CC BY
23
УДК 159.98
Б.А. Есенбаева
№29 к,алалык, емхана, Алматы к,., К,азак,стан
МАЗАСЫЗДЬЩ (КОРКЫНЫШ, УРЕЙ) ДЕЦГЕЙ1ЖОГАРЫ БАЛ АЛ АРМ ЕН ЕМХАНА ЖАГДАЙЫН ДА ПСИХОКОРРЕКЦИЯЛЬЩЖУМЫС ЖУРПЗУ М9СЕЛЕС1
Мацалада психологтыц мазасыздьщ децгеш жогары балалармен емхана жагдайында жург1зет1н психокор-рекциялык, щмысынын, ерекшел1ктер1 к,арастырылган. Сонымен 6ipee, к,орк,ынышпен куресу жолында epmeeime-рапиясынын, рвлi айтылган. Ата-аналар мен мамандарга арналган усыныстар мен кецестер бертген. Нег1зг1 свздер: мазасыздык,, к,орк,ыныш, урей, тест, ертег1терапиясы, вз 'ш-взi багалау, аутотренинг.
Зерттеудщ езектЫп: Мазасыздьщ (невроз) -бул тулганьщ эртурл1 эмоцияльщуайымдары мен жара^аттарыньщ нэтижеанде агзаньщ жуйке-психикальщ аймагындагы ауыр бузылыстарымен ша^ырылган тулганьщ психогенд1 ауруы [1]. Мазасыздьщ «невроз» угымын медицина гылы-мына 1776 жылы шотланд flapirepi Уильям Кал-лен енпзген. Бул угымньщ магынасы б1рнеше рет н^айта ^арастырылган болатын жэне эл1 кунге дешн белпл1 6ip магынаны 6mflipeTiH жалпьщабылданган аньщтамасы ^ойылган жо^. Сонымен 6ipre биология мен медицинада «невроз» деп жогары жуйке жуйесшщ ^ызметЫщ эр турл1 бузылыстарын айтады. Мазасыздьщ (невроз) эртурл1 формада KepiHyi мумтн жэне оньщ пайда болуыньщ ce6errrepi коп. Bipai^, тутастай алганда i^a3ipri кезде мазасыздьщтьщ дамуына септИн типзетш факторлар ретшде психологияльщ (тулганьщ жеке ерекшел1ктер1, оньщжетту! ментэрбиеленужагдайы, элеумегпк ортамен езара ^арым-^атынасыньщ ^алыптасуы, тартылу децгеш), сонымен 6ipre биологияльщ факторлардьщ (нау^астарды белпл16ip психогенд1 ьщпалдарга элаз ететш нейромедиаторльщ не-месе нейрофизиологияльщ жуйелердщ ^ызмет-тжетктказдИ) 9cepi деп болт керсетед1 [2].
Мазасыздьщ (невроз) статистикальщ мэл1мет-тер эртурл1 жэне олар 6ip-6ipiHe ^арама-^айшы. Бул аурудьщ кездесу жишП елдщ элеумегпк-экономикальщ жэне мэдениеттщ даму децгейи мен Tbifbi3 байланысты. Мэселен, оньщ 40 пайы-зы Улыбританияда, 30-ы Италияда, 25-ы Испания-да т1ркелген. Бул керсеттш жыл сайын езге-pefli. Дуниежузтк Денсаульщ са^тау Уйымыньщ мэл1мет1нше, соцгы 70 жылда неврозбен
Б.А. Есенбаева, e-mail: esenbaeva_b@mail.ru
ауыратындардьщ саны 25 рет ескен. Сонымен б1рге психикальщ аурулардьщ саны 2 есе ке-бейген. Б1ра^, ресми емес а^параттарга суйен-сек бул керсеттш одан да жогары. Аталган сала-даты мамандардьщ гпмршше, XX гасырдьщ ба-сынан невроздьщ саны 30 рет ескен. Керсет-мштердщ булай есуш мамандар нау^астардьщ жш кемекке жупну!мен туанд!редк Калай болса да мазасыздьщ (невроз) кецтаралган психикальщ ауру болып табылады жэне ол тулганьщ бойына ^ор^ыныш пен урейд! толтырып,ем!рге енжар кез^арас ^ондыргысын орнатады. Ересек тур-™ндардыи арасында неврозта орта жастаты тулталар жш ушырайды. Ал, балаларта н^атысты айтар болса^, онда невроздар к1ш1 жаста жэне мектеп жасына дейшп балаларда басым екен. Америкальщ Психиатрияльщ Ассоциацияньщ мэл1мет1нше, еркек адамдар арасында невроздьщ кездесушщ жишН 1000 тур™нньщ 5-тен 80-ге дейшп жатдайында, ал эйелдерде 4-тен 160-^а дейшп аральщты керсетед! [3]. Осылайша, б\з жотарыда айтылтан мэселе ^¡рп кезде езект! деп есептеймв. Сондьи^ган б\з ^¡рп емхана жатдайында елЫздеп балалар мазасыздытымен (невроз) курес н^алай жузеге асып жат^андыгы туралы тольщтанысу керек деп санаймыз.
Зерттеу ма^саты: емханадаты психолог маманыньщ жумысын талдай отырып, оньщ ма-засыздьщ децгеш жотары балалармен журпз-ген психокоррекцияльщ жумысыньщ маиызды-
Материалдар мен эд1стер1: «СМАБ» 8-12 жас аралыгындагы балалардьщ ай^ын мазасыздьщ децгейш аньщтаута арналтан тест, «Отбасы суретЬ проективт! эд!стеме, А-4 пара^шалары,турл!-туст! ^арындаштар, н^алам, магнитофон.
Бвдщ емханага 6 ай келемшде психолог маманына ез ертмен шагым жасап келген ата-аналар мен балалардьщ жалпы барльщ саны - 30. Олардьщ жас ерекшелИ 2-16 жас аралыгында.
Емханадагы баланьщ психикальщденсаулыгын психолог маман балалар невропатологы немесе терапевт маманымен 6¡pre багалайды жэне ofaH баланьщ ата-анасы ^атысады. Алгаш^ы тексеру кезшде мамандар ей алдымен баланьщ сырт^ы Typi мен м1нез-^ульщ ерекшелИ ескершедк ым-ишараньщ адекваттылыгы мен гиподинамия немесе ^имыл-^озгалыс мазасыздыгы, н^арым-^атынас^а тусудщ ^иындыгы ескершедк Баланьщ интеллектуалды дамуыньщ ерекшел1ктер1 психологияльщ ypflic барысында зерттеледк Дегенмен, баламен эцпме журпзу барысында оньщ 3etíÍHÍ мен еске са^тауын, ойлауын, сейлеуЫщ кейб1р ерекшелктерш TipKeyre аламыз. Баланьщ эмоцияльщ аймагыньщ ерекшел1ктер1 сипатталады: ягни оньщ кецш-куш, бейтараптылыгы, сал^ындьщ, эмоцияльщ бей^амдыльщ немесе ттркенд1рпшт1к т.с.с. Ата-анасыньщ немесе нау^астьщ айт^ан шагымына сэйкес K¡m¡ мектеп жасындагы балалардьщ мазасыздьщ децгейш аньщтау ушш ата-аналардан
А.И. Захаровтьщ анкетасын [4], ал, мектеп жасындагы балаларга мазасыздьщ децгешн аньщтауга арналган арнайы тест (шкала) (The Children's Form of Manifest Anxiety Scale - CMAS) журпземв [5]. Тест 8-12 жас аралыгындагы балалардьщ мазасыздьщ децгейш аньщтауга арналган.Тесгп журпзгеннен кейш зерттелушшщ мазасыздьщ децгейш аньи^гайтын субшкала бойынша упайлар есептелшед1 де, алынган ^осынды баланьщ белгЫ6ip жынысы мен жасына сэйкес н^алыпты керсетк1штермен салыстырамыз. Алынган упайдьщ нэтижесшде зерттелшуиЛнщ мазасыздьщ децгейшщ ^аншальщты дэрежеде екенш аньщтаймыз. Эдетте невроз баланьщ отбасында болатын о^игалармен байланысты болатындьщтан, тестке ^осымша ретшде «Менщ отбасым» проективт1 эдп"емеан журпземв. Оньщ нэтижесш талдай отырып, отбасы мушелершщ балага ^арым-^атынасына н^атысты б1рнеше кецестер мен усыныстар жасаймыз [6].
Ата-аналардьщ непзп шагымдарына суйене отырып жэне журпзшген психодиагностикальщ эдктемелерден кейш оларга темендепдей диагноздар н^ойылды:
жалпы барльщсаны - 30
Психикальи^дамуы тежелген Сейлеу дамуыньщ тежелу1 Педагогикалык, к,араусыз калган
6 2 4
18 бала мазасыздьщ (^ор^ыныш, урей децгеш жогары
Окудын ^иындыгымен байланысты -2 Жол апатына ушыраумен байланысты -2 Жана мектепке ауысумен байланысты - 2 Энурез жэне нфр^ыныш - 2 Компьютерге тэуелдткпен байланысты -1 Лого-невроз -1 Уялу -1
8 балада себепаз пайда болган эр турл1 ^ор^ыныштар
1 бала психиатр маманыньщ кецесше ж1бершд1
Алгаш^ы тексеру барысында 18 баланьщ ¡шшен тест бойынша 10 балада 25-32 балл, ягни ай^ын жогары мазасыздьщ, ал, 8 балада 18-24 балл, ягни б1ршама ай^ын мазасыздьщ децгей1 аньщталган. Саба^тар аптасына 5 рет журпзшдк Барлыгы 10 саба^. Bip саба^тьщ уза^тыгы 30 минут.
Егер баланьщ мазасыздьщ децгей1 жогары болса, онда оган арнайы жумыс жоспарын ^урастырамыз.
Мазасыздьщ децгей1 жогары балалармен психокоррекцияльщ жумысты ^урастыру кезш-де 6¡3 саба^ты непзшен 3 багытта журпзуге тырысамыз:
S баланьщ 03¡He-03¡ багасын кетеру бойынша;
S баланы булшьщет жэне эмоцияльщ н^ысым Tycipy бойынша жаттыгуларды уйрету;
S баланы жара^аттайтын (психологияльщ) жагдайларда 03¡h-03¡ устау мшез дагдыларын уйрету [7].
Осы орайда 6¡3 психокоррекцияльщ саба^та пайдаланып журген б^атар жаттыгуларга то^-талып етуд1 жен санаймыз.
Психокоррекцияльщжумыстьщ óipiHmi багыты бойынша 6¡3«MeH бэршжасай аламын»тренинпн журпземв [7]. Тренингте 6¡3 ецбектерапиясыньщ
(hand mand) элементтерш пайдаланамыз. Балага эр турл1 шыгармашыльщ жумысты орындауга кемектесемв. Баланы тек сэгплктер мен жет1спктерге назар ayflapyfa уйретемв, оньщ ез1не деген сенпмдтИн арттырып, сэгплкке умтылу дагдысын ^алыптастырамыз. Ол ушш баланы унем1 тек есЫмен атаймыз, едэу1р жетктИ ymiH де мада^таулар айтамыз. Bipais, ма^таулар тек шынайы турде болуы тик. Ce6e6i бала жасандыльщты б1рден сезед1 жэне ол свдщ жалган мада^тарьщьвга Tepic эсер 6epyi мумк1н. Сондьщтан тренингте ниеттщ шынайы болуына кецт белемв. Сондай-а^ психокоррекцияльщ жумыста арттерапияньщ элементтерш пайдаланамыз. Онда бв балага ез ^ор^ыныштарын н^агаз бетше бейнелеуд1 усынамыз. Ce6e6i ^ор^ыныштан ^утылудьщ ей TniMfli жолы ол оньщ суретш салу болып табы-лады. Сонымен 6ipre бул оньщ ез ^ор^ынышын саналы турде мойындап, оны жецуге кемек 6epyi ymiH керек. Тренинг барысында 6i3 бала-ларга «пайдалы ^ор^ыныштар» жэне «зиянды ^ор^ыныштардьщ» бар екенш тусшд1ремв. Сонымен 6ipre бвдщ eMip cypyiMi3re кедерп келт1ретш «зиянды ^ор^ыныштардьщ» суретш салуды ет1нем1з. Эдетте балалар «Мен кундв неден ^орммын...» немесе «Мен ^ор^ынышты туе керем1н» та^ырыбына сурет салады. Сурет дайын болган сои оны 6ipre талдаймыз жэне ез ^ор^ынышын жене бшгенше н^олдау керсетемв.
Ескерет1н жэйт, 6i3 ез жоспарымызга мшдегп турде ертептерапиясыньщэлементтершенгвемв. Ce6e6i тэж1рибел1к психология тарихындагы ей кене жэне i^a3ipri гылыми тэж1рибиеде эл1 жас багыттардьщ 6ipi ертептерапиясы ар^ылы бала эр турл1 epTeri, ацьв, эцпмелердщ кемепмен элем туралы эр турл1 а^параттарды алады. Гуманисток терапияньщ ережелерше непзделген ертептерапиясы балаларга ем1рл1к тэж1рибиен1, элеумегпк сез1мталдьщты, сезпшт1кт1 жэне шыгармашыльщ ^абшеттер жуйесш усынады. Метафоралармен жумыс балалар мен ересек-тердщ мэселесш санасьвдьщ-белп (символды) децгейшде шешуге мумкшдк бередк Ертеп-терапиясында бершетш аппарат жецш, жумса^ жэне терец етт жетквтедЬ ал баланьщ сана-сына ересек eMipre ^ажетп мэл1меттерд1 ньщ беттедк Сондьщтан бв ез жумысымызда «ЭниЛ
тиш», «Раушан гул жэне Туймеда^», «Кеме» ертеп-эцпмелерд1 пайдаланамыз [8]. Ол бвге балалардьщ ез мшез-^ульщ дагдыларын бас-^аруга уйретуге кемектеседк Мэселен, к1тапта бершген эдеби шыгарманьщ кешпкерлершщ мысалга ала отырып, бв балага батыл адам - бул еишмнен ^орьщпайтын адам емес (ейткеы ондай адамдар элемде мулдем жонО, ол ез ^ор^ынышын жене бшген адам екенш тусшд1ремв. Эцпме барысында эрб1р баланьщ неден ^ор^атынын ашьщ айтуына жагдай жасаган дурыс. Бул ушш бв саба^ барысында баланы асьщтырмаймыз жэне кезбе-кез байланысын орнатуга тырысамыз.
Баланы ез ашу-ызасын бас^аруга кемектеап, тулгальщ мазасьвдыгын темендету ушш эмо-цияльщ жэне булшьщет н^ысымын бас^аруды уйрету жаттыгуларын жасау ете мацызды. Дема-лыс ушш гимнастика орындьщта кезд1 жуму ар^ылы жургвшедк Акцент н^ысым мен босац-судьщ арасындагы тецд1кке ^ойылады. Мундай жаттыгулар жуйесше «Лимон», «Тасба^а», «Мыр-гаулар» т.с.с. жатады. Сонымен н^атар бв бала-ларга «Апельсин», «Си^ырлы туе», «Ек( минут-тьщ демалыс», «Бултпен саяхат» т.с.с. арнайы релаксацияльщ жаттыгулардьщ жуйесш журп-земв [7]. Релаксацияльщ жаттыгуларды рет1мен журпзу мазасыздьщ децгей1 жогары баланы езш б1р^алыпты устауга, ез1нд1к ашу-ызасын сезшуге кемектесед1. Оньщ нэтижес1нде бала ез1нщ жагымсыз эмоциялары мен эрекеттер1н бас^арады, ез1н-ез1 устау дагдысы жа^сарады. Егер релаксацияльщжаттыгуларжи1 ^айталанатын болса, бул балалардьщ сабана ^ызыгушылыгын темендетуге экел1п согады. Сондьщтан б\з саба^тьщ ^урылымы мен та^ырыптарын жи1 ауысып отыруын ^адагалаймыз. Тольщ релакса-цияга ^ол жеткву уш1н арнайы музыкальщ ^уралдардьщ элементтерш пайдаланамыз (теи1з шуы, баяу эуен аудиотаспа т.с.с.).
Сонымен н^атар балалардьщ уа^ытыньщ басым бел1пн етк1зет1н мекеменщ (бала-ба^ша, мектеп) тэрбиешшер1 мен м¥гал1мдерше Карым-^атынаста устануга кажетт1 келес1дей усыныстар мен кецестер берем1з:
^ О^ушымен езара ^арым-^атынаста тепмен емес, еамш жи1 айту.
^ О^ушыньщ ез безмен орындаган жумыстарын жи1 мада^тау.
■У Бас^а о^ушылармен салыстырудан аула^ болу.
■У О^ушыга кецшНздщтолатынын корсету.
■S KenmmiK алдында «K¡m 6¡p¡Hm¡?» жарыс туршдеп тапсырмаларды усынбау.
■S Сынды орнымен жэне мелшер1мен айту, сыныптастарынын алдында уялтпау.
■S Бершетш тапсырманыц о^ушыныц мум-кшдИне сэйкес келуш ^адагалау.
■S О^ушыныц сынып ужымында ез орны бар екешн сезд1рту.
Ата-аналарга арналган усыныстар мен кецестер:
S Балацызды эр^ашан жа^сы керщв, ceH¡-H¡3, ^олдацыз!
S Баланыц уайымдары мен ^ор^ынышта-рын жецуге кемек берщв. Егер бала бетен адамдардан кешеш сураута, дукенге жалтыз барудан н^орьщса онда онымен 6¡pre жасацыз. Бала аздщ н^олдау беретшщвге сену керек.
S Балата дурыс демалу жаттытуларын Yi/ipeT¡H¡3.
S Бос уа^ытын дурыс уйымдастырыцыз (мумкшдИне байланысты спорт секцияларына ^атыстырган жа^сы).
S Балаиызды жи1 мада^таиыз.
S Мазасыздьщты дене байланысы ар^ылы жецугеболады.Мэселен,басынансипау,^уша^гау, ^олынан устау, ар^асынан н^ату.
S Шыгармашыльщ жумыстарта баулытан дурыс.
S Баланы сол куйшде ^абылдауды уйренщв, ез идеальщызды умытьщыз.
S Балацыздыц болашатынан кергщв келетш OMip салтыныц улгюн езщв керсетщв.
Нэтижеск
B¡3 етквген психологияльщ жаттытулар ма-засыздьщ децгеш жотары балаларта ap6¡p адам ^айталанбас тулта жэне езшдш купит жэне элаз ^ырлары бар «Мен»чмен ма^ган тутуы тик деген утымды тусшуге кемектесп. CMAS-мазасыздьщ децгейш аньщтау шкаласын екшиЛ рет н^айта журпзгенде балалардыц мазасыздьщ децгеш алташ^ы тестке Караганда томендеген. Ятни ^алыпты мазасыздьщ децгешн керсегп.
Осылайша, 6¡3 мазасыздьщ (^ор^ыныш, урей) децгеш жотары балалармен емхана жатдайында психокоррекцияльщ жумыс журпзу мэселеа бойынша журпзтген зерттеу жумысымыз ез тшмдЫпн дэлелдед1 жэне мундай зерттеу жумысын одан api келемд1 тылыми зерттеу жумысымен жеттд1ру керек деп есептеймв.
дДЕБИЕТ TI3IMI.
1. Захаров А.И. «Игра как способ преодоления неврозов у детей». Изд: Каро, 2006.
2. Столяренко Л.Д. Психология: Учебник для вузов. СПб.: Питер, 2010. - 592 с.
3. http://www.polismed.com/
4. Татаринцева А.Ю., Григорчук М.Ю. Детские страхи: куклотерапия в помощь детям. СПб.: Речь, 2007.
5.Истратова О.Н.«Психологическое тестирование детей от рождения до 10 лет» Изд. четвертое.
Ростов-на-Дону: «Феникс», 2013.
6. Орлова Е.М. «Почему дети лгут? Где ложь, а где фантазия» СПб.: Питер, 2011.
7. Истратова О.Н. «Практикум по психокоррекции: игры, упражнения, техники» Изд. четвертое. Ростов-на-Дону: «Феникс», 2010.
8. Хухлаева О.В., Хухлаев O.E. Лабиринт души: терапевтические сказки. М.: Академический проект, 2016.
ОРИГИНАЛЬНЫЕ СТАТЬИ
53
РЕЗЮМЕ
Б.А. Есенбаева
Городская поликлиника №29, г. Ал маты, Казахстан
ВОПРОСЫ ПСИХОКОРРЕКЦИОННОИ РАБОТЫ ПСИХОЛОГА С ДЕТЬМИ С ВЫСОКОЙ ТРЕВОЖНОСТЬЮ В УСЛОВИЯХ поликлиники
В статье рассматриваются особенности пси-хокоррекционной работы психолога с детьми с
высокой тревожностью в условиях поликлиники.
-
ха. Даны рекомендации, предназначенные для
специалистов и родителей.
Ключевые слова: беспокойство, опасение, страх, тест, сказкотерапия, самооценка, аутотренинг.
SUMMARY
B.A. Yesenbayeva
Municipal policlinic №29, Almaty, Republic of Kazakhstan
PSYCHO-CORRECTION WORK OF PSYCHOLOGIST WITH CHILDREN WITH HIGH LEVEL OF ANXIETY IN POLYCLINICAL CONDITIONS
The article discusses the features of psychological is considered. These recommendations are intended
correction work of a professional psychologist with for specialists and parents.
children with high anxiety in clinical conditions. Also Keywords: anxiety, concerns, fear, test, fairy-tale-
the role of the fairy-tale-therapy in overcoming fear therapy, self-assessment, auto-training.
