Научная статья на тему 'ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ АКТОВ СУДА ПЕРВОЙ ИНСТАНЦИИ ПО ГРАЖДАНСКИМ ДЕЛАМ'

ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ АКТОВ СУДА ПЕРВОЙ ИНСТАНЦИИ ПО ГРАЖДАНСКИМ ДЕЛАМ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
236
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
суд / судья / правосудие / суд по гражданским делам / судебные акты / решение суда / определения / судебный приказ / заочное решение / заочное производство. / court / judge / justice / civil court / court documents / court decision / ruling / court order / absentee decision / absentee proceedings.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Хабибуллаев Давлатжон

В статье анализируются понятие и виды судебных актов по гражданским делам, выносимых судом первой инстанции. В частности, были изучены понятие и виды судебных актов, научно-теоретические взгляды ученых-юристов в данной области. Проанализированы с научно теоретической точки зрения решение суда первой инстанции, его особенности и предъявляемые к нему требования. Сделан сравнительный анализ опыта зарубежных стран по вопросам содержания резолютивной части решения, были даны предложения и рекомендации по совершенствованию национального гражданского процессуального законодательства. В исследовании также были проанализированы понятие заочного производства, его цель и процессуальные особенности, зарубежный опыт в сфере заочного производства, были даны рекомендации по совершенствованию национального процессуального законодательства. Кроме того, в данной исследовательской работе с научно-практической точки зрения были изучены понятие и классификация определения суда. На основе судебной практики и судебной статистики проанализированы научные взгляды ученых-правоведов и указаны критерии классификации судебных определений. Был проанализирован судебный приказ как вид судебного акта и его значение, изучена судебная практика и судебная статистика, проведен сравнительный анализ гражданского процессуального законодательства зарубежных стран.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES FOR IMPROVING THE FIRST INSTANCE COURT DECISIONS ON CIVIL CASES

In this article, the concept of first instance court decisions in civil cases and their types are analyzed. In particular, the concept and types of court decisions, the scientific and theoretical views of legal scholars in this area are studied. The first instance court decisions, their peculiarities and requirements are analyzed both scientifically and theoretically. Some items that are revealed in the final part of the court decision as well as a comparative analysis of the foreign countries’ experience in this regard, and suggestions and recommendations to improve the national civil procedural legislation are discussed in the article. It also analyzes the concept, objectives and specific procedural features of external proceedings, foreign experience in external proceedings, and comments that do not necessarily need to improve national procedural management. In addition, the concept of court rulings and their classification are discussed in scientific theory. The scientific views of legal scholars are analyzed and the criteria for classifying court rulings are indicated. As another document of the first instance court, the court order and its significance, its role in court decisions, comparative analysis of civil procedural legislation of foreign countries, judicial practice, court statistics are examined.

Текст научной работы на тему «ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ АКТОВ СУДА ПЕРВОЙ ИНСТАНЦИИ ПО ГРАЖДАНСКИМ ДЕЛАМ»

UDC: 347.951.2 (042)(575.1)

^абибуллаев Давлатжон

Тошкент давлат юридик университета "Фукаролик процессуал ва иктисодий процессуал хукуки" кафедраси мудири, юридик фанлар номзоди, профессор E-mail: davlat.xabibullayev@mail.ru

ФУ^АРОЛИК ИШЛАРИ БУЙИЧА БИРИНЧИ ИНСТАНЦИЯ СУДИ ^УЖЖАТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

МАСАЛАЛАРИ

Аннотация. Мазкур мацолада фуцаролик ишлари буйича биринчи инстанция суд уужжатлари тушунчаси ва уларнинг турлари тащил этилган. Хусусан, суд уужжатлари тушунчаси ва турлари, ууцуцшунос олимларнинг бу борадаги илмий-назарий царашлари урганилган. Биринчи инстанция суди-нинг уал цилув царори, унинг узига хос хусусиятлари, уларга цуйилган талаблар илмий-назарий тащил этилган. Суд уал цилув царори хулоса цисмида нималар курсатилиши, бу буйича хорижий давлатлар тажрибаси циёсий таулил этилиб, миллий фуцаролик процессуал цонунчилигини такомиллаштириш юзасидан таклиф ва тавсиялар илгари сурилган. Шунингдек, ишда сиртдан иш юритиш тушунчаси, мацсади ва унинг узига хос процессуал хусусиятлари, сиртдан иш юритиш буйича хорижий тажриба таулил этилган ва миллий процессуал цонунчиликни такомиллаштириш юзасидан тегишли тавсиялар берилган. Бундан ташцари, ушбу мацолада суд ажрими тушунчаси ва уларнинг таснифи илмий назарий урганиб чицилган. Хуцуцшунос олимларнинг илмий царашлари таулил этилиб, суд ажримлари-ни таснифлаш мезонлари курсатиб берилган. Биринчи инстанция судининг уужжати сифатида суд буйруги ва унинг ауамияти, бу борадаги суд амалиёти, суд статистик маълумотлари урганилган ва хорижий давлатлар фуцаролик процессуал цонунчилиги циёсий таулил этилган.

Калит сузлар: суд, судья, одил судлов, фуцаролик ишлари буйича суд, суд уужжатлари, суд уал цилув царори, ажрим, суд буйруги, сиртдан уал цилув царори, сиртдан иш юритиш.

Хабибуллаев Давлатжон

заведующий кафедрой «Гражданское процессуальное и экономическое процессуальное право» Ташкентского государственного юридического университета, кандидат юридических наук, профессор

ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ АКТОВ СУДА ПЕРВОЙ ИНСТАНЦИИ ПО ГРАЖДАНСКИМ ДЕЛАМ

Аннотация. В статье анализируются понятие и виды судебных актов по гражданским делам, выносимых судом первой инстанции. В частности, были изучены понятие и виды судебных актов, научно-теоретические взгляды ученых-юристов в данной области. Проанализированы с научно-теоретической точки зрения решение суда первой инстанции, его особенности и предъявляемые к нему требования. Сделан сравнительный анализ опыта зарубежных стран по вопросам содержания резолютивной части решения, были даны предложения и рекомендации по совершенствованию национального гражданского процессуального законодательства. В исследовании также были проанализи-

рованы понятие заочного производства, его цель и процессуальные особенности, зарубежный опыт в сфере заочного производства, были даны рекомендации по совершенствованию национального процессуального законодательства. Кроме того, в данной исследовательской работе с научно-практической точки зрения были изучены понятие и классификация определения суда. На основе судебной практики и судебной статистики проанализированы научные взгляды ученых-правоведов и указаны критерии классификации судебных определений. Был проанализирован судебный приказ как вид судебного акта и его значение, изучена судебная практика и судебная статистика, проведен сравнительный анализ гражданского процессуального законодательства зарубежных стран.

Ключевые слова: суд, судья, правосудие, суд по гражданским делам, судебные акты, решение суда, определения, судебный приказ, заочное решение, заочное производство.

Khabibullaev Davlatjon

Head of the Department of Civil Procedural and Economic Procedural Law, Tashkent State University of Law, Candidate of Law, Professor

ISSUES FOR IMPROVING THE FIRST INSTANCE COURT DECISIONS ON CIVIL CASES

Abstract. In this article, the concept of first instance court decisions in civil cases and their types are analyzed. In particular, the concept and types of court decisions, the scientific and theoretical views of legal scholars in this area are studied. The first instance court decisions, their peculiarities and requirements are analyzed both scientifically and theoretically. Some items that are revealed in the final part of the court decision as well as a comparative analysis of the foreign countries' experience in this regard, and suggestions and recommendations to improve the national civil procedural legislation are discussed in the article. It also analyzes the concept, objectives and specific procedural features of external proceedings, foreign experience in external proceedings, and comments that do not necessarily need to improve national procedural management. In addition, the concept of court rulings and their classification are discussed in scientific theory. The scientific views of legal scholars are analyzed and the criteria for classifying court rulings are indicated. As another document of the first instance court, the court order and its significance, its role in court decisions, comparative analysis of civil procedural legislation offoreign countries, judicial practice, court statistics are examined.

Keywords: court, judge, justice, civil court, court documents, court decision, ruling, court order, absentee decision, absentee proceedings.

Мамлакатимизда давом этаётган суд-хукук ис-лохотлари натижасида судларнинг одил судловни амалга оширишдаги холислиги ва мустакиллиги-нинг кафолатлари хукукий жихатдан мустахкам-ланди. Бу борада Узбекистан Республикаси Президентининг 2016 йил 21 октябрдаги "Суд-хукук тизимини янада ислох килиш, фукаролар-нинг хукук ва эркинликларини ишончли химоя килиш кафолатларини кучайтириш чора-тад-бирлари тугрисида'ги, 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлан-тириш буйича Хдракатлар стратегияси тугриси-да"ги, 2018 йил 13 июлдаги "Суд-хукук тизи-мини янада такомиллаштириш ва суд хокимияти органларига ишончни ошириш чора-тадбирлари

тугрисида"ги 2020 йил 24 июлдаги "Судлар фа-олиятини янада такомиллаштириш ва одил суд-лов самарадорлигини оширишга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида'ги фармонларининг кабул килиниши мамлакатимизда суд-хукук тизи-мини янада демократлаштириш ва эркинлашти-ришда, одил судловни амалга оширишда сифат жихатдан янги боскични бошлаб берди.

Мазкур фармонларда фукаролик суд ишла-рини юритишда одил судловни амалга ошириш сифатини янада яхшилаш, судларнинг чинакам мустакиллигини таъминлаш хамда конуний, асос-ли ва адолатли карорлар чикариш буйича масъу-лиятини янада ошириш каби мухим вазифалар белгилаб берилди.

Шу боис судлар томонидан фуцаролик суд ишларини юритишда чикариладиган уал килув карори, ажрим, буйрукларни тугри расмийлашти-риш, уал килув карорларида иш уолатларини ту-лик ифода этиш, далилларга тугри уукукий бауо бериш ва аникланган уолатларни уукукий му-шоуада килиш, низо буйича суднинг хулосалари ишнинг уакикий уолатларига мос булиши, мод-дий ва процессуал уукук нормалари тугри баён этилиши энг асосий вазифалардан биридир.

Бирок уозирги кунда суд амалиётида судлар томонидан ажрим ва уал килув карорлари чикаришда моддий уукук нормаларини татбик килишда баъзи хатоликлар учраб турибди. Ай-рим суд карорларида иш буйича суд томонидан аникланган уолатлар тулик курсатиб утилмаёт-гани ва суднинг ишнинг уолатидан келиб чика-диган хулосалари мавжуд эмаслиги, уал килув карорининг асослантирувчи кисмида даъвонинг рад этилгани, айникса, унинг кисман рад этилга-ни асослари уар доим уам келтирилмаётгани, уал килув карорларининг хулоса кисми тушунарсиз баён этилаётгани сабабли уларни ижро этишда кийинчиликлар келиб чикмокда.

Шунингдек, судьялар иш юкламаларининг йилдан йилга ортиб бориши эса судда курилаёт-ган фукаролик ишларининг уал этилиши кечики-ши, суд уужжатларининг сифати тушиб кетиши каби уолатларга сабаб булмокда. Бу борада парламент назорати ва уни ауамиятини уам унутмаслик зарур [32].

Шу билан бирга, фукаролик ишлари буйи-ча биринчи инстанция суди уужжатлари буйича алоуида илмий тадкикот ишлари етарли эмаслиги, суд карорларини тугри, тушунарли расмий-лаштиришда хатоликлар мавжудлиги, уз навбати-да, бу борадаги процессуал механизмларни такомиллаштириш юзасидан таклиф-тавсиялар ишлаб чикишни такозо этмокда. Юкоридаги муам-моларни илмий-назарий жиуатдан тадкик этиш мавзунинг долзарблигидан далолат беради.

Хар кандай манфаатдор шахс бузилган ёки ни-золашилаётган уукуки ёхуд конун билан курикла-надиган манфаатини уимоя килиш учун фукаролик суд ишларини юритиш тугрисидаги конун уужжатларида белгиланган тартибда фукаролик ишлари буйича судга мурожаат килишга уакли. Суд давлат уокимияти органи сифатида курилаёт-ган ва уал этилаётган масала буйича суд уужжат-

ларидан бирини (уал килув карори, ажрим, карор ва буйрук) кабул килади.

Суднинг конуний кучга кирган уужжатлари барча давлат органлари ва бошка органлар, таш-килотлар, мансабдор шахслар ва фукаролар учун мажбурийдир уамда Узбекистан Республикаси-нинг бутун уудудида ижро этилиши лозим (ФПК-нинг 16-моддаси).

Юридик адабиётларда курсатилишича, фука-ролик ишлари буйича уал этиладиган масалалар-га кура, суд уужжатлари куйидаги турларга - уал килув карори, ажрим, суд буйругига булинади [1].

Ш.Ш. Шорауметов суд карорлари тугрисида гапирар экан, фукаролик ишларини куриш ва уал килишда суднинг мулоуаза ва хулосалари муайян процессуал шаклда белгиланган тартибда чикари-ладиган суд карорлари тарзида ифода этилишини курсатади [2].

Хукукшунос олим М.М. Мамасиддиков фикрича, биринчи инстанция судининг карорлари суд уокимиятини амалга оширишга каратилган уужжат уисобланиб, уал килув карори ва ажрим куринишида булади. Унинг таъкидлашича, би-ринчи инстанция судининг карорлари унинг маз-мунини тавсифловчи куйидаги жиуатларга эга.

Биринчидан, биринчи инстанция судининг ка-рорлари одил судловни амалга ошириш ваколати-га эга булган орган - суд томонидан чикарилади ва барча давлат органлари, ташкилотлар, мансаб-дор шахслар ва фукаролар учун мажбурий булиб, Узбекистон Республикасининг бутун уудудида ижро этилади.

Иккинчидан, биринчи инстанция судининг карорлари амалдаги конун уужжатлари асосида чикарилиб, уукукни куллаш уужжати уисобла-нади. Биринчи инстанция судининг карорларини чикариш фукаролик процессуал конунчиликда назарда тутилган процессуал шаклда амалга оши-рилади. Бу эса унинг процессуал тусга эга экани-ни курсатади.

Учинчидан, суд муайян шахсларга каратилган ва аник фактларга асосланган уукукни куллаш ак-тини кабул килади.

Туртинчидан, биринчи инстанция судининг карорлари ёзма равишда расмийлаштирилиши талаб этилади. Биринчи инстанция судининг ка-рорлари кандай турга мансуб булишига караб, расмийлаштирилиши уам турлича булади (алоуи-да уужжат сифатида маслауатхонада (алоуида хо-

нада) чикариладиган карор хамда суд мажлиси ба-ённомасида кайд этиш билан чекланадиган карор).

Бешинчидан, биринчи инстанция судининг карорлари мажбурий равишда ижро килиниши талаб этилади [3].

Россиялик хукукшунос олим Г.М. Минасян фикрича, хеч кайси бир суд хужжатлари норма-тив-хукукий хужжат хисобланмайди. Давлат хокимиятидан бири сифатида суднинг ваколати хукукни куллаш хисобланади [4]. Мазкур фикр-га кушилган холда айтиш мумкинки, норматив-хукукий хужжатларни кабул килиш жараёни, субъекти, уларнинг кучи, амал килиш доираси билан суд хужжатларидан бутунлай фарк килади.

Юкоридаги хукукшунос олимлар фикрига кушилган холда айтиш мумкинки, биринчи инстанция суди карорлари одил судловни амалга ошириш якуни сифатида суд томонидан кабул ки-линадиган хужжат хисобланиб, ушбу хужжатлар узининг чикарилиши жараёни, индивидуаллик, ишда иштирок этувчи шахслар учун мажбурий тусга эга экани билан ажралиб туради.

Суд карорининг бир тури сифатида суд хал ки-лув карори судга мурожаат килган хар бир шахс-нинг бузилган ёки низолашилаётган хукуки ёхуд конун билан курикланадиган манфаатини химоя килиш буйича ишни мазмунан хал этиб чикарила-диган хужжатдир.

Ш. Шорахметов фикрича, хал килув карорини чикариш тайёрлаш жараёнига катта эътибор бе-ришни талаб этади хамда фукароларнинг хал ;и-лув карорига булган ишончини янада оширади [5].

М. Мамасиддиков фикрича, биринчи инстанция судининг хал ;илув ;арори ;уйидаги узига хос белгиларга хам эга хисобланади.

Биринчидан, суд хал килув карори одил суд-ловни амалга оширувчи органнинг ;арори хисо-бланади. Мазкур белги биринчи инстанция суди-нинг барча ;арорлари учун характерли булса-да, бирок хал килув карори учун алохида ахамият касб этади. Зеро, хал килув карори низони мазмунан хал киладиган суднинг процессуал хужжати-дир. Бошка суд карорларидан фаркли равишда хал килув карори Узбекистон Республикаси номидан чикарилади.

Иккинчидан, суд хал килув карори хукукни куллаш акти сифатида суд мухокамасига якун ясай-ди, тарафлар уртасидаги низоли моддий-хукукий низони хал килади, конун билан курикланадиган

манфаатларни ва бузилган хукукларни тиклайди. Бошка хужжатлар каби суд хал килув карори хам амалдаги ;онун хужжатлари асосида ;абул ;или-нади ва хукук нормасини яратмайди.

Учинчидан, суд хал килув карори ишни маз-мунан куриш натижасида ва процессуал шакл-да чикарилади. Суд бевосита суд мажлисида иш учун ахамиятга эга булган холатларни аниклайди ва унинг якунида низони мазмунан хал килади. Фукаролик процессуал конунчилик суд хал килув карорларини чикариш тартиби ва ушбу жараёнда ечиладиган масалаларга оид нормаларни белги-лайди [6].

Юкоридаги фикрлардан келиб чи;иб айтиш мумкинки, биринчи инстанция судининг хал ;и-лув ;арори суднинг ишнинг якуни сифатида ишни мазмунан хал этиб, ишда иштирок этувчи шахслар уртасидаги низоли ёки низосиз масала юзасидан уларнинг бузилган хукуклари ёки конун билан курикланадиган манфаатлари химоясини амалда таъминлашга каратилиб чикарилган процессуал хужжатидир.

Хрзирги кунда фукароларнинг бузилган ёки низолашилаётган хукук ва эркинликларини суд оркали ишончли химоя килиш даражаси йилдан йилга ошиб бормокда. Жумладан, 2019 йилнинг биринчи ярим йилида фукаролик ишлари буйича судлар томонидан 91 минг 744 та иш куриб чи;и-либ, шундан 79 минг 420 таси буйича хал ;илув карори чикарилган. Ушбу карорлар буйича талаб-ларнинг 84,4 фоиздан ортиги каноатлантирил-ган. Шунингдек, судлар фаолиятининг очиклиги ва шаффофлигини таъминлаш максадида Олий суд веб-сайтида жорий йилнинг биринчи ярим йиллигида 304 951 та маълумот жойлаштирилди. Шундан 304 180 таси суд карори, 771 таси ахбо-ротдир [7].

Бу холат суд ;арорлари устидан жамоатчилик назоратини кучайтиришга, фукароларнинг судга булган ишончи ортишига олиб келмокда.

Дарха;и;ат, келгусида судлар томонидан чикариладиган хал килув карорлари ва унинг маз-муни билан богли; процессуал нормаларни тако-миллаштириш, бу борадаги хорижий давлатлар фукаролик процессуал конунчилигини урганиш, киёсий тахлил этиш, уларнинг макбул жихатла-рини аниклаш ва ижобий жихатларини миллий конунчиликка имплементация килиш, фукаролар-нинг одил судловга булган ишончини орттириш

уамда уларнинг суд оркали уимояланиш уукуки-ни амалда таъминлаш давр талабидир.

Хукукшунос олима З. Эсанова фикрича, Фука-ролик процессуал кодексининг "Суд уужжатлари" номли 6-моддаси, "Суд уужжатлари ижроси" ном-ли 5-булим нормаларини янги ракурсда шарулаш, шунингдек, "Суд уужжатлари ва бошка органлар уужжатларини ижро этиш тугрисида'ги конун нормаларини (хусусан, конуннинг 3, 5, 7-моддаси, 2-бобини (Ижро иши юритишда иштирок этувчи шахслар) таулил килиш долзарб уисобланади [8]. Шундай экан, суд уужжатларини ижро килишда, аввало, суд уал килув карори хулоса кисмида бу масалага алоуида эътибор каратиш лозим. Фука-ролик процессуал кодексининг 253-моддаси бе-шинчи кисмига кура, уал килув карорининг хулоса кисмида суд карорини ижро этиш масаласи уакида уеч кандай курсатма берилмаган. Бу бо-рада хорижий тажрибани урганадиган булсак, Россия Федерацияси Фукаролик процессуал кодексининг 204-моддасида, Крзогистон Республи-каси Фукаролик процессуал кодексининг 226-мод-дасида, Беларусь Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 306-моддасида, Эстония Республикаси Фукаролик процессуал кодекси-нинг 445-моддасида суд уал килув карорининг ижро этиш тартиби ва муддатини аник белгила-ши ёки даруол ижро этишни зарур деб топса ёки ижрони таъминлаш чораларини куриш тугриси-да суд зал килув карорининг хулоса кисмида курсатиши белгиланган [9]. Фикримизча, Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 253-моддаси бешинчи кисмига уам тегишли кушимча киритиш максадга мувофик.

Хукукшунос олим О. Пирматов фикрича, иктисодий ва фукаролик суд ишларида тарафлар тортишувчанлик ва тенглик принципи асосида уз талаб ва эътирозларини асослайдиган далиллар-ни такдим килиш билан фукаролик ёки иктисо-дий суд ишини уз фойдасига уал килишга уаракат килади. Иктисодий ва фукаролик суд ишларида суднинг уал килув карори тарафлар такдим этган далилларга ва уларни исбот килишга каратилган уаракатига узвий богликдир [10]. Демак, фука-ролик ишлари буйича судда тортишувчанлик принципини амалда таъминлаш, такдим этилган далиллар асосида суд карорлари чикариш, кола-верса, тарафларнинг процессуал жавобгарлигини ошириш максадида суд томонидан сиртдан уал

килув карори чикариш мууим ауамият касб эта-ди.

Хукукшунос олим Ш. Шорауметов сиртдан уал килув карори чикаришдан максад унинг фука-ролик процессида тортишувчилик тамойилининг кушимча равишда кафолатланишини мустаукам-лаш, тарафларнинг уаракати (уаракатсизлиги) учун жавобгарлик даражасини ошириш, низоли масалани уал этишни тезлаштириш, шунингдек, судьяларнинг ихтиёрида булган ишларни маз-мун-моуиятини йукотмасдан белгиланган вактда куриб уал этиш билан манфаатдор шахсларнинг конуний уукукларини уимоя килишга каратилга-нидадир, деб таъкидлайди [11].

Сиртдан иш куриш ва уал килув карорини чикариш учун оддий ва ихчам процессуал уара-катларни амалга ошириш имкониятидан фойдала-ниш вужудга келади.

Хозир сиртдан уал килув карори чикариш институти дунёнинг жуда куплаб уукук тизим-ларида амал килиб келмокда. Масалан, Англияда Олий суд, шунингдек, графлик судларида кури-ладиган оддий ишлардан кура, ишларни сиртдан куриб уал килиш сон жиуатидан бирмунча устун-лик килади. Худди шунга ухшаш уолат АКЩ, Франция, Германия фукаролик процессуал уукукида уам мавжуд. Сиртдан иш юритиш ин-ститутининг амал килиб келиш сабаблари, бирин-чидан, инсон уукукларининг устуворлиги уисо-бланса, иккинчидан, "вакт - бу пул" тамойилига катъий амал килинишидир. Зеро, уар бир бекор утган дакикалар катта йукотишларга олиб келиши мумкин [12].

Юридик адабиётларда, хусусан, суд амалиёти-да уам бу борада "сиртдан иш куриш", "сиртдан уал килув карори чикариш", "сиртдан иш юри-тиш" тушунчалари кулланилади, лекин асосий мазмун-моуият ишни сиртдан куриб уал килишга бориб такалади. Аслида бу тушунча иш куриш-нинг бир шакли саналиб, фукаролик процессуал конунчиликда назарда тутилган умумий процес-суал тартиб-коидаларга (айрим истиснолар би-лан) асосланади.

Суд амалиётида сиртдан курилиб, бекор ки-линган ва кайта курилган фукаролик ишларининг аксариятини карз ундириш, уй-жой низолари, уз-бошимчалик билан курилган иморатни буздириш-га оид фукаролик ишлари ташкил этмокда [13].

Айтиш керакки, сиртдан чикарилган хал ки-лув карори даъвогарнинг хукукларини кушимча кафолатлар билан мустахкамлайди, тарафларнинг, айникса, жавобгарларнинг уз харакати ёки хара-катсизлиги учун жавобгарлик хиссини оширади. Шунингдек, даъвогарнинг бузилган хукук ва ко-нуний манфаатлари кайта тикланишига кумакла-шади, энг асосийси, жавобгарнинг суд томонидан ишни мазмунан конун доирасида куриш даврида булар-булмас важлар билан суд мажлисини кейин-га колдиришининг олдини олишга хизмат килади.

Уз навбатида, адабиётларда агар даъвогар суд мажлисига келмаса, сиртдан хал килув карори чикариш масаласи бирмунча бахсли хисобланиши хакида фикр-мулохазалар илгари суриб келинади. Таъкидлаш керакки, айрим хорижий давлатлар фукаролик процессуал конунчилигида суд маж-лисига жавобгар ва даъвогар узрли сабабларсиз келмаса, иш сиртдан курилиб, сиртдан хал килув карори чикарилиши назарда тутилган.

Масалан, Германия Фукаролик процессуал ко-дексининг 330 ва 331-параграфларида тарафлар-дан бирининг (у хох жавобгар булсин, хох даъ-вогар булсин) суд мажлисига узрли сабабларсиз келмаслиги иш буйича сиртдан хал килув карори чикарилишига асос булиши назарда тутилган [14].

Бирок мазкур коидага эътироз билдираётган хукукшунос олимлар ва турли мутахассислар хам йук эмас. Масалан, рус олими Г.В. Молеванинг фикрича, процессда хар иккала тарафни хам бир хилда, тенг куриб булмайди - даъвогар ва жавоб-гарнинг процессуал холати уртасида жиддий фарк кузга ташланади. Шунинг учун хам уларнинг суд процессига келмаслиги окибати хам турлича булиши керак [15].

Рим хукукида мухим бир коида белгиланган: "даъвогарсиз судья булмайди". Дархакикат, даъвогар суд процессида бошлаш тугрисида карор кабул килади, даъво предмети унинг измида була-ди ва уни бошкаради. Шунинг учун хам юридик адабиётларда машхур процессуалчи олимлар то-монидан даъвогарнинг фаолияти - таянч нукта, суд ишларини юритишни бошлаб берадиган двигатель, деган фикрлар хам илгари сурилади. Уларнинг яна таъкидлашича, даъвогар давлат бо-жини тулаган экан, демак уни даъво талабларини бошкариш каби хукуклардан махрум килиш адо-латдан эмас [16].

Айрим олимлар эса даъвогарнинг суд процес-сига келмаслиги унинг иш якунидан манфаатдор эмаслигини ва кайсидир маънода хукук тугрисида низолашишга хожат булмаслигини англатишини таъкидлайдилар [17].

И.В. Уткина юкорида илгари сурилган нуктаи назарларни тахлил килар экан, даъвогарга нисба-тан сиртдан иш юритиш институтини татбик этиш буйича бирмунча асосли фикрларни илгари суради. Улар куйидагилардан иборат:

1. Ишда иштирок этувчи шахслар учун суд мажлисига кела олмаслик сабаблари тугрисида судни огохлантириш юзасидан бир хил мажбури-ят юклатилган. Шундай экан, хар иккала тарафга хам бу борада бир мажбурият юклатилдими, де-мак уни тегишлича ижро этмаганлик учун хам бир хил окибат юзага келиши лозим.

2. Суд хар иккала тарафнинг иштирокида ёхуд у ёки бу тарафнинг иштирокисиз суд процессини куриб чикар экан, у одил судловни амалга оши-риш каби уз зиммасига юклатилган вазифани бажариши шарт ва бирон-бир тарафнинг процес-суал холатини эгалламайди.

3. Жавобгар ишнинг кандай хал этилишига таъсир курсатадиган, ишда иштирок этувчи мухим субъектлардан бири хисобланади. Даъвогар томо-нидан даъво аризаси такдим этилганидан кейин ишнинг кейинги харакатланиши ва ривожлани-шида жавобгарнинг ташаббуси хам хал килувчи омиллардан бири хисобланади. Масалан, жавоб-гар даъвони тан олиш хукукига эга ёки даъвогарга нисбатан карши даъво кузгатишга хакли булади. Шундай килиб, судда иш куришнинг кейинги так-дири факат даъвогарнинг хохиш-иродасига бог-лик, деган фикрга тулик кушилиб булмайди [18].

Бундан ташкари, амалдаги фукаролик про-цессуал конунчилик даъвогарда уз процессуал хукукларини суиистеъмол килишга хукук беради. Хусусан, даъвогар судга асослантирилмаган даъ-во такдим этиб, кейинчалик суд мажлисида хозир булмаслиги оркали суд процессини атайлаб чу-зишга харакат килиши хам мумкин. Даъвогарнинг хозир булмаслиги эса иш куришнинг кейинга кол-дирилишига ва янги вакти белгиланишига олиб келади. Бу эса жавобгарнинг манфаатларига муво-фик келмаслиги билан бирга, судьяларнинг хам иш юкламаларини купайтиришга, ишнинг мазмунан хал этилмай, ойлаб чузилиши каби нохуш холат-ларнинг юзага келишига сабаб булиши мумкин.

Уз навбатида, конунга итоат этувчи жавобгар бунинг натижасида молиявий харажатлар кили-ши, вактини беуудага утказиши, энг ёмони, рууан эзилиши мумкин. Зеро, жавобгарнинг уйига ёки иш жойига унинг муайян иш буйича жавобгар си-фатида жалб этилиши турли нохуш уодисаларни юзага келтириши эутимоли йук эмас.

Сиртдан иш юритиш институти нафакат жавобгар, балки даъвогарнинг уам суд мажлисига узрсиз сабабларга кура келмагани натижаси-да кулланилишига оид нормалар мамлакатимиз Фукаролик процессуал кодексининг "Сиртдан зал килув карори чикариш" деб номланган 26-бобига киритилиши таклиф килинади.

Суд уужжатларининг яна бир тури сифатида суд буйруFи ишларни соддалаштирилган тарзда уал этишда мууим ауамият касб этади. Суд буй-руги суд уужжатларининг тури сифатида эъти-роф этилиши уам юридик адабиётларда турли баус ва мунозаларга сабаб булмокда. Хусусан, Н.А. Громошинанинг фикрича, суд буйруги уал килув карор билан бир турда эмас, яъни суднинг карори деб уисобланмайди [19].

Айрим уукукшунос олимлар эса бошкача нуктаи назарни илгари сурадилар. В.И. Решетняк ва И.И. Черних фикрича, суд буйруклари суд ка-рорларининг турларига мансуб уисобланади [20].

Бу уукукшунос олимлар фикрига кушилган уолда айтиш мумкинки, Узбекистон Республика-си Фукаролик процессуал кодексининг 6-модда-сига кура, курилаётган ва уал этилаётган масала-лар буйича суд уал килув карори, ажрим, карор ва буйрук кабул килади. Бу эса мамлакатимиз фука-ролик процессуал конунчилигида суд буйруги суд уужжатлари турига мансуб экани белгилангани-дан далолат беради.

Фукаролик ишлари буйича судларда судья-ларнинг иш юкламаларини камайтириш, вактини тежаш, тарафларни ортикча овора килмаслик, ор-тикча харажатлардан саклаш, киска муддатларда бузилган уукуклари ва конун билан курикланади-ган манфаатларини уимоя килишда суд буйруги мууим урин эгаллайди. Уз навбатида, амалиёт-чилар уам суд буйруги институтининг ауамияти уакида гапириб, фукаролар уртасидаги низоли булмаган фукаролик муносабатларини ортикча сансалорликларсиз тартибга солиш имкониятини яратди, деб таъкидлайди [21]. Ш.Ш. Шорауме-товнинг таъкидлашича, айрим ишларни суд буй-

руги тартибида куриш манфаатдор шахсларнинг конунларда белгиланган процессуал уукукларини поймол килмаган уолда, иш кузгатмасдан ариза-ни уал этиш имконини берди. Ишларни куриб уал этишнинг бу тартиби иш куришни осонлаштириш билан бир каторда шахсларнинг конуний уукукла-рини кафолатлайди [22].

Шу уринда суд буйруги билан боглик ариза-ларнинг курилишига оид статистик маълумотлар-га мурожаат килсак. 2017 йилда биргина фукаролик ишлари буйича судларда 788 349 та суд буйруги чикарилган булса, 2018 йилнинг январь-июнь ойларида бу курсаткич 188 387 тани таш-кил этган. Олий суд расмий сайтидаги статистик маълумотларга кура, фукаролик ишлари буйича судлар томонидан республика буйича 2018 йилда 236 030 та, 2019 йилда 88655 та, 2020 йил 9 ойида 50233 та суд буйруги чикарилган [23].

Бу эса, уз навбатида, фукаролик суд ишларини юритиш тугрисидаги конунчиликдаги соддалашти-рилган иш юритишнинг мууим шаклларидан бири булмиш буйрук тартибида иш юритиш институти-ни янада такомиллаштириш, унинг имкониятлари-дан самарали фойдаланишни такозо этади.

Фукаролик процессуал кодексининг "Суд буйругига оид умумий коидалар" деб номланган 170-моддасида уам суд буйруги низосиз талаблар буйича суд мууокамаси утказмасдан берилган суд уужжати экани, суд буйруги ижро уужжати кучи-га эга булиб, суд уужжатларини ижро этиш учун белгиланган тартибда амалга оширилиши белги-ланган [24].

Суд буйругига берилган шунга ухшаш таъриф бошка хорижий давлатлар Фукаролик процес-суал кодексларида уам учрайди. Хусусан, Беларусь Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 394-моддаси биринчи кисмида суд буйругига айни шундай таъриф берилган [25].

Бирок Россия Федерацияси Фукаролик про-це ссуал кодексининг 121-моддасида суд буйругига берилган таърифда суд буйруги - ундирувчи-нинг пул маблагларини ундириш тугрисидаги ёки кучар мол-мулкни карздордан талаб килиб олиш тугрисидаги аризаси буйича судья томонидан якка тартибда чикариладиган суд карори экани белгиланган [26] .

Крзогистон Республикаси Фукаролик процес-суал кодексининг 134-моддаси биринчи кисмида эса суд буйруги "карздор ва ундирувчини улар

тушунтиришларини эшитиш учун чакирувларсиз хамда суд мухокамасиз талаб килиб олиш тугри-сидаги аризаси буйича судья томонидан чикарилган суд хужжати" экани баён этилган [27].

Озарбайжон Фукаролик процессуал кодекси-нинг 175-моддаси биринчи кисмида пул суммала-рини ундириш ёки мол мулкни талаб килиб олиш буйича соддалаштирилган тартибда иш юритиш-га йул куйилиши, бу ишлар буйича суд буйруги шаклида суд хужжати чикарилиши белгиланган [28]. Юкорида кайд этиб утилган давлатлар ко-нунчилик тажрибасида суд буйругига берилган таърифларда жиддий тафовутлар йук.

Мазкур давлатлар конунчилигида суд буй-ругини чикариш буйича талабларда, суд буйруги-ни расмийлаштириш, унинг шакли ва мазмунига оид нормаларда суд буйругига нисбатан берилган таърифлардаги ухшашликлардан фаркли уларок, тафовутлар кузга ташланади. Масалан, Беларусь Фукаролик процессуал кодексининг 394-моддаси иккинчи кисмида буйрук тартибида иш юритиш судья томонидан суд буйруги тугрисида ажрим чикариш билан тамомланиши белгиланган. Россия Федерацияси Фукаролик процессуал кодексининг 121-моддасида суд буйруги судья томонидан якка тартибда чикариладиган суд карори экани айтилган. Бу холат Узбекистан, Озарбайжон ва Крзогистон фукаролик процессуал конунчи-лигидаги нормалардан фарк килади. Крзогистон Фукаролик процессуал кодексининг 134-модда-сида суд буйруги судья томонидан чикариладиган хужжат экани, Озарбайжон Фукаролик процессуал кодексининг 175-моддаси иккинчи кисмида бундай ишлар буйича судлар ижро хужжати хи-собланувчи суд буйруги шаклидаги хужжатларни кабул килиши баён килинган.

Юкоридаги фикрлардан келиб чикиб ай-тиш мумкинки, суд буйруги фукаролик ишлари буйича биринчи инстанция суди томонидан чика-риладиган алохида хужжат хисобланади хамда суд буйруги узига хос булган куйидаги белгилари билан суднинг бошка хужжатларидан фарк кила-ди:

- суд буйруги низосиз талаблар буйича суд мухокамаси утказмасдан чикарилади (ФПКнинг 170-моддаси);

- суд буйругининг узи ижро хужжати хисобла-нади (ФПКнинг 170-моддаси);

- суд буйруги факат конунда белгиланган асос-лар (ФПКнинг 171-моддаси) мавжуд булгандаги-на чикарилади;

- суд буйруги чикарган судья уни бекор килиш хукукига эга (ФПКнинг 171-моддаси);

- суд буйруги суд номидан чикарилади (ФПКнинг 178-моддаси);

- суд буйруги икки кисмдан, яъни кириш ва хулоса кисмдан иборат (ФПКнинг 178-моддаси).

Хрзирги кунда суд буйругини чикариш буйича ишларни янада соддалаштириш максадида ахбо-рот-коммуникация технологияларини янада кенг жорий этиш керак. Масалан, германиялик олим, судья Хайнрих Шнитгернинг таъкидлашича, Германияда суд буйруги даъво тартибида курила-диган ишларга нисбатан олти маротаба куп чика-рилади. Суд буйруги низосиз талаблар буйича чикарилган ижро хужжати хисобланади. Герма-нияда ушбу иш юритишда судья иштирок этмай-ди. Бу ишларни суд ходимлари (судья хисобланма-ган) бажаради. Шунингдек, ушбу жараён электрон технология асосида тизимли амалга оширилади. Аризани интернет оркали бериш мумкин [29].

Юкоридаги ижобий тажрибадан келиб чикиб, судьяларнинг иш юкламаларини кискартириш, низосиз талаблар буйича суд буйруги чика-рилишини инобатга олган холда Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг "Суд буйруFи" номли 18-бобига суд буй-руFини судья ёрдамчиси чикариши тyFрисида норма киритиш максадга мувофик.

Биринчи инстанция судининг хал килув ка-рорларидан фаркли равишда ишни мазмунан хал килмайдиган карор хам мавжудки, улар ажрим-лар деб айтилади.

Шу билан бирга, фукаролик ишини куришда вужудга келадиган масалалар буйича ажримлар-нинг уз вактида ва тугри чикарилиши, уни белги-лангандек суд мухокамасига тайёрлаш, процесс иштирокчиларининг хукукларини амалга оши-риш конуний, асосли ва адолатли хал килув каро-ри кабул килишга ёрдам беради [30].

Дархакикат, суд ажримлари фукаролик про-цессининг бошланишидан то суд хужжатларини ижро этишга кадар чикарилади (яъни аризани кабул килиш, аризани харакатсиз колдириш, ариза-ни кайтариш, аризани кабул килишни рад этиш, фукаролик ишини кузгатиш, ишни судда куришга тайёрлаш, далилларни туплаш, даъвони таъмин-

лаш, келишув битимини тасдиклаш, суд топши-риги юбориш, экспертиза тайинлаш, процессга янги шахсларни жалб килиш, ишни кейинга кол-дириш, иш юритишни тухтатиш, ишни тугатиш, аризани курмасдан колдириш, апелляция шикояти (протести), кассация шикояти (протести)ни уара-катсиз колдириш, ижро иши юритишни тухтатиш, тугатиш тугрисидаги ажримлар ва бошкалар).

Юридик адабиётларда суд ажримларини турли мезонларга караб таснифлаш куп учрайди. А.А. Мохова суд ажримларини субъекти, шакли ва мазмунига кура таснифлайди [31].

Фикримизча, суд ажримларини мазмуни, субъ-екти, шакли, чикарилиш жойи ва хусусий шикоят (протест) килиш тартибига кура куйидагича тас-нифлаш максадга мувофик:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

мазмунига кура: тулдирувчи, аникловчи, ишни тухтатувчи, ишни тугатувчи, рад килувчи, процессуал мажбурлов чоралари кулловчи ва у.к. ажримлар;

субъектига кура: якка тартибда ва коллегиал тартибда чикариладиган ажримлар;

шаклига кура: алоуида процессуал уужжат шаклида ва суд мажлиси баённомасида расмий-лаштириладиган ажримлар;

чикарилиш жойига караб: алоуида хонада ва суд мажлисида чикариладиган ажримлар;

хусусий шикоят (протест) келтириш тарти-бига кура: хусусий шикоят (протест) келтириш мумкин булган ва хусусий шикоят (протест) кел-тириш мумкин булмаган ажримлар.

Юкоридаги таулиллардан келиб чикиб, би-ринчи инстанция суди уужжатларини такомил-лаштириш максадида куйидаги назарий хулоса, таклиф ва фикр-мулоуазалар ишлаб чикилди.

1. Биринчи инстанция судининг уужжатлари тушунчаси илмий-назарий таулил этилиб, унга куйидагича муаллифлик таърифи берилди: Би-ринчи инстанция судининг уужжатлари деб одил судловни амалга ошириш буйича фукаролик ишлари буйича суд томонидан чикариладиган уал килув карори, ажрим, суд буйруги ва карорга ай-тилади.

2. Биринчи инстанция суди уужжатлари тур-лари илмий-назарий таулил этилиб, уеч кайси бир суд уужжатлари норматив-уукукий уужжат уисоб-ланмаслиги, суд давлат уокимиятидан бири сифа-

тида унинг ваколати уукукни куллаш уисоблани-ши уакида хулосага келинди.

3. Суд буйруги илмий-назарий таулил эти-либ, биринчи инстанция суди уужжатларининг мустакил бир тури экани, узига хос хусусиятла-ри билан бошка суд уужжатларидан фарк килиши асослантириб берилди.

4. Суд ажримлари таулил этилиб, уларни маз-муни, субъекти, шакли, чикарилиш жойи, хусусий шикоят (протест) келтириш тартибига кура таснифлаш максадга мувофик экани кайд этилди.

5. Узбекистан Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 253-моддаси бешинчи кис-мини куйидаги таурирда баён этиш максадга му-вофик:

Хал килув карорининг хулоса кисмида суд-нинг арз килинган талабларни каноатлантириш ёхуд бутунлай ёки кисман рад этиш тугрисидаги хулосаси, суд харажатларининг таксимланиши, уал килув карори устидан шикоят бериш муддати ва тартиби, суд зал килув карорини ижро этиш тартиби ва муддати, агар дарзол ижро этила-диган зал килув карори булса, уни ижро этиш тартиби курсатилиши лозим.

6. Сиртдан иш юритиш институти нафакат жавобгар, балки даъвогарнинг уам суд мажлиси-га узрсиз сабабларга кура келмагани натижаси-да кулланилишига оид нормалар мамлакатимиз Фукаролик процессуал кодексининг "Сиртдан зал килув карори чикариш" деб номланган 26-бобига киритилиши таклиф килинади.

7. Суд буйруги чикариш буйича ишлар-ни янада соддалаштириш максадида ахборот-коммуникация технологияларини янада кенг жо-рий этиш керак. Масалан, Германияда ушбу иш юритишда судья иштирок этмайди. Бу ишларни суд ходимлари (судья уисобланмаган) бажаради. Шунингдек, ушбу жараён электрон технология асосида тизимли амалга оширилади. Юкоридаги ижобий тажрибадан келиб чикиб, судьяларнинг иш юкламаларини кискартириш, низосиз талаб-лар буйича суд буйруги чикарилишини инобатга олган уолда Узбекистон Республикаси Фукаро-лик процессуал кодексининг "Суд буйруги" ном-ли 18-бобига суд буйруFини судья ёрдамчиси чикариши туFрисида норма киритиш максад-га мувофик.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Гражданский процесс: Учебник / Под ред. М.К. Треушникова. - 6-е изд., перераб. и доп. -М.: Издательский Дом «Городец», 2018. - С. 398.

2. Шорахметов Ш.Ш. Узбекистон Республикасининг Фукаролик процессуал хукуки. - Т.: Адолат, 2001. - 231 б.

3. Мамасиддиков М.М. Фукаролик процессуал хукуки. Умумий кисм. Дарслик. - Т.: ТДЮИ нашриёти. 2010. - 482-483 б.

4. Минасян Г.М. Решения и определения судов первой инстанции общей юрисдикции. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. - М.: 2010. - С. 172.

5. Шорахметов Ш.Ш. Узбекистон Республикасининг Фукаролик процессуал кодексига шархлар. -Т.: ТДЮИ. 2010. - 458 б.

6. Мамасиддиков М.М. Фукаролик процесси. Укув кулланма. - Т.: Baktria press, 2014. - 319-320 б.

7. Одил судловни амалга оширишда судлар фаолиятининг 2019 йил биринчи ярим йиллик якунла-ри// http://sud.uz/odil-sudlov/

8. Эсанова З.Н. Ижро иши юритуви иштирокчилари: назарий коидалар ва тахлилий натижалар // Юридик фанлар ахборотномаси, 2020 йил, 2-сон. - 34 б.

9. Гражданский процессуальный кодекс Российской Федерации. http://www.consultant.ru; Гражданский процессуальный кодекс Республики Казахстан http://www.frmp.kz/cgi-bin/index; Гражданский процессуальный кодекс Республики Беларусь. http://pravo kulichki.com; Гражданский процессуальный кодекс Республики Эстонии. https://www.juristaitab.ee.

10. Пирматов О.Ш. Фукаролик суд ишларини ракамлаштиришда электрон далилларни блокчейн дастурига солишнинг зарурати // Хукукий тадкикотлар журнали. 2020 йил 10-сон. - Б. 24.

11. Шорахметов Ш.Ш. Узбекистон Республикасининг Фукаролик процессуал кодексига шархлар. -Т.: ТДЮИ нашриёти, 2010. - 511 б.

12. Решетняк В.И., Черных И.И. Заочное производства и судебный приказ в гражданском процессе.

- М.: 1997. - С. 5-8.

13. Икромов А. Сиртдан иш юритиш тартиби амалда фукароларнинг хукук ва конуний манфаатлари химоясига хизмат килмокда // https://supcourt.uz

14. Zivilprozessordnung in der Fassung der Bekanntmachung vom 5. Dezember 2005 (BGBl. I S. 3202 (2006 I S.431) (2007 I S. 1781)), die Zuletzt durch Artikel 1 des Gesetzes vom 5. Dezember 2012 (BGBl. I S. 2418) geandert wordenist // URL: http://www.gesetze-im-internet.de /bundesrecht/zpo/gesamt. pdf (дата об-ращения: 27 декабря 2012 г.).

15. Молева Г.В. Право на судебную защиту ответчика: дисс. ... канд. юрид. наук. - Саратов. 1993.

- 11 с.

16. Решетняк В.И., Черных И.И. Заочное производства и судебный приказ в гражданском процессе: учеб. Пособие. -М. Юрид. бюро. «Городец», 1997. - С. 16-17.

17. Лонская С. Заочное решение в гражданском процессе: требуется уточнения // Российская юстиция. 2002. № 3. - С. 10.

18. Уткина И.В. Заочное решение в гражданском процессе. - М.: 2003. - С. 119-131.

19. Гражданское процессуальное право: Учебник / С.А. Алехина, В.В. Блажеев и др. Под ред. М.С. Шакарян. - М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2014. - 304 с.

20. Решетняк В.И., Черных И.И. Заочное производство и судебный приказ в судебном процессе. М., 1997. - С. 53.

21. Ёдгоров Х. Суд буйруги: суд ислохотлари самараси. Узбекистон Республикаси Олий судининг Ахборотномаси. 2003 йил 4-сон. - 12 б.

22. Шорахметов Ш.Ш. Суд буйруги институти самарали иш юритиш туридир // Huquq va burch. 2006. № 3. - 13 б.

23. Узбекистан Республикаси Олий суди Раёсатининг Республика судларининг 2018 йил биринчи ярмида одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолияти якунлари х,амда келгусидаги вазифалари тугрисидаги карори; https://stat.sud.uz/file/2018-2019-2020-9%20 oylik.pdf.

24. Узбекистон Республикасининг 2018 йил 22 январдаги "Узбекистан Республикасининг Фукаро-лик процессуал кодексини тасдиклаш хдкида'ги конуни // Узбекистон Республикаси конун хужжатла-ри туплами, 2018 й. 29 январь, 4-сон, 65-модда.

25. Гражданский процессуальный кодекс Республики Беларусь. http://pravo kulichki.com.

26. Гражданский процессуальный кодекс Российской Федерации. http://www.consultant.ru.

27. Гражданский процессуальный кодекс Республики Казахстан. http://www.frmp.kz/cgi-bin/index.

28. Гражданский процессуальный кодексАзербайджанской Республики. base. spinform.ru/show_ doc.fwx ?rgn =2585

29. Хайнрих Шнитгер. Право сравнительные комментарии по Гражданскому процессуальному кодексу Узбекистана // Сборник статеймеждународного круглого стола на тему: «Актуальные вопросы развития гражданского процессуального права». - Т.: ТГЮУ, 2018. - С. 15.

30. Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2019 йил 25 октябрдаги Фукаролик ишлари буйича биринчи инстанция судининг ажримлари тугрисидаги карори. Lex.uz.

31. Мохов А.А., Воронцова И.В., Семёнова С.Ю. Гражданский процесс (гражданское процессуальное право) России: учебник / отв. ред. А.А. Мохов. - М.: ООО «Юридическая фирма контракт», 2017.

32. Hakimov R.R. Development of the legal framework of parliamentary control in Uzbekistan: the main provisions of the law» On parliamentary control //International Journal for Social Studies. - 2016. - Т. 2. -№. 9. - С. 34-39.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.