CC BY
13ТАЪРИХНИГОРИВА МАЪХАЗШИНОСИ-ИСТОРИОГРАФИЯИ
ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ-HISTORIOGRAPHY AND SOURCE STUDY «-»
УДК-94 (517. 3)
СОХТОРИ ДАРБЙ-МАЪМУРИИ ДАВЛАТИ МУЕУЛ^О
САИДОВ А.,
Институти таърих, бостоншиноси ва мардумшиносии ба номи А. Дониш
Чингизхон пас аз муттахид гардонидани кабилахои мугул, барномаи ишголи мамолики дигарро кашид ва барои ба низом даровардани сохтори харбй-маъмурии давлати мугулхо таваччухи чиддй намуд.
Давлати мугулхо иттиходияи харбй-феодалие буд, ки дастабандии сипохиён аз руи низоми дахй анчом меёфт. Хурдтарин вохиди сипохро дах нафар низомиён ташкил медоданд, ки фармондехии онхо бо рохбарии яке аз онхо амалй гашта, дар холати дар мухорибахо корнамой нишон додан, у ба рутбаи баландтар сазовор мегашт. Гурухи бештар аз дахнафараро низомиёни саднафара ташкил мекарданд ва амири фармондехи онхоро амири сад ном мебурданд. Фармондехи низомиёни хазорнафара ва дах хазор нафара рутбаи амири туман дошт. Фармондехи кулли низомиён аз миёни атрофиёни фармонраво интихоб мешуд ва дигар фармондехону сипохиёни онхо зери итоати у карор доштанд. Лашкар шабехи мулки фар-мондех буд ва аз ин ру ба писаронаш ба мерос мерасид [11, 23; 8, 398-399; 6, 366].
Мугулхо аз чавонй ба аспсаворй мароки зиёд доштанд ва барои пар-вариши чорво ва хучум ба тоифахои хамсоя аз аспхо истифода мебурданд. Мугулхо аз хурд то бузург хама шамшерзан, табарандоз ва найзагузор бу-данд [11, 22] ва сипохи мугул низ аз хамин кабил ашхос таъсис дода шуд.
Аксари амирони туман аз бузургони мугул таъйин мешуданд, ки онхо пешвои ин ва ё он кабилае буданд.
Дар таълими сипохиёни мугул сахтгирй мекарданд. Задани сарбоз бо дастури фармондех камназир буд ва он ба мучозоти сахт дучор мегашт. Дар як фармондехи низомй вазифадор буд, ки дастуроти болоиро бечуну чаро ичро намояд. Фармондехон дар сурати шикаст маъмулан мучозот мешуданд ва гохе ба катл мерасиданд. Масалан, дар холати вохидхои худ-ро тарк намуда, фирор кардан ё аз майдони мухориба берун рафтан, онхо ба чазои катл мубтало мешуданд. Дар холати аз итоати фармондехон сар-кашй кардан, ба зарбахои чуб чазо мегирифтанд [8, 399-400].
Сайёхи аврупой Плано Карпинй, ки ба Мугулистон сафар карда буд, дар бораи сохтори низомй-идории лашкари мугул менависад, ки идораи умумии лашкарро ба зиммаи ду ё се пешво ба тавре мегузоранд, ки онхо ба як нафар итоат мекунанд. Дангоми дар чанг будани лашкар агар аз дах
нафаp як ё ду ё се ва хатто зиёдтаp py ба гypез оpанд, бокимондаи онхо ба катл pасонда мешаванд. Агаp хамаи дах нафаp фиpоpй шаванду сад нафа-pи бокимонда даp чояшон каpоp гиpанд, онгох хамаи онхо низ кушта мешаванд. Arap онхо якчоя акибнишинй накунанд, даp он холат хамаи py ба гypез оваpдагон ба катл меpасанд. Мисли хамин, агаp як ё ду ва ё аз ин зи-ёдтаp сипохиён часypона бичанганд ва дах нафаpи дигаp ин коppо накунанд, даp ин холат онхо низ ба чазои катл гиpифтоp мешаванд. Даp холати аз дах нафаp ба асиpй афтодани як ё аз ин бештаp pафикони дигаp онхоpо начот надиханд, онхо низ ба катл pасонда мешаванд [10,27]Дамин таpик, Чингизхон даp сохтоpи аpтиши мугул низоми ба гаpав мондан, кафолати таpафхо,мyчозоти умумй ва хавасмандкyниpо чоpй намуд.
Ч,увайнй менависад, ки тибки мyкаppаpот «хеч маpд аз хазоpа ва сада ва даха, ки даp он чо маъдуд бошад ба чои дигаp натавонад pафт ва ба ди-гаpе панох натавонад гиpифт ва касе он касpо ба худ pох натавонад дод. Ва агаp баp хилофи ин хукм касе икдоме намояд он касpо, ки тахвил каpда бошад, даp хyзypи халоик бикушанд ва он кас, ки ypо pох дода бошад, николу икоб кунанд ва аз ин сабаб хеч офаpидаи дигаpеpо ба хеш pох натавонад дод» [11, 24].
Тамоми каламpав ва ахолии кишваp ба се кисмати бyзypг чудо шуда буд, ки онхо тибки чихатёбии мугулон мавзеъ мегиpифтанд: майсаpа (чанохи чап), маймана (чанохи pост) ва васат (калби кушун). ^p як кисмат даp навбати худ ба «туманхо» чудо мешуд, ки хаp як туман дах хазоp нафаppо ташкил мекаpд ва онхо даp навбати худ аз гypyххои «хазоpнафаpа», «саднафаpа» ва «дахнафаpа» ибоpат буданд. Саpфаpмон-дехии хаp як аз ин кисматхои бyзypгpо ашхоси наздики Чингизхон-навкаpон ва нуйонхо ба ухда доштанд, ки баpои таквияти хокимияти хонй ва таъсиси давлати мугулй ypо фаъолона чонибдоpй менамуданд [7, 34; 8, 399].
Навкаpоне, ки ба Чингизхон содикона хизмат мекаpданд, даp мамла-кат мавкеи ифтихоpй доштанд. Яке аз чунин навкаpони содики Чингизхон Кубилой буд, ки pохбаpии умумии коpхои хаpбй ба зиммаи y буд [5, 163]. Саpфаpмондехи дастаи майсаpа Муколй аз кавми чалоиp буд. Ба дастаи васат Чокон ном касе аз кабилаи танкут саpдоpй мекаpд, ки ypо Чингизхон ба писаpхондй кабул каpда, таpбия намуд. У фаpмондехии дах хазоp-нафаpаи гоpди импеpатоpиpо баp ухда дошт. Гypyхи майманаpо Бypчй ном касе аз кабилаи оpлот фаpмондехй мекаpд [8, 399; 6, 365-366; 7, 34]. Инчунин бисёp касони наздик ва вафодоpи Чингизхон ба саpдоpии гypyххои мухталифи хаpбй таъйин гаpдиданд.
Чингизхон хангоми таъсиси давлат баpои ташкили дypyсти низоми зеpтобей аз сохтоpи навкаpй, ки каблан вучуд дошт, ба тавpи васеъ исти-фода намуд. Фаpмондехи саднафаpа, хазоpнафаpа ва амиpони туман нуйонхое буданд, ки даp ихтиёpи худ ба андозаи муайяне замин ва хизмат-гоpон доштанд. Рутбаи фаpмондехи саднафаpа, хазоpнафаpа ва амиpи ту-
ман меpосй буда, сохибони ин pyтба унвони нyйониpо мегиpифтанд. Aгаp ин даp доиpаи импеpияи МyFyлистон ба назаp гиpифта шавад, хаp як нуйоне, ки мулки саднафаpа, хазоpнафаpа ва амиpи тyманpо ба меpос мегиpад, тобеи шохзода ба шyмоp меpафт [2, 104].
Хдо як вохиди хаpбй-маъмypй аз зинахои поён саp каpда, вазифадоp буд, ки илова ба таъмини шyмоpаи муайяни сипохиён бо аспу тачхизоти заpypй, боз вазифахои дигаppо ичpо намояд. Чунин низоми сохтоpи давлатй бо шаpоити чамъияти бодиянишини МyFyлистон мувофик омада, ба манфиати ашpофи сахpонишин, ки бо pохи иFвохои хаpбй саpват чамъ мекаpд, чавобгу буд ва ба Чингизхон имконият медод, ки хаp вакте хохад, лашкаpи зиёдеpо сафаpбаp намояд. Ба Чингизхон баpои даp зеpи итоати саpватмандон нигох доштани оммаи халк ва амалй сохтани максадхои Fоpатгаpона даp кишваpхои дигаp як аpтиши бyзypг ва неpyманде лозим буд [7, 35].
Баpои сокинони ин импеpия, аз чумла хонхо, ичpои мyкаppаpоти Чингизхон, ки бо номи «Ёсои бyзypг» маълум аст, хатмй буд. Мyкаppаpо-ти Ёсо бо хатти yЙFypй китобат шуда, даp кypилтои yмyмимyFyлии соли 1206 баpпогаpдида, ки Чингизхон даp он хони бyзypги кулли кабоили тypкy мyFyл интихоб шуд, бо ташаббуси y кабул гаpдид. Ч,увайнй мена-висад, ки «он ёсахо ва ахком баp тавомиp сабт гаpдиданд ва онpо «Ёсо-номаи бyзypг» хонанд ва даp хазонаи мyътабаpони подшохзодагон бошад» [11,17]. Ичpои конунхои даp Ёсо оваpдашyда баpои хамаи мyFyлхо хатмй буд. Дангоми ба тахт нишастани хони нав, баpои фиpи-стодани куввахои хаpбии сеpшyмоp ба ин ё он махал, даp вакти даъвати чамъомади шохзодагон баpои халли масъалахои давлатй ва амсоли он ба мyкаppаpоти Ёсо такя мекаpданд [11, 18].
Пас аз кабули Ёсо даp соли 1206 он соли 1218 тачдиди назаp гаpдида, тахpиpи нихоии он соли 1225 анчом ёфт. Нусхаи аслии Ёсо хифз mrap-дидааст ва баъзе поpахо ва кисмхои мyхтасаpшyдаи он даp асаpхои муал-лифони асpимиёнагй зикp гаpдидааст. Аз поpахои хифзгаpдидаи он ба ху-лосае омадан мумкин аст, ки вазифаи асосии мyкаppаpоти Чингизхон аз таъсиси низоми нави хукукй аз он ибоpат буд, ки ин мачмуи кавонин ба даpхост ва талаботи чомеаи феодалии мyFyлхо чавобгу бошад [9, 29-30].
Даp сипохи Чингизхон баpои гунохи ночизе ба катл хукм мекаpданд, ки сабаби интизоми оханин миёни сипохиён гашта буд. Баpои хyдсаpона аз итоати як фаpмондех ба фаpмондехи дигаp гузаштани саpбоз, фаpмон-дехе, ки ypо кабул каpдааст, чазо мегиpифт. Ч,увайнй менависад, ки «хеч маpд аз хазоpа ва сада ва даха, ки даp он чо маъдуд бошад, ба чои дигаp натавонад pафт ва ба дигаpе панох натавонад гиpифт ва касе он касpо ба худ pох натавонад дод. Ва агаp баp хилофи ин хукм касе икдоме намояд, он касpо, ки тахвил каpда бошад, даp хyзypи халоик бикушанд ва он кас, ки ypо pох дода бошад, николу икоб кунанд ва аз ин сабаб хеч офаpидаи дигаpеpо ба хеш pох натавонад дод. Масалан, агаp подшохзодае бошад,
камтаp шахсеpо pох надихад ва аз Ёсо эх^^оз намояд, лочаpм хеч кадом шахсе баp амиp ва пешвои хеш даллол натавонад ва дигаpе ypо ишва надихад» [11, 24].
Дангоми саpкашй аз дастypхои фаpмондех ва таpки чойи мyайянгаp-дида гyнахкоp чазои сахт мегиpифт ва хатто ба катл меpасид [3, 44].
Даp аpафаи лашкаpкашй ё пеш аз мyхоpибаи даp пеш истода, санчиши сипох гyзаpонида, сипохиёнеpо, ки коидахои низомиpо pиоя намекаpданд, мучозот каpда, ба касони муваффак ёpдампyлй медоданд. Саpлашкаpон баpои конеъ гаpдонидани талаботи худ, бояд танхо ба хон мypочиат менамуданд, даp акси хол онхо ба катл pасонда мешуданд. Чин-гизхон ин коидаpо баpои pафъи суикасдхо, манъи ташкили гypyххо ва пешгиpй каpдани мypочиати ин ашхос ба хокимони беpyна чоpй каpда буд [3, 45].
Тибки мyкаppаpоти Ёсо шикоp ва омузиши он баpои сайди хайвоно-ти вахшй яке аз шаpтхои асосй баpои омодагии хаpбии сипохиён ба шyмоp меpафт, зеpо хангоми шикоp махоpати сипохиёни мyFyл даp аспсавоpй ва тиpандозй сайкал меёфт. Чингизхон ба шикоp диккати махсус медод ва пи-саpи худ Тyшиpо миpшикоp каpд ва баpои шикоp дастypоти дакике содиp намуд. Худи Чингизхон бо писаpаш Уктой хаp сол даp зимистон муддати се мох ба шикоp меpафт [11, 19; 8, 417-4Í8; 3, 40].
Чингизхон сипохи хyдpо аз pyи низоми худтаъминкунй нигох медошт ва хизмати хаpбй даp лашкаpи мyFyл pойгон буд. Хдо як сипохии мyFyл баpои хидмат на танхо маблаFе намегиpифт, балки хаp сол баpои фаpмон-дехи худ микдоpи муайяни асп, чоpво, поpчахои намад ва ашёи дигаp мухайё менамуд. Хдо як мyFyли даp набаpдхо иштиpокдошта хеч гох аз ичpои мачбypиятхои дигаpи давлатй озод набуд. X,амсаpи сипохй ё касони дигаpе, ки даp хонаи y мезистанд, бояд вазифахои ба зиммаи y гyзоштаpо якчоя ичpо мекаpданд.
Вохидхои сипохиёни мyFyл аз савоpагон, ки кисмати асосии сипохиёни мyFyлpо ташкил мекаpданд, пиёда ва кумакй ибоpат буданд. Вохидхои пиёдаpо касони даp чанг асиp афтода ташкил мекаpданд, ки неpyманд буданд. Аммо даp замонхои дигаp бо асиpони чангй чунин pафтоp мумкин набуд.Сипохиёни аз каламpави мyFyлон чамъоваpй шуда ва вохидхои кумакии шохони дастнишонда чои ин асиpонpо мегиpифтанд.
Вохидхои кумакй накши мухим доштанд ва даp байни онхо савоpа-гон низ буданд. Даp вохидхои кумакй аз аpманихо ва гypчихо ба хотиpи далеpиашон истифода мебypданд. Нахуст аз чониби мyFyлон мyкаppаp шуд, ки дах даpсад аз маpдони солими гypчй ба унвони сипохй даp ихтиё-pи фотехон каpоp гиpанд. Аммо чун даp давpонхои баъдй миёни мyFyлон ва гypчиён, ки хаp ду душмани ислом буданд, тавофук хосил шуд. Ташкили вохидхои кумакй ба ухдаи хокимони махаллй вогyзоp гаpдид [8, 400-40Í].
Навкаpон даp сохтоpи низомии давлат мавкеи калидй доштанд. Онхое, ки ба Чингизхон содикона хизмат мекаpданд, даp мамлакат чои ифтихоpиpо ишFOл менамуданд ва сохиби вазифахои баланд мешуданд.
Доиp ба масъалаи теъдоди сипохиёни мyFyл маълумоти мухталиф вучуд доpад. Баъзан теъдоди сипохиёни кумакии кишваpхои тахти назаpи мyFyлонpо сад хазоp ва ё бештаp накл мекунанд, ки ин бешубха мyболиFа аст. Тибки ахбоpи Рашидуддин даp замони осоишта сипохи мyFyл 129000-нафаppо ташкил мекаpд ва даp хангоми чанг 1200000 тан меpасид. Гуфта мешавад, ки даp OFOЗи фаpмонpавоии Уктой 1500000 тан даp панч бахш омодаи хамла будаанд [8, 401-402].
Сипохдёни мyFyл даp ypдyгоххои тобистонй ва зимистонии махсус каpоp доштанд. Махалли ин ypдyгоххоpо худи фаpмондех таъйин мекаpд. Баpои мухофизати баъзе минтакахо доимо ниёз ба неpyи лашкаpй вучуд дошт, аз ин хотиp заpyp дониста шуд, ки даp хаp минтака вохидхои собит нигох дошта шаванд, зеpо тачpибахо нишон доданд, ки даp вакти заpypй фиpистодани неpy ба чойхои лозимй хеле дyшвоp аст. Даp каноpи ин вохидхои собит дастахои дигаp низ вучуд доштанд, ки ба фаpмондехон мепайвастанд ва аксаpи ин дастахоpо кабилахои фаpмондех ташкил ме-каpданд. Aгаp фаpмондехи яке аз ин дастахо фавт мекаpд, он гох ин даста ба фаpмондехони гypyхи дигаp ва ё сипохиёни хони мyFyл пайваст намешуданд, балки онхо маъмулан даст ба Fоpатгаpй ва вайpонкоpй меза-данд [8, 402-403].
МyFyлон хама маpдони савоpа буда, силохи аслии онхо аз rapy камон ибоpат буд, зеpо микдоpи нихоят ками охан даp ихтиёp доштанд. ^p сипохи мyFyл ду ё се камон ё як камони хуб ва се тиpкаши калон, табаp ва pесмон баpои кашидани аслиха даp ихтиёp дошта, тиpхои онхо аз чуб сохта мешуд. МyFyлони нисбатан доpо, ки хyбтаp мусаллах буданд, шам-шеpхои тези яктеFа ва нукхамида доштанд. Аспхои онхо то зону зиpехпyш буда, худашон тоскулохи зиpехдоp доштанд. Сипохиёни дигаpи мyFyл най-захое бо худ доштанд, ки даp нуги онхо як поpа устухон ё охани аз ду чониб тези хамида насб шуда буд, ки даp холати заpypй он баpои аз зин афтондани савоpахо истифода мешуд. Ин найзахо новакхои тези аз пай-конхои оханин сохташуда доштанд, ки чун шамшеpи тези дyтеFа истифода мешуданд. Сипохиёни мyFyл баpои тез каpдани найза ва шамшеp хамеша бо худ суян доштанд [10, 27-29; S, 408-409].
Зиpехи мyFyлон аз сабаби камбуди охан аксаp аз чаpм сохта мешуд. Онхо баъзан баpои хифзи пайкаpи худ аз пусти хайвонот низ истифода менамуданд. Зиpехи одамон аз чоp кисм ибоpат буд: яке аз pон то гаpдан, ди-гаpе аз паси гаpдан то камаp ва боз поpахои махсусе буд, ки дастхо ва пойхоpо мепушонд. Ба pyи баъзе аз зиpеххо ваpакае аз охан насб мекаp-данд. Кулоххои онхо аз охан сохта мешуд. МyFyлон ба аспхо низ зиpехи чаpмин пушонида, даp атpофии саpи онхо сафхаи оханин каpоp медоданд. Онхо сипаpи хyдpо аз чаpми гов ё хайвоноти дигаp месохтанд ва ё аз
найхои махсус мебофтанд. МyFyлон хангоми Fасби ин ё он кишваp си-лоххои маpдyми он минтакаpо то чое ки баp онхо муносиб аст, мепази-pyфтанд ва силоххоеpо, ки ба хотиpи камбуди охан аз маводи дигаp ме-сохтанд, аз филиз тахия менамуданд [8, 409-4Í0].
Шеваи набаpди мyFyлхо чунин буд, ки пеш аз ба кишваpе хамла намудан, тибки дастypи Чингизхон намояндаи хyдpо назди хокимони он кишваp мефиpистод ва онхоpо баpои бе мукобилият таслим шудан даъват менамуд. Агаp онхо инpо кабул мекаpданд, ба онхо садамае намеpасид. Вале агаp фиpистодаи мyFyл даp кишваpе ё шахpе ба катл меpасид, маp-думи он кишваp ба саpнавишти фочеабоp гиpифтоp мешуданд. Даp набаpдхое, ки даp даштхои васеъ pyх медоданд, дастахои зиёдеpо даp як махал чамъ меоваpданд. Баpои хотиpи дyшманpо ошуфта намудан, нахуст як дастаpо ба чабха мефиpистоданд ва пас аз он лашкаpи асосй хамла намуда, сафхои дyшманpо яксаpа нобуд мекаpд. Сипохиёни мyFyл баpои фиpеби душман зохиpан акибнишинй мекаpданд ва баъдан ба хучум гуза-шта, дyшманpо, ки онхоpо таъкиб мекаpд, яксаpа нест мекаpданд. MyFy-лон доимо кушиш мекаpданд, ки дyшманpо мyхосиpа кунанд ва даp ин ^p аз асиpон истифода мебypданд. Онхо ба душманони ба мyхосиpа афтода имконият медоданд, ки аз махалли тахти фишоp фиpоp намоянд ва пас онхоpо як-як нобуд менамуданд.
Доиp ба масъалаи теъдоди сипохиёни мyFyл маълумоти мухталиф вучуд доpад. Баъзан теъдоди сипохиёни кумакии кишваpхои тобеи мyFy-лонpо сад хазоp ва ё бештаp зикp мекунанд, ки ин бешубха мyболиFаомез аст.Даp вакти вафоти Чингизхон лашкаpи мyFyл аз 129 хазоp нафаp ибоpат буд, ки 62 хазоp нафаpи онхо даp дастаи майсаpа, 38 хазоp нафаp даp дастаи маймана ва бакия даp калби сипох ё даp кувваи эхтиётй ва за-хиpавй чой доштанд. Инчунин гуфта мешавад, ки даp OFOЗи фаpмонpавоии Уктой 1500000 тан сипохй даp панч бахш омодаи хамла будааст [6, 366; 8, 40Í-402].
Дангоми хучум ба кишваpхои пахноваp мyFyлхо аз низомиёни Fай-pимyFyл чун василаи тактикй истифода каpда, пеш аз ишFOли шахpе соки-нони зиёдеpо ба асиpй гиpифта, онхоpо баpои анчоми коpхои хатаpнок истифода мебypданд ё хангоми хучум ба шахpхои дигаp онхоpо пешопеши низомиёни мyFyл мефиpистоданд, то талафоти онхо камтаp гаpдад. Ин гуна асиpонpо хашаpй меномиданд
Чингизхон илова ба сипохи доимоамалкунанда, боз як гоpди шах-сиеpо бо номи «кешик» таъсис дод, ки зеpи фаpмони y фаъолият мекаpд. Ин гоpд соли 1203 пас аз Fалаба баp каpоитхо таъсис ёфт, ки онpо Чингизхон даp холатхои заpypй, масалан хангоми эхсоси хатаpи дохилй ва беpyнй истифода мебypд. Асоси ин гоpдpо даp солхои аввал афpоди вафодоpта-pини y, яъне навкаpхо ташкил мекаpданд, ки онхо шахсони баpгyзида ва мухофизони хони бyзypг буданд. Баъдтаp шyмоpаи ин гоpд зиёдтаp шуда, соли 1206 теъдоди ин вохиди низомй ба 10000 нафаp pасид. Ашpофзодагон
аз хамаи кабилахои мyFyл шомили ин гоpд буданд ва узвият даp ин гоpд ифтихоpи бyзypге ба шyмоp меpафт. Хдо як низомии шомили гоpд даp хо-лати заpypй хатто баp фаpмондехи як вохиди якхазоpнафаpии сипох баp-таpй дошт. Чингизхон аксаpи фаpмондехони хyдpо аз миёни сипохиёни хамин гоpд интихоб мекаpд. Даp ин гоpд касоне низ буданд, ки вазифаа-шон танхо хамли тиpдонхо ва тиpкашхо буд [6, 365; 1, 450; 5, 173].
Гоpди хонй бештаp аз шyмоpи фаpзандони нyйонхо-амиpони туман, пешвоёни дастахои хазоpнафаpа ва саднафаpа ё аз миёни чавонони кавичуссаи оpотхо такмил мешуд. Таpики чалби сипохиён ба хидмат даp ин гоpд чунин сypат мегиpифт: хаp як писаpи пешвои хазоpнафаpа мебоист хамpохи худ як хешованд ва нух pафикашpо ба хидмат меоваpд. Писаpи пешвои дахнафаpа ва умуман хаp як шахси озод як хешованд ва се pа-фикашpо шомили гоpд бояд мекаpд. Эълон каpда буданд, ки ба шахси ба гоpди хонй шомил мешуда касе бояд мамониат нанамояд. Махсусан ко-идахои хеле сангин баpои мухофизати шабонаи каpоpгохи хон чоpй шуда буд. Пас аз шом мухофизон хаp касеpо, ки ба каpоpгохи хон наздик мешуд, дастгиp мекаpданд. Ба хаймаи хон танхо хамpохи мухофизон воpид шудан мумкин буд. Aгаp касе ба каpоpгохи хон ба нохост воpид мегашт, мухофизон даp баpобаpаш аз силох истифода мекаpданд. Деч кас хукук надошт, ки даp боpаи теъдоди мухофизон даp ин ё он pyз маълумот дошта бошад. Каси ба ин ^p гyнахкоpбyдаpо як асп бо зину афзол ва саpy либос чаpима мекаpданд.
Даp гоpди хонй интизоми сангин чоpй буд. Касе, ки даp pyзи муайяншудаи навбати хидмати худ хозиp нашавад, боpи аввал 30 заpбаи химча, боpи дуюм 70 заpбаи химча ва боpи сеюм пас аз задани 37 заpбаи химча аз гоpд pонда мешуд. Инчунин фаpмондехоне, ки фаpомyш мекаp-данд зеpтобеъашонpо аз pyзи навбатдоpй огох кунанд, ба хамин чазо ги-pифтоp мегаштанд. Аз таpафи дигаp сипохиёни гоpди хонй имтиёзхои зи-ёде доштанд. Сипохии катоpии гоpди хонй нисбат ба фаpмондехи хазоp-нафаpаи лашкаp макоми баландтаp дошт.Фаpмондехони гоpд хукук надоштанд,зеpтобеонашонpо хyдсаpона чазо диханд ва бояд аз pафтоpхои ночои онхо хонpо огох мекаpданд. Чунин коида амал мекаpд, ки агаp касе хyдсаpона зеpтобеашpо бо химча чазо дихад, худи ypо бо химча чазо медоданд ва агаp бо мушт чазо медод, бо мушт чазо меги-pифт. Аз ин усул аъзои гоpд хамчун шахси наздики хон даp баъзе лаш-каpкашихои худ истифода мебypданд. Чингизхон ба саpдоpи гоpд чунин дастyp дода буд, ки хаp касе аз ичpои амp саpкашй кунад, агаp шахси маълум бошад, назди y биёваpанд, даp акси хол ypо даp чояш ба катл pа-сонанд. Гоpд хамон вакт даp мyхоpибахо иштиpок мекаpд, ки агаp даp он худи хон шиpкат намояд [1, 450].
Даp баpобаpи ба танзим даpоваpдани аpтиш Чингизхон сохтоpи маъмypии кишваppо низ ба низом даpоваpд ва даp он аз намояндагони халкхои фаpхангашон аз мyFyлхо баландтаp, аз чумла yЙFypхоpо истифода
кард. Ашрофе пайдо гардиданд, ки ташкил ва чамъоварии андозхоро ба зимма гирифтанд. Ин ашрофи гайримугул дар давлати мугулхо хадамоти баридро ташкил карда, масофахои муайян истгоххои барид таъсис доданд, ки онро «ём» меномиданд. Нигохдории ёмхо, таъмини онхо бо хайвоноти саворй ва лавозимоти зарурй аз вазоифи туманно ба хисоб мерафт ва дар зимн таъмини пурраи як ём ба ду туман вогузор гардид [4, 292]. Бино ба ахбори Чувайнй «чун арсаи мулки эшон ариз ва басит шуд,... амвол аз гарб ба шарк ва аз аксои шарк ба гарб накл мебоист кард. Дар тулу арзи билод вазъи ёмхо карданд ва масолех ва ихрочоти хар ёме тартиб карданд ва таъйин. Аз марду чахорпой ва маъ^ ул ва машруб ва олоти дигар ва бар тумонхо тахсис. Аз хар ду тумон як ём муайян карданд, то ба нисбати шу-мор бахш кунанд ва берун оранд, то мамарри элчиён ба сабаби нишастани улог дур наяфтад ва доиман раият ва лашкар дар захмат набошанд» [11, 25].
Мугулхо ба худои ягона эътикод доштанд ва худоро холики тамоми ашёи намоён ва ноаён мепиндоштанд, аммо онро ниёиш намекарданд ва бо хеч гуна маросим онро тавсиф наменамуданд. Мугулхо бутхои худро доштанд, ки аз намад ба шакли инсон сохта шуда буд ва онро аз ду тарафи дар мегузоштанд. Дамчунин бутхои дигарро аз абрешим сохта, онхоро низ мепарастиданд [10,7]. Сарфи назар аз он ки Чингизхон худро бо намоянда-гони ахли фарханг наздик мегирифт, у аз доираи шаманй берун нарафта буд.
Дамин тавр, Чингизхон мугулхоро муттахид намуда, душманонашро маглуб карда, ба давлати мугул асос гузошт. У ба такмили сохтори маъму-рии давлат таваччух намуда, лашкари худро неруманд сохт, ки он бо инти-зоми катъй, тобоварй ва часорат дар набардхо фарк мекард. Таъсиси давлати мугул ба низоъхои бепоёни кабилавй хотима гузошта, барои тахкими пояхои давлат мусоидат намуд. Кдбилахои мугул, ки то ин замон номхои гуногун доштанд, номи ягона-мугулхо ва давлати онхо номи Мугулистонро гирифт.
АДАБИЁТ
1. Бартольд В.В. Чингиз-хан и монголы Соч. -Т. I. -Москва, 1963. -С.,- 446-530.
2. Владимирцов Б.Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм. -Л.,-1934 .
3. Иванин М.И. О военном искусстве при Чингиз-хане и Тамерлане, 2-е изд. - Алма-ты: Санат,-1998.
4. История таджикского народа. том II, книга первая. -Москва,-1964.
5. Козин А.С. Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г.-Т. 1.-М.-Л.,-1941.
6. Рене Груссе. Императории са^ронавардон. Тарчумаи Абдулхусайни Майкада. Нашри 4. -Техрон,-1379 х.
7. Сандаг Ш. Образование единого монгольского государства и Чингисхан // Татаро-монголы в Азии и Европе. - Москва: Наука,-1970.
8. Спуллер, Бертолд. Таърихи мугул дар Эрон. Тарчумаи Мадмуди Мирофтоб. -Тедрон,-1386 д. Таърихи мугул дар Эрон. Тарчумаи Мадмуди Мирофтоб. -Тедрон,-1386 д.
9. Султанов Т.И. Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана.-Алматы: Дайк-Пресс,-2001.
10. Юанн де Плано Карпини. История монголов. Путешествие в восточные страны. Введение, перевод и примечания А.И. Маленина.-СПб.,-1911.
11. Ч,увайнй, Атомалик Мудаммад. Таърихи Ч,адонкушой. Ба саъй, эдтимом ва тасдеди аллома Мудаммад Абдулваддоби Казвинй. Ч,илди I. Матни асосй 290 сад. -Лейден, 1911 / Чопи литографй. -Тедрон: Дунёи китоб,-1385 д. Чопи чадорум.
СОХТОРИ ^АРБЙ-МАЪМУРИИ ДАВЛАТИ МУГУЛДО
Дар макола масъалаи сохтори дарбй-маъмурии давлати мугулдо мавриди баррасй карор гирифтааст. Дар давлати мугулдо дастабандии сиподиён аз руи низоми даднафара, саднафара, дазорнафара ва даддазорнафара сурат мегирифт. Хурдтарин водиди сиподро дар сипод гуруди даднафараи низомиён ташкил медоданд, ки яке аз ондо фармондед таъйин мегашт. Сардори низомиёни дазорнафара ва даддазорнафараро амири туман меномиданд. Аксари амирони туман аз бузургони мугул таъйин мешуданд, ки ондо пешвои ягон кабила буданд. Тамоми дудуд ва адолии мамлакат ба се кисми бузург чудо шуда буд, ки ондо аз чаноди чап, чаноди рост ва васат иборат буданд. Х,ар як кисмат дар навбати худ ба тумандо чудо мешуд, ки дар як туман даддазор нафарро ташкил мекард ва ондо дар навбати худ аз гуруддои «дазорнафара», «саднафара» ва «даднафара» иборат буданд. Сарфармондедии дар як аз ин кисмдои бузургро ашхоси наздики Чингизхон-навкарон ва нуйондо ба удда доштанд. Водиддои сиподиёни мугул аз саворагон, пиёда ва кумакй иборат буданд. Ба гайр аз артиши асосй Чингизхон дар ихтиёри худ боз горди хонй дошт, ки онро худи у фармондедй мекард.
Калидвожадо: Чингизхон, цабила, мугул, сохтор, артиш, сипо;й, фармондед, гурух, амир, рутба, горд.
ВОЕННО-АДМИНИСТРАТИВНОЕ УСТРОЙСТВО ГОСУДАРСТВА МОНГОЛОВ
В статье рассматривается вопрос военно-административного устройства государства монголов. В государстве монголов структура войск организовалась по системе десятичной, сотничной, тысячной и десятитысячной системе. В войсках самое низшее звено состояло из десяти человек - десятники. Вся территория и население страны делились на три больших округа - левое крыло, правое крыло и центр. Каждый округ, в свою очередь, делился на туманы, каждый туман состоял из 10 тысяч человек, которые в свою очередь делились на «тысячи», «сотни», и «десятки». Во главе всех этих военно-административных подразделений стояли сподвижники Чингиз-хана-его нукеры и нойоны. Монгольские войска состояли из всадников, пеших и вспомогательных единиц. Кроме основного войска у Чин-гизхана была ещё и ханская гвардия, которая подчинялась самому Чингизхану.
Ключевые слова: Чингизхан, племя, монгол, структура, армия, солдат, командующий, группа, эмир, звание, гвардия.
MILITARY-ADMINISTRATIVE STRUCTURE OF THE MONGOL STATE
The article examines the issue of the military-administrative structure of the Mongol state. In the Mongolian state, the structure of troops was organized according to the decimal, hundredth, thousandth and ten thousandth system. In the troops, the lowest echelon consisted of ten people - foremen. The entire territory and population of the country was divided into three large districts - the left wing, the right wing, and the center. Each district, in turn, was divided into tumans, each tuman consisted of 10 thousand people, which in turn were divided into "thousands", "hundreds", and "tens". At the head of all these military-administrative divisions were Genghis Khan's associates - his nukers and noyons. Mongolian troops consisted of horsemen, foot-borne troops and auxiliary units. In addition to the main army, Genghis Khan also had the Khan's Guard, which was subordinate to Genghis Khan himself.
Key words: Genghis Khan, tribe, Mongol, structure, army, soldier, commander, group, emir, rank, guard.
Сведения об авторе: Саидов Абдукаххор-доктор исторических наук, главный научный сотрудник отдела древней, средневековой и новой истории Института истории, археологии и этнографии имени А. Дониша Национальной академии наук Таджикистана. Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. ак. Раджабовых, 7. E-mail: Saidov.45@mail.ru.
Information about the author: Saidov Abdukakhor-Doctor of Historical Sciences, Chief Researcher of the Department of Ancient, Medieval and Modern History of the A. Donish Institute of History, Archeology and Ethnography of the National Academy of Sciences of Tajik i-stan. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, st. ac. Radjabovs, 7. E-mail: Sai-dov.45@mail.ru.
УДК-9 (575.3)
АРХИВЫ ИНСТИТУТА ИСТОРИИ, АРХЕОЛОГИИ И ЭТНОГРАФИИ ИМ. А. ДОНИША НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК ТАДЖИКИСТАНА КАК ИСТОЧНИК ПО ИЗУЧЕНИЮ ИСТОРИИ И КУЛЬТУРЫ ТАДЖИКСКОГО НАРОДА (на примере отдела истории искусств)
КАБИЛОВА Б., Институт истории, археологии и этнографии им. А. Дониша
Уважение к минувшему - вот черта, отличающая образованность от дикости
А. С. Пушкин
Важной частью исторического и культурного прошлого любого народа являются архивные фонды, представляющие совокупность документов, которые имеют важное историческое, научное, социальное, эко-
