ news/975/

лиётни соддалаштириш, банкларда им-тиёзли кредитлар ажратиш.

Учинчидан, воситачилик фаолиятини олиб борувчи тадбиркорларнинг сало-хиятини ошириш, уларни халкаро стан-дартлар талабларида хизмат курсатиш даражасига кутариш.

Чунки истеъмолчига махсулотнинг сифа-тини саклаган холда етиб бориши учун (масалан, озик-овкат махсулотларини) иш-лаб чикарувчи воситачи тадбиркорлар хиз-матидан фойдаланишидан олдин махсулотни ташишда, омборхоналарда саклашда коидаларга риоя килинишини эътиборга олиши керак. «Сифат менежмен-ти тизими: ISO 9001:2015 Халкаро стандар-ти», «Озик-овкат махсулотларини хавфсиз бошкарув тизими ISO 22000:2005 Халкаро стандарти» халкаро сертификатларига эга воситачи тадбиркорлик ташкилотида истеъмолчига махсулотнинг сифатини саклаган холда етиб бориш механизми таъ-минлаган хисобланади. Улар билан

хамкорликда ишлаш ишлаб чикарувчи учун ортикча муаммо туFдирмайди, махсулот (озик-овкат) хавфсизлиги таъминланади.

Агарда ишлаб чикарувчи бундай халкаро сертификатларга эга булмаган воситачи тадбиркорлар оркали озик-овкат махсулотларини реализация килмокчи булса, ташиш, омборхоналарда саклаш холати буйича назорат-мониторингини утказиб туришини шартномада курсатиб утиши ёки назоратини олиб борувчи ор-ганлардан маълумотни олиб туриши керак. Чунки озик-овкат махсулотлари сакланишида зарурий шарт-шароитлар билан таъминламаслик махсулот сифатига салбий таъсир курсатади.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, бугунги кунда республиканинг иктисодий усишини таъминлашда воситачилик тадбиркорлиги-ни ривожлантириш, янги кирраларини очиш ва амалиётга татбик килиб бориш жуда мухимдир.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг 1999 йил 14 апрелдаги «Тадбиркорлик ва тадбиркорлар фаолиятининг кафолатлари туFрисида»ги 754-1-сонли Конуни. // Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1999 й., 5-сон, 106-модда.

2. Узбекистон Республикасининг 2010 йил 22 декабрдаги «Риэлторлик фаолияти туFрисида»ги УРК-269-сонли конуни. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2010 й., 51-сон, 480-модда; 2011 й., 51-сон, 542-модда.

3. Салаев С., Файзуллаев Н., Атаев Ж., Саидов Д., Гулмонов М. Тадбиркорлик асос-лари. Укув кулланма. - Т.: «Фан ва технология», 2012.

4. Sharh.uz.

5. http://uza.uz.

6. www.gkilicenz.uz

7. http://www.presscenter.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.