CC BY
11ТАЪРИХИ ЕАТАНИ-ОТЕЧЕСТЕЕННАЯ ИСТОРИЯ-NATIONAL HISTORY
4-»
УДК-72 (51)
ИХТИЁРУДДИН - МEЪМOP ВА TAPPO^H ША^РИ ХOHБOЛИF (ПЕКАН) - nOCTTÁXTM ЧИН
AМИPШOEB С. Н., Институти таърих, бостоншиноси ва мардумшиносии ба номи А. Дониш
Сахми хонадонхои точикй даp yмypи фаpхангии Чин даp асpхои миёна (XIII-XIV) махсyсан, пас аз таъсиси сyлолаи Юон бештаp гаpдид, ки гуиё як навъ эхёи нуФузи кадимии фаpханги сyFдиён даp ин саpзамини дypдаст буд. Импеpияи Юон (1271-1368) - давлате буд, ки даp кисми зиёди худуди Чин аз чониби мyFyлхо бо саpваpии набеpаи Чингизхон ^убилой коон, ки истилои Чинpо даp соли 1279 анчом дода буд, таъсис ёфт. Пас аз таъсиси сулолаи Юон, теъдоди мусулмонон даp Чин py ба афзоиш нихода, даp ин миён хонадонхои точикие, ки даp Чин буданд, даp муддати ду асp даp иктисодиёт, сиёсат, низоми хаpбй, коpхои фаpхангй ва Fайpаи ин даp импеpия чойгохи хоссаи хyдpо даp чомеаи чинй баpчаста сохтанд, ки накши онон даp таъpихy фаpханги Чин то ба имpyз pавшан намyдоp аст.
Ин нукта мавpиди таъкид аст, ки хамкоpихои гуногунсохаи хонадонхои точикй бо маpдyмони Чин на танхо даp давpони импеpияи Юон pyшд каpд, балки пешинаи он ба давpахои дypи таъpихй меpасад. Импеpатоpони Чин аз манотики гуногуни Осиёи Маpказй, махсусан аз СyFди бyзypг (Самаpкандy Бyхоpо), донишмандон ва хyнаpмандони маъpyфи точикpо ба Чин даъват мекаpданд ва аз донишу малакаи онхо истифода менамуданд. СyFдиён, ки бо Чин хамсаpхад буданд, аз чумлаи точиpони маъpyфи замон махсуб мешуданд, даp он давpа бо истеъдодхои тичоpатй-бозаpгонй, хyнаpй, идоpакyнии давлат, хаpбй, тандypyстй, илму фаpханг ва Fайpахо шинохта шуда буданд. Чинихо мехостанд ба воситаи онхо фаpханги давлатдоpии хyдpо пypобypанг кунанд.
Хонадонхои точикй даp pyшди импеpияи Юон сахми беназиpе гузоштаанд, ки осоpy таъсиpи онхо даp имтидоди якчанд садсола raprap будааст. Мyаppихи бyзypг ва сиёсатмадоpи маъpyфи точик-Рашидуддин Фазлуллох даp китоби худ "Ч,омеъy-т-тавоpих" ме^яд: "Чин даp давpаи Xyкмpонии Кубилой коон ба 12 нохия таксим мешуд, ки хаp яке аз онхоpо хоким ва муовини хоким идоpа мекаpданд.
Аз ин 12 нафаp хоким, 8 нафаpи онх,о аз чумлаи мусулмонон буданд ва даp нохияхои бокимонда мусулмонон чонишини хоким буданд". Даp асpи XIV шyмоpаи умумии ахолии мусулмон даp Чин 4 миллион нафаppо ташкил медод [4,344].
ч
шов л . тг* • I ль «»•»'»■«•Л'ч ст.«
Мучассамаи Ихтиёруддин дар Чин.
Хдмин тарик, маком ва ахдммияти мусалмонони Чинро дар давраи сулолаи Юон тасаввур кардан мумкин аст. Дар корх,ои давлатдории сулолаи Юон, мусалмонон, ба вижа точикон на танх,о дар вазифах,ои вазирй, идоракунии савдо, назорати молияи империя, балки дар корх,ои илмй-фарх,ангй, сох,ах,ои х,арбй, тандурустй ва гайра низ фаъолият мекарданд.
Яке аз фарзандони баруманди точик, меъмори маъруф Ихтиёруддин мебошад, ки дар меъморй ва таррох,ии шах,ри Пекан (Хонболиг) ширкати фаъол доштааст. Маълумоти таърихиро доир ба х,аёту фаъолияти у камтар дар ихтиёр дорем. Танх,о ин маълум аст, ки дар асри XIII таваллуд шуда, соли 1312 вафот намудааст. У дар адабиёту сарчашмах,о бо номх,ои: Ихтиёруддин - ad-dIn, Хайдирдинг [7], Якдилдин [1], ШШЙЙТ[9],
Yëhëidië'ërdmg [6], араб.: ирМ , AmIr aD-DIn, Хедиэрдинг [7] ва гайрахо зикр гардидааст. Дар адабиёти чинй бо номи "Yëhëidië'ërdmg" яъне "Ихтиёруддин" ва "Созандаи Хонболиг" шинохта шудааст. Номи кадимаи шахри Пекан дар забони чинй Даду (Дайду) ^Мй; пойтахти бузург) ва ба мугулй "Хонболиг" яъне "Шах,ри Хон" мебошад.
Ихтиёруддин меъмори маъруф, таррохи лоих,ах,ои чандин касру бинои шах,ри кадимаи Пекан буд. Дар "Таърихи умумии Чин" ва хам дар доирах,ои академй ва инчунин, дар китобх,ои дарсй Ихтиёруддинро меъмори араб меноманд. Гуё пас аз сукути сулолаи Аббосиён (соли 1258) шумораи зиёди мусулмонон (арабх,о) ба Чин омаданд, ки яке аз онх,о Ихтиёруддин мебошад. Ин фарзия бунёди вокей надорад.
Мувофики маълумоти саpчашмахои чинй Ихтиёpyддин пеш аз таъсиси сулолаи Юон даp Чин даp давлати "Дашй", даp хонаводахои Хуэй-хуэй (мусулмонхо), ки аслан точикон буданд, зиндагию фаъолият менамуд. Нависандаи чинй Оуян Сюан (1283-1358) даp "Коллексияхои Гуйчжай" даp чилди нухум, боби "Стэла Ма Хэ Маша"1 оваpдааст, ки истилохи "Даши-(^^)" аз калимаи фоpсй "тазик" гиpифта шудааст, ки маънои "точик"-pо доpад. Аз замони сулолаи Тан даp китобхои таъpихии Чин аpабхоpо "даши" меномиданд, аммо ин баъдтаp, (аз асpи XI милодй) таFЙиp ёфт ва бо он одатан ба эpониёни мусулмоншудаи фоpсизабон ишоpа менамуданд.
Тавpе донишманди бpитониёй Ч,. А. Бойл кайд каpдааст, "Тазик-истилохест, ки тypкхо нисбат ба фоpсизабонон истифода мебypданд". Пpофессоpи Донишгохи Чжэсзян, Хуанг Шисзян даp идома кайд каpдааст: "Даp сулолаи Юони мyFyл калимаи тазик (Tazïk) ба фоpсизабонон ишоpа мешуд, на ба аpабхо". То ба имpyз ин истилохpо нисбат ба фоpсизабонон истифода мекунанд [7, 04].
Даp навиштахои Оуян Суян "Коллексияхои Гуйчжай" гуфта шудааст, ки номхои фаpзандон ва набеpахои Ихтиёpyддин-Mа Хэ Маша (Мухаммадшох), Му Ба ^иша, Худу Луша, Юши Шэнси, Хубу Шангшу, Алу Хунша пасванди "ша" доpанд, ки ин насаби маъмулии фоpсй буда аз калимаи sah (шох) таpчyма шудааст, гаpчанде ки пасванди "хедй" "D" аpабист, фоpсизабонон низ аз ин пасванд даp ному насабхои худ истифода менамуданд, масалан, пешвоёни мусалмонон Сайфуддин ва Амиpyддин, ки даp давpаи охиpи хyкмpонии сулолаи Юон "Чднги Бакси"-pо даp Гуанчжоу баpангехтанд, фоpсизабон хастанд. Инчунин pассом ва минётypнигоpи маъpyфи точик Камолуддини Бехзод (асpи XV) "Сохтмони калъаи Хевеpниг" ("Хикоёти" Хамса)-pо, ки даp он сохтмони калъа аз чониби меъмоpони точик сохта шудааст, ба тавpи возех тасвиp намуда ва айни замон даp Китобхонаи Бpитониё махфуз аст. Маълум мешавад, ки Ихтиёpyддин аз оилаи меъмоpони эpонй буда, импеpатоpони сулолаи Юон ба чоp насли ин хонавода оpоиши меъмоpии касpхои Юаншанду ва Юандадypо боваp каpдаанд [7,06].
1 Оуян Сюан (Юан Гун, Хао Гуйчжай-1973/83-1358)-яке аз нависандагон ва
xyшнaвисони 6ap4acTan чинй дap замони xyкмpонии сулолаи Юон мебошад. У муаллифи китобхои: "Коллексияхои Гуйчжай", "Сулолаи Тан", "Мухофизати дapёи Чжиченxэ", "Сфатегияхои мухофизати ^py^arâ" ва Faйpa. Инчунин у солнома ва тaъpиxи се сулолаи Чи^о "Ляо, Сзин ва Сун" Tapra6 додааст. Myappиx дap чилди нухуми китоби "Коллексияхои Гуйчжай", ки дap 15 чилд навишта шудааст, сахми xонaдони Иxтиёpyддинpо дap боби "Стэла Ma Хэ Маша" ва "Kaхpaмони Сюанли ва Тайфу" навиштааст. Айни замон кисми зиёди аз навиштахои Оуян Сюан дap Институти китобхои бостонй ва фapхaнгии Чин, (Донишгохи омузгоpии Пекан) ва дap осоpxонaхои Чин махфузанд.
Точик бyдани Ихтиёруддин аз далелхои профессори Донишкадаи забон ва адабиёти Донишгохи марказии миллатхои Чин, Ху Чженхуа равшан мешавад, ки дар тахдидоти худ овардааст, ки мегуяд: аввалин меъмори шахри Пекан, як нафар хуэй бо номи Якдилдин (Ихтиёруддин) аз давлати Даши-минтадахои гарбии сулолаи Юон мебошад. Дар чараёни равшан намудани ин далел, профессор Ху Чженхуа ба хулосае меояд, ки ин шахс точик буд ва дар ин хусус нудтаи назари худро чунин шарх медихад: 1. номи таррох Якдилдин бо номи Yak-Dil-Din (Yak «як», dil «дил», din «дин») навишта шудааст, маълум аст, ки ин калима форсй-точикист; 2. зодаи давлати "Дашй" мебошад; муаррихони Чин форсизабонхо (точикон)-еро, ки исломро дабул карда буданд, "тянфан" ё "даши" меномиданд; "Даши", тавре ки донишманди чинй борхо изхор доштааст, транскрипсияи калимаи "точик" ба чинй мебошад; 3. "Хуэй Хуэй" маънои "мусалмонон"-и форсизабонро дорад [1, 195-196].
Ихтиёруддин, ки дар Чин хамчун созандаи Хонболиг-Пекан машхур ва шинохта шудааст, бидуни тардид точик аст.
Хеле пеш аз он, ки Кубилой доон императори сулолаи Юон шавад, Ихтиёруддин (Ikhtiyar al-Dïn)-pо хамчун меъмор ва таррохи машхур мешинохтанд ва ба у эхтирому эътимод доштанд. Дар соли аввали хукмронии сулолаи Чжунтун (Империяи Юон 1260-1264), Ихтиёруддин инчунин дар идораи "Cha Dier" (Ча Диер) кору фаъолият менамуд. Дама хунармандони гайринизомй, ки ба дасри Юон Шизу тааллуд доштанд, дар тобеияти Ихтиёруддин буданд. «Чадиер», ки ба забони мугулй маънои «лужанг»-ро дорад, як муассисаи махсуси мухандисии шахрвандй буд, ки хунармандони он дар давраи сулолаи Юон масъули идоракунии дасрхо ва сохтмони шахрхо буданд. Дар сохтмону таррохии чандин бинову дасрхо барои империяи навтаъсиси Юон, Ихтиёруддин ва писари у Мухаммадшох сахмгузор буданд. Дар навиштахои Оуян Суян "Коллексияхои Гуйчжай" (чилди нухум) гуфта шудааст, ки хар ду ин шахс масъулини Вазорати мехнат буда, гузаштагони онхо аз мусалмонони минтадахои Сию (минтадахои Fаpбии Чин, мухочирони Осиёи Миёна) махсуб мешуданд [5, 187]. Дар соли чахоруми хукмронии сулолаи Чжунтун Ихтиёруддин тасмим гирифт, ки чазираи Лигун Сюнхуа сулолаи Сзинро (хозира боги Бейхайи), ки ба харобазор табдил ёфта буд, бардарор кунад. Дар аввали соли хукмронии сулолаи Юон (1264 милодй) бо фармони Юон Шизу (Кубилой доон) маъбади Гуанхон дар чазираи Сюнхуа ва дигар идорахои расмиро мувофиди услуби меъмории чинй Ихтиёруддин дар муддати ду сол бозсозй намуд. Дар ин лоиха Ихтиёруддин истеъдоди барчастаи меъмории худро нишон дод. Кубилой доон хеле хушхол шуда, ба Ихтиёруддин салохияти бештар дод. Мохи августи соли хаштуми хукмронии сулолаи Юон Ихтиёруддин аз чониби Кубилой доон нигахбони дасри "Далуачй" ва рохбари масъули санъатгарони мухталифи "Cha Dier" (бюрои Ча Диер) дар назди Дукумати Чин таъйин гардид [7, 08].
■an с«п
» ЖК »ЯШ ♦ Ж« яг. МШ = <>;■ * «ps *« — w«
tt i»e "»ipi
На^шаи Хонболиг - Пекан.
Пас аз чунин сохтмонхо ^убилой коон хост, ки кyдpатy бyзypгии худ ва бyзypгии импеpияи хyдpо бо сохтани пойтахти бошукухе нишон дихад. Маълум буд, ки у чунин таpхpо бо усули анъанавии миллати худ амалй каpда наметавонист. Баpои х,амин у бо Лю Бинжун ва Ихтиёpyддин даp сохтани шахpи кадимаи ХонболиF, пойтахти Чин маслихат каpд. Бояд зи^ намуд, ки Пекан на танхо пойтахти Чин, балки аввалин шахpи таъpихии Шаpк низ мебошад. Ин маpкази сиёсй, иктисодй, фаpхангй ва низомии бисёp сулолахо даp таъpихи Чин аст.Он таъpихи тулонй ва меpоси бенихоят Fании фаpхангй доpад.
Даp мохи декабp Кубилой коон ба Ихтиёpyддин амp дод, ки бо Лю Бинчжун, Чжан Роу, Дуан Тяню ва дигаp шахсони мансабдоpи Хан, инчунин Е Субухуа ва дигаp акаллиятхои кавмй касp созад. Ихтиёpyддин даpк намуд, ки таppохии умумй ва банакшагиpй калиди тамоми лоиха аст. Кдбл аз OFOЗи pасмии сохтмони шахp Ихтиёpyддин ва хамкоpони у мухити ЧyFpофии шахp ва нохияхои атpофи онpо дакикан тадкик каpда, таpхи чадидеpо даp асоси меъмоpии суннатии Чин ва хусусиятхои чyFpофй тахия намуданд. Ихтиёpyддин даp омодасозии тачхизот, интихоби бинокоpон, Xyнаpмандон ва Fайpа аз байни точикону дигаp мусулмонхо чоpахои дахлдоp андешид. У тасмим гиpифт, ки баpои сохтани як шахpи бyзypг аз усули меъмоpии суннатии чинй истифода кунад ва тибки анъаноти Чин, шаpоити pyшди таъpихй ва хусусиятхои чyFpофй Накшаи генеpалии тамоми шахp тахия гаpдид [8, Ч,.5, Б.З].
Баpои ичpои комили он ва ба намоиш гузоштани бyзypгии импеpияи Юон Ихтиёpyддин касppо даp намоёнтаpин ва мyхимтаpин макони шахp таppохй намуда, онpо ба маpкази шахp табдил дод. Меъмоpии касpи бошукух ва манзаpахои чаззобу pангоpангии табииpо бо хам якчо намуда, зебоии сунъию табииpо ба вучуд оваpд.
Меъморони форс. Камолуддин Бех,зод.
Даp мавpиди банадшагиpй ва сохтмони Юон Дадy (Пекан) Чэн Дэжи саpмyx,аppиpи китоби "Таъpихи умумии Чин" чунин хyлоса намyдааст: «Банадшагиpони Хонболиг (Юон Даду/Дайду) ва таppоx,и аксаpи ша^хо Лю Бинчжун ва Ех,еди Дин (Ихтиёpyддин) буданд. Онх,о лоихди ХонболиFpо тибди надшаи меъмоpии дадимаи Чин таppоx,й намуданд. Худуди шаx,p ба даpозии тадpибан 7400 метp аз шимол ба чануб, пахдоияш аз шаpд ба Fаpб 6650 метp буда, ду даpвоза даp дисми шимол ва се даpвоза даp самти шаpд, Fаpб ва чануб дошт. Атpофи шаx,p бо чохдо их,ота гаpдида, шаx,pи импеpатоpй даp маpкази дисми чанубии Дачен (Гочени беpyна) чойгиp шудааст. Даp ин минтада дисми чанубии шаx,pи импеpатоpй даp шаpди Мияги чойгиp аст. Рохдои асосии ин шаx,pи бyзypг ба суи даpвозаx,о мебаpанд. Даp байни pоx,x,ои асосй маъбадх,о, кучах,о ва чохдо дида мешаванд. Идоpаxо, фypyшгоxxо ва бинохои истидоматй даp кучаву хиёбонхои гуногун чойгиpанд.Шаxp ба шаст хиёбон тадсим шудааст, аммо ин хиёбонхо танхо вохидхои маъмypй хастанд ва онхо ба мисли сулолахои Хан ва Тан Чанъан дасpx,ои пушида нестанд» [3,276].
Сохтмони девоpхои шах^ соли 1264 ва K^pH импеpатоpй аз соли 1274 0F0з ёфтааст. Хиёбонхои шахp бештаp ба шакли тахтаи шатpанч монандй доpад. Таppохии ХонболиF (Юон Дадy) даp пайpавй аз услу6и конФутсияи классикй, Чжоу-ли (^Ш, "Чжоу Ли") сypат гиpифта, ки бо 9 хиёбон даp шаpк, Fаpб, чануб ва шимол, мутобик ба конуни "9 мехваpи амудй, 9 мехваpи уфукй" сохта шудааст. Даp аксаpи шахpхо байни даpвозахо кучахои васеъ ^ürap буданд, ки баpои аспхои боpкаш пешбинй шудаанд. «Даp шахp 4 намуди хиёбонхо ва тангкучахо мавчуд буд: хиёбонхои асосй, хиёбонхои хypд, кучахои асосй ва тангкучахо. Хиёбонхои асосй доpои 24 зина, хиёбонхои хypд 12 зина буда, 364 кучаи асосй ва 2900 тангкуча мавчуд буд. Хиёбони асосй шахppо ба 50 майдон таксим мекаpд, ки хаp яки онхо номи хyдpо доштанд. Даp кисми зиёди шахp се бозоpи асосй мебошад, ки хаp яке аз онхо даp минтакахои мухимми сеpодам чойгиpанд ва ду вазифа доpанд: маpкази тичоpатй ва маpкази фаpхангию фаpоFатй. Пас аз таъсиси сулолаи Юон даp соли 1271 ^убилой коон соли 1272 шахppо, ки он замон бо номи Чжунду (Ф^В - пойтахти маpказй) шинохта буд ба номи ХонболиF (Юон Даду/Дайду) - "пойтахти бyзypг" иваз каpд, ки маpкази импеpияи Юон гаpдид ва баъзе коpхои сохтмонй даp шахp то соли 1293 идома ёфтанд [9].
Бар^арорсозии Юон Даду (ша*ри Пекан).
Ин шахp доpои мавкеияти мухим ва касpхои бохашаммате буд, ки Чинpо даp саpосаpи чахон машхyp каpдааст. Тули садсолахои дигаp бо вучуде, ки касpхои пойтахт боpхо мавpиди бозсозй каpоp гиpифтанд, хамаи онхо даp асоси бинохои сулолаи аввали Юон бунёд шудаанд. ХонболиF (Юон Даду) боpи аввал ба маpкази сиёсй, фаpхангй ва иктисодии Чин табдил ёфт ва пас аз он Чангъан ва Лоянpо, ки аз замони
сулолаи Чжоуи Fаpбй пойтахт буд, иваз каpд. Боpе ^убилой доон муваффадияти дypахшони сохтмони пойтахти сулолаи Юонpо дида, бо xаячон гуфт: "Ман даp ин чо зиндагй мекунам, то xyкмpонии абаддyдpати чаxон - Тyлyйpо пешвоз гиpам..." [8,Ч,.5 Б.З]. Ихтиёpyддин даp ин лоиxаи оличаноб саъйи зиёд ба хаpч дода, тамоми дониш ва неpyи хyдpо ба бунёди он pавона каpдааст.
Маxз даp xамин давpа сайёxи машxypи Венетсия Маpко Поло ба Хонболиг сафаp каpда, тамоми шаxp ва дасpxои ^убилой доонpо тавсиф намудааст: «..^p байни дасpи хони бyзypг девоpxои хypдy калон x1yЧpаxо бо тилло ва нyдpа пушонида шудаанд ва аждаxовy xайвоноти ваxшй, паppандаxо, аспxо ва xама намyдxои xайвонот даp онxо наддошй шуда, девоpxо чунон пушонида шудаанд, ки ба чуз тилло ва наддошй чизе ба назаp намеpасад... Садф сypх, сабз, кабуд, заpд, аз xама pангxо нозукона ва моxиpона кандакоpй шуда, мисли бyлyp аз дyp даp атpофи дасp медypахшад» [2, 137-138].
Ихтиёpyддин пас аз ба итмом pасонидани лоиxа пиp шуд ва деpе нагузашта вафот каpд. X,yнаpмандон аз фавти устоди худ хеле гамгин шуда, хостанд баpои y мучассамаи сангин таpошанд. Азбаски мyчассаматаpошй ба таълимоти ислом мувофидат намекаpд, мачбyp шуданд, ки аз ин ^p даст кашанд. Баъдан Юон Женсзун Ихтиёpyддинpо бо мукофоти зиёди xyкyматй: даxpамони вафодоp ба Сюанли, Тайфу, Кайфуйи Туншангжуго, Чжао Гогун номида ва пас аз маpгаш ба унвони фахpии Чжунмин саpфаpоз каpданд. Писаpи Ихтиёpyддин, Мyxаммадшоx (Ма Хе Маша) фаъолияти идоpаи "Cha Dier" (Ча Диеp)-pо ба чои падаpаш идома дод. Ихтиёpyддин ва фаpзандонаш ба муддати чаxоp насл даp вазоpати мазкyp коp каpда, xамчyн pоxбаp идоpаи "Ча Диеp"-pо саpваpй мекаpданд ва оилаи мyxандисони сохтмонй даp сулолаи Юон гаpдиданд [6, 05].
Даp Импеpияи Юон дигаp xyнаpмандони точик низ зиёд буданд ва онxо на тащо ба бунёди дасpy биноxо, инчунин даp сохтани xаммомxо, хиштxои сиpдоpи кабуд, масчидxо, биноxои таълимй, pасадхонаxо, боFxо ва Fайpаxо ба меъмоpии анъанавии Чин саxмгyзоp буданд. X,yнаpи меъмоpии эpонй ба самти шаpд паxн шуда, ба таъpихy фаpxанги Чин таъсиpи бyзypг pасонид. Таppоxиxои Ихтиёpyддин, мисли дасpи сулолаи Юон, махсусан сохтмони шаxpи Пекан даp pyшди сохтмон даp давpони Xyкмpонии сyлолаxои баъдй чун Мин ва Сзин низ таъсиpи амиди хyдpо гузошт. Ин аxд як маpxалаи мyxим даp таъpихи меъмоpии Чин аст.
Ин ва бисёp мисолxои дигаp аз он шаxодат медиxанд, ки аз замонxои дадим чинщо ба таъсиpи фаpxангии дигаpон, аз чумла точикон бо таxаммyл муносибат каpда, аз онxо омухтанд ва бо ин фаpxанги хyдpо Fанитаp гаpдониданд.
АДАБИЁТ
1. 1. Алимов Р. К. «Таджикско-китайское культурное сотрудничество как важный аспект двустороннего стратегического партнерства». Китай в мировой и региональной политике. История и современность-2012. С. 416.
2. 2.Марко Поло "Книга о разнообразии мира". Пер: И. Минаева. Москва-2005. С.478.
3. З.Чэнь Дэчжи, редактор: «Всеобщая история Китая», том-8, том-1, Шанхайское народное издательство, Шанхай-1997, С. 831.
4. 4.Kenneth W. Morgan «Islam, the Straight Path: Islam Interpreted by Muslims». New York 1958. P.453 (Chapter 9: Islamic Culture in China by Dawood C. M. Ting).
5. 5.R. Amitai and M. Biran "Nomads as Agents of Cultural Change: The Mongols and Their Eurasian Predecessors". University of Hawai'i Press on 2015. P. 335. (Ch.8 George Lane. "Persian Notables and the Families Who Underpinned the Ilkhanate".
6. 6.Wang Qian. "Architect Yuan Dadu also Heidier Ding ". Source: cultural industry, No.04 - 2014. Р.6.
7. 7МШЯ. — 2012#Я^£Еги». №4».
ШШШ - 2012. Ж12. (Lin Meicun. «The Baptism of Persian Civilization - The fourth in Iran in 2012». «School of Archaeology and Museology №4». Forbidden City - 2012. P.12).
8. 8.ii. 0(Ai) . #ж-1934. (Пер. Чэнь Юань. "Текстовые исследования хуэй-хуэй западных регионов в период династии Юань" (Восемь томов). Пекан-1934).
9. 9.ШШШШЖШ-^ШШЯТ (Tr: Muslim Architect-Yehdie Ding) [Манбаи
электронй]. https://freewechat.com/a/MjM5NzQxNzg2MA==/2653364072/1.
ИХТИЁРУДДИН - МЕЪМОР ВА ТАРРО^И ША^РИ ХОНБОЛИГ (ПЕКАН) - ПОЙТАХТИ ЧИН
Дар ин макола хаёту фаъолияти яке аз фарзандони халк и точик дар Чин, меъмор ва таррохи Хонболиг (пойтахти кадимаи Чин) Ихтиёруддин, ки дар Чин бо номи "созандаи Хонболиг" машхуру шинохта аст, бахшида шудааст. Муаллиф тавсифи фаъолияти Ихтиёруддинро аз соли аввали хукмронии сулолаи Юон (соли 1260) огоз кардааст. Дар ин давра ^убилой коон бо Ихтиёруддин шиносой пайдо намуда, хамкорихои худро огоз кардаанд.
Дар маколаи мазкур мувофики маълумоти таърихй ва сарчашмахои чинй сахми Ихтиёруддин дар меъморй ва таррохии пойтахти кадимаи Чин баррасй гардидааст. Дар асоси маълумоти ба даст омада муайян карда шуд, ки Ихтиёруддин ва фарзандони он дар идораи "Ча Диер", ки як муассисаи махсуси мухандисии шахрвандй буд, масъули идоракунии касрхо ва сохтмони шахрхо буданд. Хонаводаи Ихтиёруддин дар чахор насл идораи "Ча Диер"-ро сарварй мекарданд. Муаллиф масъалаи мансубияти нажодии Ихтиёруддинро мувофики адабиёту сарчашмахои таърихй тахлил карда, араб будани уро рад намудааст.
Калидвожахр: Ихтиёруддин, Мууаммадшоу, тоцик, тарроу, меъмор, Ча Диер, Кубилой цоон, Империяи Юон, Хонболиг, Юон Даду, Пекан.
ИХТИЯРИДДИН - АРХИТЕКТОР И ДИЗАЙНЕР ХАНБАЛЫКА (ПЕКАН) - СТОЛИЦА КИТАЯ
Статья посвящена жизни и творчеству одной из таджикских семей в Китае, архитектора и дизайнера Ханбалыка, (древней столицы Китая), Ихтияриддин, известного в Китае как «создателя Ханбалыка». Автор рассказывает о деятельности Ихтияриддина с начало года правления династии Юань (1260 г.), в этот период, Хубилай хан познакомился с Ихтияриддином и начал свое сотрудничество. В этой статье, согласно историческим данным и китайским источникам, также рассматривается вклад Ихтияриддина в архитектуру и дизайн древней столицы Китая, который внес большие изменения в историю и культуру Китая. На основании полученной информации было установлено, что Ихтияриддин и его дети работали в офисе «Cha Dier», специализированном инженерно-строительном учреждении, для управления дворцами и городским строительством, в течение четырех поколений возглавляли администрацию Ча Диера и стали семьей инженеров-строителей династии Юань. Также автор анализирует вопрос об этнической принадлежности Ихтияриддина в соответствии с литературными и историческими источниками и отрицает его арабское происхождение.
Ключевые слова: Ихтияриддин, Мухаммедшах, таджик, дизайнер, архитектор, Ча Дайер, Хубилай хан, Юаньская империя, Ханбалык, Юань Даду, Пекан.
IKHTIYARIDDIN - ARCHITECT AND DESIGNER KHANBALIG (BEIJING) - CAPITAL OF CHINA
The article is devoted to the life and work of one of the Tajik families in China, the architect and designer of Khanbalik (the ancient capital of China), Ikhtiyoruddin, known in China as the "creator of Khanbalik". The author tells about the activities of Ihtiyoruddin since the beginning of the year Yuan Dynasty (1260), during this period, Kublai Khan met Ihtiyoruddin and began his cooperation. Also, this article, according to historical records and Chinese sources, discusses the contribution of Ikhtiyoruddin to the architecture and design of the ancient capital of China, which made great changes in the history and culture of China. Based on the information received, it was established that Ikhtiyoruddin and his children worked in the Cha Dier office, a specialized civil engineering institution, to manage palaces and urban construction, for four generations headed the Cha Dier administration and became a family of Yuan Dynasty civil engineers. The author also analyzes the issue of ethnicity of Ikhtiyoruddin in accordance with literary and historical sources and denies its Arab origin.
Key words: Ikhtiyoruddin, Muhammedshah, Tajik, designer, architect, Kublai Khan, Cha Dier, Yuan Empire, Khanbalik, Yuan Dadu, Beijing.
Сведения об авторе: Амиршоев Сиёвуш Нурмухаммадович-младший научный сотрудник отдела древней, средневековой и новой истории Института истории, археологии и этнографии им А. Дониша НАНТ, Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. ак. Раджабова, 7. E-mail: Siyova_87@mail.ru
Information about the author: Amirshoev Siyovush Nurmuhammadovich - Junior Researcher of the Department of Ancient, Medieval and Modern History of the Institute of History, Archeology and Ethnography named after V.I. A. Donisha NANT. Adress: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, st. ak. Radjabovs, 7. E-mail: Siyova_87@mail.ru
