Научная статья на тему 'НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ГРАЖДАНСКОГО ПРОЦЕССУАЛЬНОГО КОДЕКСА РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН'

НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ГРАЖДАНСКОГО ПРОЦЕССУАЛЬНОГО КОДЕКСА РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
86
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Ключевые слова
гражданский процесс / гражданский суд / процессуальный институт / принципы гражданского судопроизводства / исполнительный лист / судебный приказ. / civil procedure / civil court / procedural institution / principles of civil trial / writ / court order.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Д.Хабибуллаев

в данной статье анализируются вопросы систематизации и совершенствования некоторых институтов Гражданского процессуального кодекса Республики Узбекистан, а также его дополнения новыми процессуальными институтами.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME IDEAS ON THE IMPROVEMENT OF CIVIL PROCEDURAL CODE OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

in this article it was analyzed the issues of systematization and improvement of some institutionsof Civil procedural code of the Republic of Uzbekistan as well as filling that with new procedural institutions.

Текст научной работы на тему «НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ГРАЖДАНСКОГО ПРОЦЕССУАЛЬНОГО КОДЕКСА РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН»

SOME IDEAS ON THE IMPROVEMENT OF CIVIL PROCEDURAL CODE OF THE REPUBLIC OF

UZBEKISTAN

D.XABIBULLAEVa Tashkent State University of Law, Tashkent, 100047, Uzbekistan a Tashkent State University of Law

НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ГРАЖДАНСКОГО ПРОЦЕССУАЛЬНОГО КОДЕКСА РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН

Д.ХАБИБУЛЛАЕВа Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

а Ташкентского государственного юридического университета

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ФУЦАРОЛИК ПРОЦЕССУАЛ КОДЕКСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЮЗАСИДАН АЙРИМ ФИКР-

МУЛОХДЗАЛАР

Д.ХАБИБУЛЛАЕВа Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон аТошкент давлат юридик университети

Аннотация: мазкур мацолада Узбекистон Республикаси Фуцаролик процессуал кодексининг айрим институтларини тизимлаштириш ва уларни такомиллаштириш, янги процессуал институтлар билан тулдириш каби масалалар тащил этилган.

Калит сузлар: фуцаролик процесси, фуцаролик судлари, процессуал институт, фуцаролик суд ишларини юритиш принциплари, ижро варацаси, суд буйруги.

Аннотация: в данной статье анализируются вопросы систематизации и совершенствования некоторых институтов Гражданского процессуального кодекса Республики Узбекистан, а также его дополнения новыми процессуальными институтами.

Ключевые слова: гражданский процесс, гражданский суд, процессуальный институт, принципы гражданского судопроизводства, исполнительный лист, судебный приказ.

Abstract: in this article it was analyzed the issues of systematization and improvement of some institutionsof Civil procedural code of the Republic of Uzbekistan as well as filling that with new procedural institutions.

Keywords: civil procedure, civil court, procedural institution, principles of civil trial, writ, court

order.

Узбекистон Республикасининг 2017 йил 12 апрелдаги "Судлар тугрисида"ги Узбекистон Республикаси ^онунига, Узбекистон Республикасининг Фукаролик процессуал ва Хужалик процессуал кодексларига узгартиш ва кушимчалар киритиш хакида"ги ^онуннинг 4-моддасида Узбекистон Республикаси Олий судига Узбекистон Республикаси Бош прокуратураси, Адлия вазирлиги ва бошка манфаатдор ташкилотлар билан биргаликда амалдаги хукукни куллаш амалиётини танкидий жихатдан тахлил килиш, кенг жамоатчилик мухокамасининг натижалари, илгор хорижий тажрибани урганиш асосида янги тахрирдаги Узбекистон Республикасининг Фукаролик процессуал кодекси лойихасини 2017 йил 1 сентябргача булган муддатда тайёрлаш ва Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ^онунчилик палатасига киритиш белгиланган.

Бу эса, уз навбатида, янги тахрирдаги Узбекистон Республикасининг Фукаролик процессуал кодекси лойихасини тайёрлашда хар бир фукаролик процессуал институтларни тубдан кайта куриб чикишни такозо этмокда. Хусусан, янги тахрирдаги Узбекистон Республикасининг Фукаролик процессуал кодекси лойихасида фукаролик суд ишларини юритиш принципларини алохида боб сифатида курсатиб утиш максадга мувофик. Чунки хозирда фукаролик суд ишларини юритиш принципларини тахлили шуни курсатадики, амалдаги Фукаролик процессуал кодексида принциплар яхлит бир тизимга солинмаган. Бирок Узбекистон Республикасининг Жиноят кодекси, Жиноят процессуал кодексида хам принципларнинг алохида боб сифатида бир тизимга солинганлигини куриш мумкин. Шунингдек, айрим хорижий давлатларининг фукаролик процессуал конунчилиги урганилиб, тахлил килиниши натижасида принципларнинг Фукаролик процессуал кодексида алохида боб сифатида тизимлаштирилганлигини кузатиш мумкин. Масалан, Беларусь Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг иккинчи боби "Фукаролик суд ишларини юритиш принциплари", Латвия Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг биринчи боби "Фукаролик процессининг принциплари", ^озогистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг иккинчи боби "Фукаролик суд ишларини юритиш вазифалари ва принциплари" деб номланади [1]. Фикримизча, янги тахрирдаги Узбекистон Республикасининг Фукаролик процессуал кодексига алохида "Фукаролик суд ишларини юритиш принциплари" деб номланган бобни киритиш ва ушбу бобда хозирда мавжуд булган фукаролик суд ишларини юритишнинг принциплари хамда шахсий хаёт ва хусусий мулкнинг дахлсизлиги, ишда иштирок этувчи шасхларнинг шаън хамда кадр-киммати ва ишчанлик обрусини хурмат килиш каби янги принципларни киритиш максадга мувофик.

Фукаролик процессуал конунчиликда принципларни алохида боб сифатида берилишининг назарий ва амалий ахамияти шундаки, биринчидан, принципларни конунчиликда муайян тизимга солади, иккинчидан, фукаролик процессуал хукуки фанининг умумий кисмини урганишда кулайлик яратади, учинчидан, суд амалиётида хукукий нормаларни тугри куллаш йуналишларини ва йул-йурикларини белгилаб беради, туртинчидан, талабалар учун мазкур мавзу буйича махсус курсларни укитишни ташкил этишда мухим ахамият касб этади.

Х,озирги амалдаги Узбекистон Республикасининг Фукаролик процессуал кодексини урганиш натижалари шуни курсатадики, айрим процессуал институтлар кетма-кетликда тизимлаштирилмаганлиги кузга ташланади. Масалан, судга тааллуклилик институти билан судловга тааллуклилик институти бошка булимларда берилган. Вахоланки, ушбу институтлар узаро бир-бири билан чамбарчас боглик булиб, улар умумий коидалар булимида бир бобда берилиши максадга мувофик. Чунки ^озогистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 3-боби "Тааллуклилик ва судловлилик", Россия Федерацияси Фукаролик процессуал кодексининг 3-боби "Тааллуклилик ва судловлилик" деб номланади[2].

Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг "Процесс иштирокчилари" деб номланган 5-боби хам процесс иштирокчиларини тулик камраб олмайди. Масалан, одил судловни амалга оширишга кумаклашувчи шахслардан гувох, эксперт, мутахассислар ва уларнинг процессуал хукук ва мажбуриятлари билан боглик нормалар "Далиллар" номли 6-бобда уз аксини топган. Бу эса, уз навбатида, турли чалкашликларга олиб келади, айникса, ушбу мавзуларни урганишда кийинчиликлар келтириб чикаради. Фикримизча, янги тахрирдаги Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг "Процесс иштирокчилари" деб номланган бобига одил судловни амалга оширишга кумаклашувчи шахслардан гувох, эксперт, мутахассислар ва уларнинг процессуал хукук ва мажбуриятлари билан боглик нормаларни киритиш максадга мувофик.

Шунингдек, Узбекистон Республикасининг Фукаролик процессуал кодексида кушимча ва кайта экспертизалар билан боглик нормалар "Судда иш куриш" номли 17-бобда берилган булса, комиссиявий ва комплекс экспертизалар билан боглик нормалар

"Далиллар" номли 6-бобда уз аксини топган. Фикримизча, кушимча ва кайта экспертизалар билан боглик нормаларни хам "Далиллар" номли 6-бобга утказиш экспертизанинг барча турларини бир тизимга келтиради ва уларни мантикан тугри тизимлаштиришга олиб келади. Бу борада бошка давлатларнинг фукаролик процессуал конунчилигини урганадиган булсак, масалан, ^озогистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг "Исботлаш ва далиллар" номли 7-боби, Россия Федерацияси Фукаролик процессуал кодексининг "Исботлаш ва далиллар" номли 6-бобида экспертизанинг барча турларига оид нормалар ушбу бобда берилган.

Бундан ташкари, хозирги кунда суд мажлисларини аудио, видео ёзувларга ёзиш, видеоконференцалока режими оркали утказиш хар томонлама кулай булиб, суд ва ишда иштирок этувчи шахсларнинг вактини тежашда, турли хил сарф-харажатлар олдини олишда хамда юкори инстанцияларда иш буйича суд процессларини конуний, асосли, адолатли утказилганлигини кайта текширишда мухим ахамият касб этади. Бу борада ривожланган давлатларда етарли тажриба тупланган булиб, масалан, Германия Фукаролик процессуал кодекси 128а-моддасида "Суд судда иштирок этувчи шахсларнинг илтимосига кура ёки холатидан келиб чикиб уларнинг огзаки курсатмалари ва тушунтиришларини расм ва овоз трансмиссияси оркали баён килишга рухсат беради" деб курсатилган [3]. Россия Федерецияси Фукаролик процессуал кодексининг 1551-моддасида "Суд мажлиси раиси ишда иштирок этувчи шахсларнинг илтимоси ёки узининг ташаббусига асосан суд мажлисини видеоконференция усулида олиб бориши мумкин"лиги, Япония Фукаролик процессуал кодексининг 2153-моддасига кура "агар гувохлар ва экспертлар бири-биридан узок жойда яшаса, уларни тушунтиришларини билиш учун овоз ва расм трансмиссияси асосида алока урнатилиши мумкин"лиги тугрисида коида мустахкамланган [4]. Шу боисдан хорижий давлатлар тажрибаси хамда Узбекистонда иктисодий судлар амалиётида кулланиб келинаётган видеоконференцалока режимида суд мажлисларини утказиш буйича ижобий тажрибаларга оид хукукий нормаларни янги тахрирдаги Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексига хам жорий этиш максадга мувофик. Чунки суд мажлисини видеоконференцалока режимида олиб бориш фукаролик суд процесси учун инноватив ёндашув хисобланади. Видеоконференцалока усулида суд мажлисини олиб бориш фукаролик ишларини судда куриш тезлигини оширади, суд ишларини куришда шаффофликни янада мустахкамлайди, суд харажатларини камайишига ва фукароларда судларга булган ишончни мустахкамланишига олиб келади.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 21 октябрдаги "Суд-хукук тизимини янада ислох килиш, фукароларнинг хукук ва эркинликларини ишончли химоя килиш кафолатларини кучайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ - 4850-сон ва 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ - 4947-сон фармонларининг кабул килиниши мамлакатимизда суд-хукук тизимини янада демократлаштириш ва эркинлаштиришда, одил судловни амалга оширишда сифат жихатдан янги боскичга кутарди [5].Мазкур фармонларда фукаролик суд ишларини юритишда одил судловни амалга ошириш сифатини янада яхшилаш максадида фукаролик процессуал конунчиликни такомилаштиришга каратилган таклифларни ишлаб чикиш вазифаси юклатилганлиги, уз навбатида хукукшунос олимларнинг хам олдига куйилган мухим вазифалардан бири хисобланади. Чунки хозирги кунда мамлакатимизда амалга оширилаётган суд-хукук ислохотлари уз навбатида фукаролик суд ишларини юритиш билан боглик фаолиятни тартибга солиш жараёнларида вужудга келаётган муаммоларни назарий ва амалий жихатдан мунтазам равишда чукур тадкик этиб боришни ва бу борада юридик фанлар олдидаги замонавий муаммоларни хал килишнинг долзарб йуналишлар буйича илмий-тадкикот ишларини ривожлантиришни такозо этмокда.

Шу боисдан фукаролик суд ишларини юритишнинг процессуал механизмларини тартибга солувчи фукаролик процессуал конунчилигини хорижий давлатлар фукаролик процессуал конунчилиги билан киёсий тахлил этиш, уларнинг макбул жихатларини

аниклаш ва ижобий жихатларини миллий конунчиликка имплементация килиш, шахсларни суд оркали химояланиш хукукини таъминлаш хозирги куннинг давр талабидир.

Маълумки, Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 279-моддасида алохида тартибда куриладиган ишларнинг 8 та тури курсатилган булса, Россия Федерацияси Фукаролик процессуал кодексининг 262-моддасида алохида тартибда куриладиган ишларнинг 11та тури, Беларусь Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 361-моддасида алохида тартибда куриладиган ишларнинг 9 та тури, Озарбайжон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 305-моддасида алохида тартибда куриладиган ишларнинг 11та тури курсатилган [6]. Бирок Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексида курсатилган алохида тартибда куриладиган ишлардан фаркли равишда хорижий давлатлар фукаролик процессуал конунчилигида вояга етмаган шахсни тула муомалага лаёкатли деб эълон килиш (эмансипация), фукаролик холати актлари хатоликларини аниклаш тугрисидаги ишлар, нотариал харакатлар ёки уларни бажаришни рад этиш юзасидан шикоятлар буйича ишлар, кучар ашёни эгасиз деб топиш ва эгасиз кучмас ашёни давлат мулк хукуки деб топиш тугрисидаги ишлар хам белгиланган. Назаримизда вояга етмаганни тула муомалага лаёкатли деб эълон килиш (эмансипация) тугрисидаги ишни алохида тартибда куриладиган ишлар тоифасига киритиш вакти етиб келди.

Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг 28-моддаси иккинчи кисмида курсатилишича, вояга етмаган шахсни тула муомалага лаёкатли, деб эълон килиш (эмансипация) ота-онанинг, фарзандликка олувчиларнинг ёки хомийнинг розилиги билан васийлик ва хомийлик органининг карорига мувофик ёхуд бундай розилик булмаган такдирда, суднинг карори билан амалга оширилади. Бирок Узбекистон Республикасининг Фукаролик процессуал кодексида мазкур турдаги ишларни кандай тартибда куришнинг процессуал механизми ва тартиби курсатилмаган. Бошка давлатларнинг фукаролик процессуал конунчилигини урганиш натижаларига кура, масалан, Россия Федерацияси Фукаролик процессуал кодексининг 262-моддасида, Беларусь Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 361-моддасида вояга етмаган шахсни тула муомалага лаёкатли деб эълон килиш (эмансипация) алохида тартибда куриладиган ишлар турларига киритилган. Суд-хукук ислохотларининг асосий максадларидан бири фукаролик процессуал конунчилигини такомиллаштириш ва уларни хорижий давлатлар фукаролик процессуал конунчилиги билан киёсий тахлил килган холда унинг ижобий жихатларини миллий конунчиликка киритишдан иборат экан, алохида тартибда куриладиган ишларнинг турини хам кенгайтириб бориш давр талабидир. Фикримизча, Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг 28-моддасида курсатилган хукукий нормани суд амалиётида татбик этиш максадида янги тахрирда тайёрланаётган Узбекистон Республикасининг Фукаролик процессуал кодексига "Вояга етмаган шахсни тула муомалага лаёкатли деб эълон килиш (эмансипация)" деб номланган алохида тартибда куриладиган иш турини киритиш хамда мазкур ишлар буйича ариза бериш ва уни куриш тартиби, ариза буйича суднинг хал килув карори каби хукукий нормаларни узида мужассам этган "Вояга етмаган шахсни тула муомалага лаёкатли деб эълон килиш (эмансипация)" деб номланган алохида боб киритиш максадга мувофик. Ушбу иш турининг фукаролик процессуал конунчилигига киритилиши фукароларнинг моддий конунчиликда белгиланган хукукларини тулаконли судлар томонидан химоя килинишини таъминлайди.

Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг суд карорларини ижро этишни таъминлашга оид нормаларини хам такомиллаштириш давр талабидир. Х,озирда суд амалиётида ижро варакасини дубликатини бериш буйича мурожаатлар куплаб учрайди. Бирок Узбекистон Республикаси "Суд хужжатлари ва бошка органлар хужжатларини ижро этиш тугрисида"ги ^онуннинг 7-моддасига кура ижро хужжатлари сифатида суд буйруги хам курсатилган. Суд буйруги йукотилган такдирда у буйича дубликат бериш масаласи Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 374-моддасида курсатилмаган. Шунингдек, мазкур нормада ижро хужжатини дубликатини бериш

тугрисида кимлар судга ариза бериши, аризани бериш муддати ва уни куриб чикиш муддатлари курсатилмаган.

Бу борада бошка давлатларнинг процессуал конунчилигига эътибор каратадиган булсак, масалан, Россия Федерацияси Фукаролик процессуал кодексининг 430-моддаси, ^озогистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 242-моддаси номлари "Ижро варакаси ёки суд буйругининг дубликатини бериш" деб номланиб, ушбу масала юзасидан кимлар ариза бериши, ариза бериш муддатлари ва уларни куриб чикиш муддатлари тулик курсатилган.

Шунинг учун хам Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 374-моддасига узгартиш ва кушимча киритиш вакти келди. Шу маънода суд карорларини ижро этишнинг процессуал механизмларни такомиллаштириш максадида хорижий давлатларнинг ижобий тажрибаларни хисобга олган холда, амалдаги Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг 374-моддасининг номини "Ижро варакаси ёки суд буйругининг дубликатини бериш" деб узгартириш, ушбу модданинг биринчи кисмини куйидаги тахрирда баён этиш максадга мувофик: "Ижро варакаси ёки суд буйругининг асл нусхаси йукотилган такдирда, суд карори ёки суд буйругини чикарган суд ундирувчининг ёки суд ижрочисининг аризасига кура ижро варакасининг дубликатини бериши мумкин. Шунингдек, куйидаги янги иккинчи, учинчи ва туртинчи кисмлар билан тулдириш максадга мувофик:

Ижро хужжатини дубликатини бериш тугрисидаги ариза судга ижро хужжатини ижрога топшириш муддати тугагунга цадар берилиши мумкин.

Агар ижро хужжати ижро этиш вацтида йуцотилган булса ва бу хацда ундирувчига ижронинг топшириш муддати утгандан кейин маълум булса, ижро хужжати дубликатини бериш тугрисидаги ариза судга ундирувчига ижро хужжати йуцолганлиги маълум булган кундан бошлаб бир ой ичида берилиши мумкин.

Суд ижро хужжатини дубликатини бериш тугрисидаги аризани у судга топширилган кундан эътиборан ун кунлик муддатда суд мажлисида куриб чицади.

Хулоса килиб айтганда, келгусида янги тахрирда тайёрланаётган Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексида процессуал институтларни мантикан кетма-кетликда тизимлаштириш, уни янги процессуал институтлар, хукукий нормалар билан бойитиш, турли такрорланишлар, карама-каршиликларни келтириб чикарувчи хукукий нормаларни чикариб ташлаш, уз навбатида, процессуал механизмларни янада такомиллашувига, судлар томонидан процессуал конун нормаларини тугри куллашда мухим ахамият касб этади.

References:

1. Grajdanskiy protsessualniy kodeks Respubliki Belarus. http://pravo kulichki.com; Grajdanskiy protsessualniy kodeks Respubliki Latviya. <http://cld.privatelaw.ru>; Grajdanskiy protsessualniy kodeks Respubliki Kazaxstan <http://www.frmp.kz/cgi-bin/index.>

2. Grajdanskiy protsessualniy kodeks Rossiyskoy Federatsii. <http://www.consultant.ru>.

3. Grajdanskiy protsessualniy kodeks Federativnoy Respubliki Germanii. https://sudru.ru.

4. Grajdanskiy protsessualniy kodeks Yaponii. https://ravenousintl.jimdo.com/2017.

5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 21-oktyabrdagi "Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PF-4850-son Farmoni // Xalq so'zi. - 2016. 22 oktyabr soni; O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi "O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida"gi PF-4947-son Farmoni.

6. Grajdanskiy protsessualniy kodeks Respubliki Azerbaydjan. <http://cld.privatelaw.ru>.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.