Научная статья на тему 'ВОДНЫЙ МИР В СКАЗКАХ АСТРАХАНСКИХ И ДОНСКИХ КАЛМЫКОВ'

ВОДНЫЙ МИР В СКАЗКАХ АСТРАХАНСКИХ И ДОНСКИХ КАЛМЫКОВ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
22
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ВОДНЫЙ МИР В СКАЗКАХ АСТРАХАНСКИХ И ДОНСКИХ КАЛМЫКОВ»

Д. В. Убушиева

(канд. фил. наук, научный сотрудник

КалмНЦ РАН) 001 10.22162/2587-6503-4-4-49-81

Водный мир в сказках астраханских и донских калмыков

* Статья подготовлена в рамках Госзадания № АААА-А17-117030910099-8 «Фольклор монголоязычных народов: тексты и исследования» (2017).

Волшебная сказка является одним из ярких жанров калмыцкого фольклора. Несмотря на то, что сказки основаны на вымысле и фантастике, они отражают особенности быта и уклада жизни калмыцкого народа. Ареал проживания информантов-сказочников накладывает определенный отпечаток на содержание сказок. Сказки, зафиксированные у астраханских и донских калмыков, вобрали и сохранили специфические территориальные реалии быта, а также мифологические представления, связанные с водной стихией.

Отношение калмыков к рыбе (рыболовному промыслу), о жертвоприношении царю воды — хозяину водного царства — подробно описано У. Д. Душаном [Душан 2016]. Т. Г. Борджановой исследована промысловая поэзия калмыков на образцах благопожеланий, песен и запретов [Борджанова 2007]. Э. П. Бакаевой рассмотрено выражение

/ о о и и 1

нутг усн болх стать родной землей, родной водой, исследователь отмечает: «Глубинное значение понятия нутг усн также раскрывается в связи с анализом понятия «земля-вода», под которым понимается пространство этноса. В культуре многих народов алтайской общности понятие «земля-вода» (калм. Назр-усн) является обозначением территории, имеющей собственного духа-покровителя, или хозяина местности [Бакаева 2016: 100-101]. С. Е. Бачаевой проведена классификация рыболовной терминологии на примере монгольских языков [Бачаева 2011]. Нами ранее рассмотрен мотив преодоления водного пространства в Багацохуровском цикле калмыцкого героического эпоса «Джан-гар» [Убушиева 2011].

Документально исторические сведения о расселении и перемещении субэтнических групп калмыков на территории царской России подробно исследованы У. Б. Очировым [Очиров 2010]. Относительно

астраханских калмыков отмечено, что в XVII в. «экономике калмыцкого ханства действительно был нанесён огромный урон, однако массовый голод в документах не фиксировался. Разорённые скотоводы, лишившись скота, перешли к Волге и стали кормиться рыболовством» [Очиров 2010: 51]. Относительно донских калмыков исследователь пишет следующее: «Первые крупные группы калмыков на Дону появились в последней трети XVII в. В ходе междоусобиц, вызванных борьбой пришедшего к власти Аюки-хана с конкурирующими группировками... Позже на Дон стали прибывать другие группы калмыков, причём не только крупные улусы, но и отдельные небольшие семьи» [Очиров 2010: 54].

Астраханскими калмыками называют часть калмыцкого этноса, проживавшего вдоль р. Волги. В этих краях в основном занимались рыболовецким промыслом. Ареал проживания информантов и их быт

и Т» «-»

наложили отпечаток и на сказочный материал. В настоящей статье предпринята попытка рассмотрения водного мира и связанных с ним реалий в двух волшебных сказках, записанных в среде астраханских и донских калмыков в XIX в.

Образец первой сказки «[Улада баатр]» ('[Богатырь Улада]')1 зафиксирован венгерским ученым Габором Балинтом в конце сентября 1871-1874 гг. среди астраханских калмыков [Kalmyk Folklore 2011]. Коллекция сказок Г. Балинта содержит пятнадцать образцов калмыцких сказок, записанных среди астраханских калмыков. В Приложении к данной статье в современной калмыцкой орфографии нами приводятся тексты сказок под №№ 5, 10, 12—15, переложенные с фонетической записи на латинице.

Второй образец сказки «ХурЬар заЬс дольж; авад, уснд хайж; окдг кевунэ тууль» ('Сказка о юноше, обменявшем ягнёнка на рыбу и отпустившем её в воду') записана Иваном Ивановичем Поповым в 1890-1892 гг. у донских калмыков [ГА РО]. Данные два сюжета сказок подготовлены нами для тома «Калмыцкие волшебные сказки» Свода калмыцкого фольклора.

Сказка отражает ярко выраженное отношение к водной стихии, сохранив рыболовецкую лексику. Проведенная выборка данной лексики демонстрирует следующее:

1 Здесь и далее в квадратные скобки заключены сказки, которые не имеют названий в оригиналах.

Лексема дала 'океан' отслежена с различными смысловыми нагрузками в 14, 23, 24 25, 26-м (21) смысловых абзацах, в 14-м смысловом абзаце — далан вврэНурнъ 'рядом с океаном', в 15-м смысловом абзаце — тер далатн долан хонга Назрас сорщ авдг дала 'тот океан, всасывает в себя все, [что находится] на расстоянии семи дней', в 16, 28-м смысловых абзацах — вргн далан кввэд 'у берега широкого океана', в 28-м смысловом абзаце — вргн дала 'широкий океан', в 21-м смысловом абзаце — далан кввэ 'берег океана', в 23, 24-м смысловых абзацах — далан арл дотр 'на острове морском'.

Лексема эрг 'берег' употреблена сказителем в 21-м смысловом абзаце, в 20-м смысловом абзаце — эргинъ гувдэд бээтн 'бейте берег [океана]', в 21-м смысловом абзаце — эргинъ гувдэд бээв 'стал пинать берег [океана]'.

Лексема кввэ 'берег' встречается один раз в 21-м смысловом абзаце.

Также в данном тексте отслежены три вида рыб: в 16 (3) смысловом абзаце — шврг 'ёрш', в 16, 28-м (2) смысловых абзацах — му шврг 'плохонький ёрш'; в 16 (3), 19, 21, 28-м (2) смысловых абзацах — цурх 'щука'; в 20, 21-м (2) смысловых абзацах — тул заНсн 'рыба таймень', и в 21-м смысловом абзаце — тул заНсн хээрдэд зогсад бээв 'рыба таймень попала на мель'.

Из рыболовецкой снасти в сказке упоминается одно приспособление в 19 смысловом абзаце — Нахулъ 'удочка', 19-м (2) — эн вмн бийд нег далад Нахулъ орклав 'с южной стороны одного океана ставил удочки', в 19, 21-м (2) смысловых абзацах зафиксировано — зун Нахулъ 'сто удочек'.

У. Душаном описано отрицательное отношение калмыков к рыбной ловле удочками [Душан 2016: 201], но данный образец сказки и многие другие тексты калмыцких сказок сохранили лексему Нахулъ 'удочка', и сюжеты сказок демонстрируют её применение по назначению. По времени записи сказка относится к концу XIX в., но сохранилась документальная переписка, датированная веком ранее, свидетельствующая о том, что калмыки все же использовали данный вид рыболовецкой снасти. «Так, весной 1729 г. торгутский тайша Дасанг писал российской администрации, что 'мой народ, подвергшись нападению во время войны, обнищал. Нет ни денег на пропитание, ни скота. Очень бедствует... разрешите в течение двух месяцев на Волге

1 Здесь и далее в круглых скобках обозначено количество встреченных лексем в абзаце.

питаться за счёт лова рыбы с помощью удочек и охоты на зверей'» [Батыров 2010: 105].

В 20, 21-м смысловых абзацах отслежены лексемы, также отражающие реалии рыболовецкого промысла, — ус орулад кввх 'загнав в воду [будет] гонять', в 21-м смысловом абзаце — ус орулад 'загнав в воду', в 20, 21-м смысловых абзацах — усн хооран татхла 'когда убудет вода', тул хээрдэд йовщ чадх уга 'таймень не сможет двигаться, [попав] на мелководье', в 21-м смысловом абзаце — уснд орул 'пусти в воду', тулНад оркв '[рыба] взбрыкнула',усна заНсн 'водные рыбы'.

Сюжет «ХурЬар заЬс дольж; авад, уснд хайж; окдг кевунэ тууль» ('Сказка о юноше, обменявшем ягнёнка на рыбу и отпустившем её в воду') из коллекции сказок И. И. Попова также демонстрирует приверженность водной стихии как характерную черту носителей народного слова, проживавших у речки Аюла в бассейне Дона. Донские калмыки также, как и астраханские, апеллировали рыболовецкой лексикой, в то же время данный образец сказки отразил представления калмыков о водном мире.

Сплошная выборка лексики, относящейся к рыболовецкому промыслу и демонстрирующей отношение к водному миру, такова:

В 5-м смысловом абзаце отслежены лексемы, отражающие водные реалии, — усна эргин кввэНэр 'вдоль берега реки'.

Также встречена промысловая лексика: в 5-м смысловом абзаце — шуугул татн гищ аашна 'будут тянуть сети [из воды]', в 6-м смысловом абзаце — заНс татщ НарНад 'вытянув [сети] с рыбой', заНсн 'рыба', в 7-м смысловом абзаце — догшн заНсн 'злая (хищная) рыба', заНсан уснд тэвэд окна 'выпустил ту рыбку в воду'.

В 7-м смысловом абзаце обозначены наименования рыб: шора шорНлщн болсн заНс татад авад Нарад ирнэ 'вытянули множество, словно муравьев, [ершей]', заНсас нег заНсна нернь шар балг заНсн 'из той [выловленной] рыбы одна называется осётр'.

В тексте данной сказки присутствуют лексемы, отражающие субэтническую привязанность к тому или иному виду продукции (мясу, рыбе): 5-м смысловом абзаце — хввНэр заНс дольщ 'обменял овцу на рыбу', в 6-м смысловом абзаце — заарта хввнэ мах идхэр зарНа заНсна мах идх болвч? 'чем есть мясо мускусной овцы может отведаешь рыбу?'.

Также в сказке сохранились мифологические представления о водной стихии, характерные данному субэтносу: в 5-м смысловом абзаце —уснас нег ут хар кун Нарч ирэд 'из воды появился длинный чёрный

человек', в 8-м смысловом абзаце — уснас саакут хар кун Нарч 'из воды снова появился длинный чёрный человек', дахулад уснд авад орна 'ведёт за собой в воду', гун уснд орщ узэд угав 'никогда не входил глубоко под воду', в 9-м смысловом абзаце — чирэНэн уснд кургхлэ 'когда коснулся лицом воды'.

Как отмечает С. Ю. Неклюдов: «Для калмыков (прежде всего прикаспийского района) характерны мифологические представления и культы, связанные с их промыслами, рыболовством. Особое значение среди локальных духов-хозяев имеет водяной хозяин Усун-хадын эзен...» [Неклюдов 1980: 750]. Наряду с этим персонажем исследователь выделяет еще один персонаж, относимый к водной стихии: «В Ойрат-калмыцкой мифологии хозяином водной стихии (и локальным хозяином вообще) является лу (лун), он же производитель дождя и громовержец» [Неклюдов 1980: 751].

Нами же выделен третий персонаж калмыцких волшебных сказок, соотносимый с водным миром, — ут (ик) хар кун 'длинный (большой) чёрный человек'. Сказка «ХурЬар заЬс дольж; авад, уснд хайж; окдг кевунэ тууль» ('Сказка о юноше, обменявшем ягнёнка на рыбу и отпустившем её в воду') одна из немногих, сохранивших данный персонаж. В тексте сказки повествуется: из воды появляется ут хар кун 'длинный чёрный человек' и приглашает главного героя, юношу-сироту, в подводный мир, отчего юноша-сирота отказывается, ссылаясь на страх и то, что никогда так глубоко не входил в воду. Спустившись под воду, юноша-сирота видит такой же мир: с широкими сухими улицами, деревянными домами и населявшими мир людьми. Как отмечает С. Ю. Неклюдов: «Вода рубежна: она, во-первых, очерчивает труднопреодолимые границы земного ландшафта (река / берег водоема), причём по ту сторону остается неосвоенное (или не достаточно освоенное) пространство, и, во-вторых, она фиксирует непреодолимую для живого человека границу по вертикали (водная поверхность как грань между мирами — "этим", человеческим, и "тем", хтоническим)» [Неклюдов 2002].

Данный персонаж калмыцкой волшебной сказки — ут (ик) хар кун 'длинный (большой) чёрный человек' — отслежен нами и в других образцах сказок.

К примеру, в сказке «Иван Царевичин тууль» ('Сказка про юношу Ивана Царевича') в записи И. И. Попова ик хар кун 'большой чёрный человек' является главному герою Ивану Царевичу из колодца и опре-

делён как чёрт: Худгас нег ик хар кун Карч ирэд ('Из колодца вышел большой черный человек').

В сказке, записанной Г. Й. Рамстедтом в начале XX века, ут хар кун 'длинный чёрный человек' представлен циклопом: Овгн тиигэ гуущ йовтл, ора деер нудтэ найн Колын модыг нег Казр келкэчкэд чирщ йовад амрщ кевтсн ут хар куунэ нудн дотр орад одна ('Старик, когда бежал, залез в глаз длинного чёрного человека с глазом на макушке, который тащил в связке деревья восьмидесяти рек и прилег отдохнуть').

В цикле сказок «Седклин кур» 'Задушевный разговор' ик хар кун назван мусом, но сюжет демонстрирует его непосредственную связь с хтоническими существами: Тер дууг соцссн мврн квтлщ йовсн куукдиг таращ хаяд, Колур гууКэд орщ одв. Алдрад Карсн мвриг узсн мус ардаснь усн хадын эзнэ алтн нооста ащрК болад, арднь орад, кввКэд Каре. Ьолд киисэд, щирмэхэ заКсн болад, тарад, Карад одв. Ик хар кун алдл уга шуурдг алг хар цурх болад, арднь орад, гууКэд, куцэд ирсн цагт хоцхта алг нуКсн болад нисэд Каре ('Конь, услышавший тот голос, раскидав детей, которые вели [его], забежал в реку. Мус, увидев вырвавшегося коня, превратился в жеребца усун хадын эзена с золотой шерстью, пустился вслед за ним в погоню. [Юноша] упал в реку, превратился в мальков рыбы, которые рассыпались в разные стороны. В то время, когда большой черный человек, превратившись в пёстро-чёрную щуку, хватающую без промаха, погнался следом и уже настигал, [юноша], превратившись в крохаль утку, улетел').

Рассмотренный в приведённых выше сказках1 образ ут (ик) хар кун 'длинный (большой) чёрный человек' является хтоническим и связан с водным миром. То обстоятельство, что образ ут (ик) хар кун встречается в ряде калмыцких волшебных сказок, даёт нам право на включение этого образа в систему хтонических персонажей калмыцкой волшебной сказки. Несмотря на то что персонажи калмыцкой мифологии и сказочной традиции рассматривались в трудах М. Э. Джимгирова [1970], Б. Э. Мутляевой [1982], Т. Г. Басанговой [2011, 2015; 2016], Б. Б. Манджиевой [2015; 2016], Ц. Б. Селеевой [2016], Б. Б. Горяевой [2017], А. Т. Баяновой и др. [2015], анализируемый нами образ ут (ик) хар кун не был объектом изучения.

Рассмотренные два сюжета, записанные в среде астраханских и донских калмыков, ярко отражают особенности ареалов проживания,

1 Приведённые для примеров образцы сказок далеко не исчерпывающи, где может присутствовать рассматриваемый хтонический персонаж.

что находит выражение в языке сказок и системе персонажей. Система хтонических персонажей в калмыцком фольклоре обозначена, но детально не изучена, и потому ее исследование является актуальным.

Источники

ГА РО — Государственный архив Ростовской области. Ф. 55. Оп. 1. Инв. № 13805.

Kalmyk Folklore and Folk Culture in the mid-19 Century. Philological Studies on the Basis of Gabor Balint of Szentkatolna's Kalmyk Texts / Ed. by A. Birtalan with the collaboration of Tamara Goijajevna Basangova (Bordzanova) and with the assistance of Baira Basangovna Gorjajeva. Budapest, 2011. 380 p. (Филологические исследования калмыцкого фольклора и народной культуры в XIX веке, основанные на западномонгольских (калмыцких) текстах Габора Балинта из Сенткатолны / Изд. подгот. А. Бирталан в сотрудничестве с Т. Г. Басанговой. Будапешт, 2011. 380 с.

Литература

Бакаева Э. П. Родное кочевье и родина в фольклоре ойратов и калмыков // Трансграничная культура: очерки сравнительно-сопоставительного исследования традиций западных монголов и калмыков: Монография / Э. П. Бакаева, К. В. Орлова, Д. Н. Музраева и др. Элиста: КалмНЦ РАН, 2016. 456 с.

Басангова Т. Г. (Борджанова). Демонологические персонажи в фольклоре калмыков // Научные исследования Тувы. №2-3. 2011.

Басангова Т. Г. (Борджанова). Образ культурного героя в мифологии калмыков // Мир Центральной Азии — 3: мат-лы Междунар. науч. конф. (г. Улан-Удэ, 18-22 сентября 2012 г.) / науч. ред. Б. В. Базаров. Улан-Удэ; Иркутск: Оттиск, 2012. С.616-619.

Батыров В. В. Рыболовный промысел. Отходничество // Калмыки / отв. ред. Э. П. Бакаева, Н. Л. Жуковская; Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая РАН; Калмыцкий институт гуманитарных исследований РАН. М.: Наука, 2010. С. 105-111.

Бачаева С. Е. О классификации рыболовной терминологии в монгольских языках // Научная мысль Кавказа. 2011. №. 1-2 (65). С. 57-60.

Баянова А. Т., Бутаева А. О., Горяева Б. Б., Куканова В. В. Фреймтарий персонажей калмыцкой сказочной традиции (на примере бытовых сказок, записанных Г. И. Рамстедтом) // Монголоведение в начале XXI века: современное состояние и перспективы развития: мат-лы Междунар. науч. конф., посвящ.100-летию Б. Х. Тодаевой. Элиста, 2015. С. 42-49.

Борджанова Т. Г. (Басангова). Обрядовая поэзия калмыков (система жанров, поэтика). Элиста: Калм. кн. изд-во, 2007. 592 с.

Горяева Б. Б. Орнитоморфные помощники героя в калмыцкой волшебной

сказке // Известия Волгоградского государственного педагогического университета. 2017. № 9 (122). С. 134-141.

Горяева Б. Б., Баянова А. Т., Бутаева А. О. [и др.]. Фреймтарий персонажей калмыцкой сказочной традиции (на примере сказок, записанных Г. Й. Рам-стедтом) // Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН. 2015. № 2. С. 128-140.

Джимгиров М. Э. О калмыцких народных сказках / ред. П. Ц. Биткеев. Элиста: Калм. кн. изд-во, 1970. 104 с.

Душан У. Д. Избранные труды / сост. Батыров В. В., Шараева Т. И. Элиста: КИГИ РАН, 2016. 376 с.

Манджиева Б. Б. К вопросу изучения образа героя калмыцкой богатырской сказки // Литературное обозрение: история и современность. 2015. № 5(5). С. 61-63.

Манджиева Б. Б. Номинация героя в калмыцких богатырских сказках // Известия Дагестанского государственного педагогического университета. Общественные и гуманитарные науки. 2016. Т. 10. № 4. С. 108-112.

Мутляева Б. Э. Мотив чудесного рождения героя в сказочном эпосе монгольских народов и калмыцком эпосе «Джангар» // Эпическая поэзия монгольских народов. (Исследования по эпосу). Элиста: Калм. кн. изд-во, 1982. С. 43-49.

Неклюдов С. Ю. Ойрат-калмыцкая мифология // Энциклопедия: в 2 т. / гл. ред. С. А. Токарев. М.: Советская Энциклопедия, 1980. 750-751 с.

Неклюдов С. Ю. Вещественные объекты и их свойства в фольклорной картине мира [электронный ресурс] // URL: http://www.ruthenia.ru/folklore/ neckludov12.htm (дата обращения: 14.10.2017).

Очиров У. Б. Расселение и этнический состав в XVIII-XIX веках // Калмыки / отв. ред. Э. П. Бакаева, Н. Л. Жуковская; Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая РАН; Калмыцкий институт гуманитарных исследований РАН. М.: Наука, 2010. С. 47-61.

Селеева Ц. Б. Специфическое и универсальное в образе героя калмыцкой богатырской сказки и эпоса «Джангар» // Вестник Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН. 2015. № 2. С. 151-155.

Убушиева Д. В. Мотив преодоления водного пространства и преодоления пути посредством скачек (на материале Багацохуровского цикла калмыцкого героического эпоса «Джангар») // Монголоведение: сб. науч. тр. Вып. 5. Элиста: КИГИ РАН, 2011. С. 302-308.

5. Ут тууль

Приложение

Кезэнэ нег эмгн евгн хойр бээдг болна.

Тер эмгн евгн хойр уснд Ьахуль оркад, заЬс бэрж авад, хотан тежэЬэд бээдг болна. Тиигж бээтлнь, нег доЬлц тарвж курч ирэд, тер эмгн евгн хойран хотыннь шавхртнь куртэд бээв. Туунэс нег ерун эмгн евгн хойр серн гидг болхнь, нег шар цоохр бээшц дотр улв орн деер кевтдг болна.

ДоЬлц хар тарвж доЬлц улан залу болж, цээЬинь самрж белн кеж бээдг болна. Туунэсн доЬлц улан залу келв: «Би далн хойр хувлЬтэв, Тарвж; хан гидг хан би. Би алвтан тарвж; болж; хувлэд, эргж йовад, бууЬин сумн харЬад, нег кел мини хуЬрж оркла. Ода та хойр эн кевтэн жирЬэд укхт, укхэс емн нег кевун Ьарх. Тегэд тер кевуЬэн нарн суух узгт Тарвж хан гидг хан бээдг гиЬэд, нааран илгэж орктн!» — гив. Тиигж келэд йовж одв.

Туунэсн эмгн евгн хойр тер кевтэн кесг цагтан жирЬж бээтлнь, нег кевун Ьарв. Туунэсн эмгн евгн хойр кевундэн келв: «Энд, нарн суух узгт, Тарвж хан гидг хан бээдг, туунд од», — гиЬэд, келв. Тиигж келэд, эмгн евгн хойр укж одв.

Туунэсн кевун нарн суух узг тал Тарвж хаанаг темцэд гууЬэд Ьарв. Гууж-гууж, Тарвж хаанд курэд ирв. Ирн гидг болхнь, Тарвж хан геринэн Ьаза зогсч бээдг болна. Курэд ирхлэнь, хан сурв: «Чи юн кевунвч?» — гив. «Би хааг тиигж йовх цаг, тер эмгн евгн хойран кевун билэ», — гив. Туунэсн хан кевунд сэн хувц егэд, бас нег алтн хээрцг егэд келв: «Эн хээрцгиг мини алвтас цааран Ьарад, дерлэд унт!» — гив.

Туунэсн кевун хаана алвтын цаад бийднь Ьарад, дерлэд унтв. Унтад босн гидг болхнь, нег шар цоохр бээшц дотр кевтдг болна. Вернь кун уга болна. Тиигж бээтлнь, нег чон орж ирв. Орж ирэд келв: «Энд нег хан куукэн егч бээнэ, тер куукиг нанд асрж ас, эс асрж егдг болхнь, чамаг иднэв», — гив.

Туунэсн кевун Ьарад йовв. Йовж йовтлнь, саак Тарвж хаанла харЬлдв. Туунэсн кевун хаанд эн тускан келв. Туунэсн хан келв: «Энд нег кесг олн керэч йовна. Би нег алтн нооста, алтн евртэ хуц болсв, чи намаг тууЬад йов. Тегэд тер керэчнр келх: „Эн хуцан хулднч?" — гих. Тиигхлэ чи кел: „Хулднав", — гиж кел. „Юунас [юунд] егнэч?" — гихлэ, чи кел: „Ар цаЬан тергнд йовсн зеерд мернэс хулднав", — гиж кел».

Туунэсн кевун хуцан тууЬад йовв. Тууж йовтлнь, керэчнрлэ харЬлдв. Керэчнр кевунэс: «Хуцан хулднч?» — гиж сурв. «Хулднав», — гив.

«Юунас хулднач?» — гив. Тиигхлэ ^вун келв: «Ар цаhан зеерд мeрнэс хулднав», — гив. Тедн тер мeрэн eгэд, тер хуцинь авв.

Туунэсн тер мeринь унад, hарад йовв. Тер мeрнь арнзл болна. Туунэсн кeвун хол hарад оркв. Хуцнь туула болад, гууhэд курч ирв. Туунэсн хан келв: «Эн куук eгч бээсн хаанд умскул уга болж бээнэ, би нег сээхн девл болсв, чи намаг теднд хулд. „Юунас eгнэч?" — гихлэ, чи кел: „Базд бээсн бор мeрнэс eгнэв", — гиж кел», — гив.

Туунэсн ^вун тер девлиг авад, курэд ирв. Хан ^вунэс сурв: «Кeвун, эн девлэн хулднч?» — гив. «Хулднав», — гив. «Юунас eгнэч?» — гив. «Базд бээсн бор мeрнэс eгнэв», — гиж келв. Туунэсн хан тер девлд бор мeрэн eгэд авв. Тер мeрнь арнзл сэнж. Туунэсн кeвун мeринь авад, hарад йовж одв. Туунэсн хан тер девлиг eмсн гив, хоосн эврэннь захан татад хоцрв.

Туунэсн ^ву^л^н туула болад, гу^эд курэд ирв. Туунэсн Тарвж хан келв: «Ода би нег сээхн нур уздг гер болсв, чи намаг хаана куукнэ eeгурнь авад ир, тиигхлэчн, хаана куукн келх: „Энугэн хулднч?" — гиж; келх. „Хулднав", — ги. Тиигхлэчн тер куукн: „Алькв?" — гиhэд, хэлэх. Тууниг хэлэж бээтлнь, би hараснь алдрж унад одсв. Тиигхлэ тер eкэhэд авн гихлэ, чи бусэснь авад, hарад зул!» — гив.

Туунэсн ^вун тер герэн авад, хаана куукнэ eeгурнь курэд ирв. Туунэсн хаана куукн: «Алькв?» — гиhэд, хэлэв. Хэлэж бээтлнь, hараснь алдрад унад одв. Куукн eкэhэд авн гив, ^вун бусэснь авад зулв. Ардаснь улс кeeв, кeeсн бийнь куцгдл уга hарад одв.

Туунэсн Тарвж хан келв: «Би эн хаана куукнд орхнь сээхн куукн болсв, чи намаг eмнэн авад йов, эн куукиг ардан дурэд йов, — гив. — Тегэд тер чон келх: „Мини куукн алькв?" — гихлэ, — „Эн куукн!" — гиhэд, ардан йовсн куук зааж eo>, — гив.

Туунэсн ^вун чондан курч ирв. Тиигхлэнь чон: «Мини куукн алькв?» — гиж сурв. «Эн!» — гиhэд, ардан йовсн куукиг зааж era Тиигхлэ чон келв: «Чи нанд му куук eгдгчн юн энчн?» — гиhэд, eмнк куукинь авв.

Туунэсн куукн сeeднь чонд келв: «Эн нуднэс чини ээж бээнэв», — гив. Тиигхлэ чон келв: «Зусар нааж орк!» — гив. Куукн зусар нааж оркв. Туунэсн куукн: «Чини eврт кевтхшив», — гиhэд, чирэhинь маажж оркад, hарад, кeвунд курч ирв. Ирэд келв: «Ода би лам болнав, та нанд ирж зарhцтн!» — гив.

Туунэсн eрунднь чон ирэд, ^Бунд келв: «Чи нанд куук асрж eгсн угач, шулм асрж eгвч!» — гив. Тиигхлэ ^вун келв: «Би чамаг eмнк куук ав гиж келлув? Чи eмнкинь авнав гиж келэд авлач», — гив.

Туунэсн хоюрн ламд зaрhцaд ирв. Туунэсн кeвyн келв: «Би хойр куук авч ирлэв. „Би энугиг келв, эн ардк куук ав!" — гиж келхлэм: „Уга, eмнкинь авнав", — гиhэд, eмнкинь авла», — гив. Туунэсн чон келв: «Эн нанд куук асрж eгсн юмн уга, шулм асрж eгч», — гив. Туунэсн лам келв: «Чон гидг юмн булхач [хулхач-?] болдг», — гиhэд, тайгарн цокад алж оркв.

Туунэсн Тарвж хан йосн кевтэн haрaд, кeвyнд келв: «Ода чи энд жирhэд бэ! Би ода хэрнэв», — гиhэд, хэрж одв. Тегэд кeвyн туундэн амулц жирhэд бээв.

10. Ут тууль

Кезэнэ eeрдин байн гидг байн бээдг сэнж болна. Тер байн йисн тоха турш эдтэ, малнь haзрaр дуурц сэнж болна. Тер байнд уульх куукдин дун уга сэнж болна. Туунэсн eвгн заяч талан haрaд йовв. Заячдан ирэд, келв: «Иим ик мал, эд заявт, ода нанд нег уульх куукдин ду заяхнтн», — гив. Тиигхлэ заячнь келв: «Чамд заяс гив чигн, ^вун, куукд зокш уган тeлэд заядг мини уга», — гив. Тиигхлэ eвгн келв: «9eрдин бaйнahaс кeвyн haрв гих нерн болтха, заятн», — гив. «Не, сэн, хэр, нег ^ву заясув, тер ^вун уснд орж укх. Туунэ дарунь бас нег ^ву заясув, тер кeвyн адуна ^лд орж укх. Туунэ дарунь бас нег ^ву заясув, тер ^вун дээнэ кeлд орж укх», — гив. Туунэсн eвгн гертэн хэрж ирв. Уснд орж укх ^вун haрв. Тер эмгн eвгн хойр тер кeвyhэн уснас цеерлэд бээв. Тиигж цеерлж бээтлнь, эмгн eвгн хойр ик удлэ эркэн нерж ууhaд, эркиннь усинь асхл уга унтад одв. Унтж кевттлнь, ^вунь мeлкж йовад, тер эркин уснд унад укж одв.

Туунэсн хоорнь адуна ^лд орж укх ^вун haрв. Тер эмгн, eвгн адун уга haзрт одад бээв. Тер ^вун термэс бэрэд йовдг болна. Тиигж бээтлнь, нег aжрh адун курч ирэд, термэс бэрэд йовж йовсн кeвyг терм haтцaс ишклэд, алад оркв.

Туунэ дарунь дээнэ ^лд орж укх ^вун haрв. Туунэсн eвгн тер кeвyhэн баранань дор йисн тоха турш haзр малтад, тер нукнд кeвyhэн оркад, eeрнь кесг олн зер-земш асхад бээлhв. Туунэсн тер ^вун туундэн бээhэ бээж арвн долан наснд курв.

Кезэнэ eeрдин байн хан Эрлг Номин хан хойр келцгсн сэнж: «Чини алвтас сэн ^вун haрaд, мини алвтас сэн ^вун haрдг болхла, хойрahинь дээлдулий», — гисн сэнж болна. Тегэд тер тeлэд Эрлг Номин хан eeрдин Байн хаанд бичг илгэж болна: «Мини алвтас сэн

^вун hарв, чини алвтас сэн ^вун hарсн болхнь, нааран илгэ», — гисн бээдг болна.

Туунэсн eeрдин байн хан шам гисиг эс энддг шар бичгэн секэд хэлэв. Тер бичгтнь бээдг болна: «Уулын дуцгэ шар цоохр мeртэ Улада баатрта дээлдх кун eeрдин байна арвн долата...» — гиж бээдг болна. Туунэсн хан тавн баатриг eeрдин байна тал кeвуhинь авч иртн гиhэд, илгэсн болна. Тавн баатр ирэд, eeрдин байниг келв: «Чамаг хан кeвуhэн ас гиж келв», — гив. Тиигхлэ eeрдин байн келв: «Нанд юн кeвун билэ?» — гив. Тавн баатр ирэд, хаанд келв: «Тертн нанд ^вун уга гинэ», — гив. Тиигхлэ хан келв: «Кун муурхла, бичг чигн муурдг юмн сэнж», — гиhэд, дакад секэд узв.

Тер бичгтнь бээдг болна: «Уулын дуцгэ шар цоохр мeртэ Улада баатрта дээлдх кун eeрдин байна Арвн долата, тер ^вунь барананнь дор йисн тоха турш hазрт бээнэ», — гиж бээдг болна. Туунэсн хан хeрн тавн баатриг: «Геринь хамхлад, авч иртн», — гив. Хeрн тавн баатр ирэд, бараhинь уудлад авв. 9eрдин байн келв: «Мини ^ву авхар эн мини эдэс автн», — гив. Хeрн тавн баатр уунэ кeву авхар эдэснь авия гиhэд, эд талнь киисэд одв.

Туунэсн eeрдин байна ^вун келв: «Му нерн болх», — гиhэд, тер хeрн тавн баатриг йовтн гиhэд, йовулж оркв. Туунэсн ^вун цусн зеерд мeрэн унад, нээмн живртэ бор мeрэн ^таэд, hарад йовв. Йовж йовтлнь, унж авсн зеерд мeрнь зогсад бээв.

Туунэсн ^вун зеерд мeрэн хайж оркад, бор мeрэн унад йовв. Йовж йовтлнь, ардаснь зеерд мeринь нег девлтэ кун девл уга нуцкн кун хойр унад курч ирв. Курч ирэд, тер хойр ^Бунд келв: «Эн мeрэн девлтэ нанд eглч, девл уга уунд eглч?» — гив. Кeвун келв: «Девлтэ чамд eгнэв», — гиhэд, девлтэ куунд eгэд оркв.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Туунэсн тер хойр кун уга болад одв. ^вун йовж йовтлнь, eмннь усн уга кун устэ кун хойр мeринь бэрж суудг болна. Туунэсн тедн келв: «Эн мeрэн устэ нанд era^ усн уга уунд eгнт?» — гив. ^вун келв: «Yстэ чамд eгнэв», — гиhэд, eгв. Туунэсн усн уга кун уга болад одв.

Тер усн уга кун шулмс сэнж, наадкнь кун сэнж. Тер кун келв: «Би Эрлг Номин хаана хуурчв, — гив. — Чи ода уунэсн йов, йовж йовтлчн, долан œ, долан eдр харн^у хар будн болх. Тер будн зогсхла, eмнчн хойр церг дээлдэд зогссн бээдг болна. Тер хойр цергин хоорнд тер чамла дээлдх кун зогсч бээдг болх. Чи тер куунэ барун нудэрнь хаhад орк, тиигхлэ тер кун унад одх. Туунэсн тер куунэнчн ду куукнь герэдэн hарад зулх, тер цагт чи тер куукиг куцэд, бэрж авад, нарн hарх узг тал

довтл. вмнчн нег нукн бээдг болх, тер нукнд чи тер куукиг алад, дакад довтлхлачн, нукнэ амн деер харЬлдхв», — гиhэд, уга болад одв.

Туунэсн кeвyн haрaд йовв. Йовж йовтлнь, долан œ, долан eдр хaрцhу хар будн болв. Будн зогсхла, хойр церг дээлдэд зогссн бээдг болна. Тер хойр цергин хоорнд Улада баатр зогссн бээдг болна. ^вун туунэсн тер куунэ барун нудэрнь хahaд оркв, тер кун укэд одв. Тер куунэ ду куукнь герэдэн haрaд зулв. Keвyн ардаснь кeehэд, бэрэд авв, бэрж авад, цааран haрaд довтлв. вмннь нег нукн бээдг болна. Тер нукнд ирэд, ^вун куукиг дегд сээхнднь алж ядад бээв. Туунэсн мeрнь келв: «9тр ал!» — гив. ^вун алж оркад, цааран довтлад haрв. вмнэснь нукнэ амн деер саак залу зогсч бээдг болна.

Туунэсн тер залу ^вунэ мeринь шaha кеhэд хайж оркв, бийинь хавтхлж оркад, орад одв. Эрлг Номин хан келж бээдг болна: «Улада баатр [иг] ду кYyктэhинь алв, ода тер кууг алад, сумсинь асрж eгх кун бээну? Тер кууг асрж eгсн куунд авлтыннь eрэлинь eгнэв», — гив. Туунэсн нег хойр шулм келж бээдг болна: «Бидн хоюрн авч ирхувидн», — гив. «Та хойр яhж авч ирнт?» — гив. Тиигхлэ эдн келв:

гт-1 1 и __** и и

«Тер дээhэн дарсн сэн залу хэрж йовх, туунэ eмннь бидн хойр хойр сээхн сумн болад кевтхувидн, тер маниг авад бийдэн дурх, тегэд тер цагт бидн тууниг алхувидн», — гив. «Не, сэн», — гиhэд, йовулад оркв.

Туунэсн хуурч haрч ирэд, келв: «Одак келсн угиг соцсвч?» — гив. ^вун келв: «Негдвэр, би теднэ кел медхшив. Xойрдвaр, тана хуурин эболна», — гив. Тиигхлэ хуурч цуhaрahинь келж eгв. «Чи тер хойр сумиг авад, хуЬлж оркад, нааран довтлад ир», — гив.

Туунэсн ^вун haрaд йовв. Йовж йовтлнь, нег хойр сээхн сумн кевтдг болна. ^вун тер хойр сумиг авад, хуЬлж оркад, гедргэн довтлад курэд ирв. Тер залу нукнэ амн деер зогсч бээдг болна. Бас ^вуг хавтхлж оркад, орад одв. Туунэсн тер хойр дола хонсн цагт курч ирв, haр, ^линь хуhрсн курч ирв.

Туунэсн Эрлг хан дакад бас келв: «Ода кен тууниг авч ирнэ?» — гиhэд, ку хээв. «Бидн авч ирнэвидн», — гиhэд, нег шулм бaaвha кYyктэhэн хоюрн ирв. «Та яhж авч ирнэт?» — гив. Тиигхлэ эдн келв: «Тер дээhэн дарсн сэн залу гертэн хэрх, тер куунэ ээжнь нег сэн девл уйж тэвсн болх,аавнь нег сэн туд гидг хот кеж тэвсн болх, тегэд бидн девл хот хойрт орад алхувидн», — гив. «Не, сэн», — илгэhэд оркв.

Туунэсн хуурч haрч ирэд, ^Бунд келв: «Соцсвч?»—гив. «Соцсув», — гив. «Чи ода гертэн одад, герэн йисн цahaн ишкэhэр цуглж оркад, ик haл тулж оркад, девл хот хойрahинь хайж оркад, хэлэж бэ! Тер цагт тер

хойр бeкун батхн хойр болад, нисэд hарх. Чи тер цагт тер хойриг бэрж авад, Хаср Баср хойр нохадан era оркад ир», — гив.

^вун hарад йовв. Гертэн ирэд, ^вун герэн йисн цаhан ишкэhэр цуглж оркад, ик hал тулж оркад, девл хот хойран hал дотр хайж оркад, хэлэhэд бээв. Тиигж бээтлнь, бeкун батхн хойр болад, нисэд hарч йовдг болна. Кeвун тер хойраг бэрж авад, хойр нохадан era оркад, довтлад курэд ирв.

Саак залунь нукнэ амн деер зогсч бээдг болна. Meринь шаhа кевтэ

и и m U 1 _

хайж оркад, бийинь хавтхлж оркад, орад одв. Тер хойрнь hалд тулсн курч ирв. «Не, ода яахв?» — гиж бээhэд, келв: «Тер ^вун нанд юм кесн уга билэ, туунэ эврэннь дээнэ ^лд орж укх хувнь билэ, — гив. — Не, ода туунд ут нас eгх юмн», — гив.

Туунэсн хуурч hарч ирэд, келв: «Не, ода чи хэр, чамд ут нас era>, — гив. Тегэд ^вун тер хуурчта ах-ду болв, тер хуурч ду куукэн мана кeвунд era Туунэсн мана кeвун гертэн ирэд, баавhаhан авад, амулц жирhэд бээв.

12. Ут тууль

Кезэнэ сэнж болна. Улада баатр гидг баатр сэнж болна. Хойр тумн адута, хойр сэн бор мeртэ сэнж болна.

Хойр бор мeрэн гер деерэн селж архлад, долан хонг болад адуhан оч хэлэдг болна. Нег дола хонад одад хэлэн гидг болхнь, нег тумн адуhинь, нег сэн мeртэhинь чон идэд орксн бээдг болна. Чонын йовад одсн хаалhнь ацата темэн узгдш уга зам улан хаалh татад одсн бээдг болна.

Туунэсн Улада баатр ардаснь некэд hарв. Йовж-йовж, нег нукнэ амнд курэд ирв. Туунэсн мeрэн тушч оркад, улдэн авад, нукнд орад одв. Орад одн гидг болхнь, кесг олн чон сээхн олн эцг торhар кесн ^шг дотр кевтцхэдг болна.

Туунэсн Улада баатр улдэн ээмдэд, тал дунднь зогсв. Туунэсн чонс босад, Улада баатрт кесг олн эцг хот тэвж era Туундэн жирhж бээhэд, нег ^гшн чон келв: «Чини мeн сиитчн — мана куукн, — гив. — Тегэд чамаг манаг олж ирж чадх уга гиhэд, нег тумн мeрн, нег сээхн бор мeртэhичн идлэвидн, — гив. — Нег тумн мeрнчн, нег сээхн бор мeрнчн куукнэ дольг болтха», — гив.

Туунэсн туундэн Улада баатр жирhж оркад хэрх болв. Туунэсн тер ^гшн чон Улада баатрт нег бичкн чон eгв.Туунэсн Улада баатр тер

бичкн чоныг гувдж оркад, haрaд зулв. Сээхн бор мeрнь ямаран хурдн болв чигн, тер бичкн чон кeeж куцэд йовулдг уга болна.

Туунэсн Улада баатр тер чоныг гертэн авч ирэд хайж оркв. Туунэсн тер чон улс унтснас хооран герлднь аду манм, гегэнднь уул бэрм сээхн бaaвha [болад] бээв. Туунэсн Улада баатр нег цагт келв: «Чи, бaaвha, eдрт бас эн кевэрн бээhэд бээхнчн!» — гив. Тиигхлэ бaaвha келв: «Намаг эн кевэр бээхлэ, чамд амр уга», — гив. Тиигхлэ Улада баатр келв: «Уга, юмн болх уга, эн кевтэн бэ», — гив. Туунэсн бaaвhaнь eдр, œ уга сээхн кевэрн бээhэд бээв.

Нег цагт Улада баатр адун талан одсн сэнж болна. Xaa^ ^вун шовучлж йовад, нег шовунд шовуhaн тэвэд орксн, тер шовунь Улада баатрин eрк деер сууhaд бээв.

Xaaнa кeвyн туунэсн курч ирэд: «Улада баатр, гертэн бээнч? Шовуhим авч ас!» — гив. Туунэсн Улада баатрин бaaвhaнь келв: «Улада баатр гертэн уга», — гив. Туунэсн хаана ^вун бaaвhaг узж оркад, дегэд сээхнднь хэлэhэ бээж, гертэн хэрхэн мартад бээв. Туунэсн Улада баатрин бaaвhaнь келв: «Деертн сe болж йовна, хэрхнтн», — гив.

Туунэсн хан ^вун хэрж ирв. Xaн ^вун эцкдэн келв: «Улада баатрт сээхн бaaвha бээнэ, тер бaaвhahинь нанд авч e^^» — гив.Туунэсн хан Улада баатриг наар гиж авад, келв: «Энд нег дала бээдг юмн, тер далан eeрэhэрнь увлзцгин haзр, хавржцгин haзр болн намржцгин haзр хэлэж ир», — гив.

Туунэсн Улада баатр бaaвhaдaн ирэд, келв: «Намаг хан тиим-тиим haзр хэлэж ир гив». Тиигхлэ бaaвha келв: «Тер далатн долан хонга haзрaс сорж авдг дала», — гив. Туунэсн бaaвha келв: «Гертэн бээтн, кезэ хан ир гисн болзгтнь одтн». Туунэсн бaaвhaнь келв: «Yвлзцгин haзр хэлэж йовтлм, eргн далан кeвэд нег шeрг мец мецнж бээж, тер шeргин мецгинь нег цурх булahaд идж бээж. Туунэсн шeрг намаг узэд келв: „Эн цурх мини идж бээсн хотыг булahaд, идж бээнэ", — гив. Туунэсн би: „Эльдэс болв чигн олад идх цурхд зeв eгсн мини уга, му шeргд зeв eгв би", — гиж келтн гив. — Туунэсн хавржнгин haзр хэлэж йовтлм, erç^ модна ора деер гекс гидг шовун мец мецнж бээж. Тер мецгинь нег харцх булahaд, идж бээж. Туунэсн гекс гидг шовун намаг ирэд келв: „Эн харцх мини идж бээсн хотым булahaд, идж бээнэ", — гив. Туунэсн би: „Эльдэс болв чигн хот олад идх харцхд зeв eгсн мини уга, гекст зeв e^", — гиж келтн гив.— Намржцгин haзр хэлэж йовтлм, нег hурвн алд му арат мец мецнж бээсн, нег чон булahaд, идж бээж. Туунэсн арат намаг узэд, келв: „Эн чон мини идж бээсн хотым булahaд,

идэд бээнэ", — гив. Туунэсн би: „Эльдэс болв чигн олад идх чонд зев егсн мини уга, Ьурвн алд му аратд зев егв би", — гиж келтн», — гив.

Туунэсн Улада баатр хаана ир гисн едртнь одв. Туунэсн хан мендлэд сурв: «Ямаран Ьазр, сэн, мую?» — гив. «Му биш, сэн», — гив. Туунэсн Улада баатр баавЬань кел гисн уг цугтнь келв. Туунэсн хан Улада баатриг: «Хэр!» — гиЬэд, хэрулж оркв.

Туунэсн дакад хаана кевун эцкэн: «Улада баатрин баавЬа авч ас!» — гив. Туунэсн хан Улада баатриг ир гиЬулэд авв. Улада баатр ирв, хан келж бээнэ: «Кезэнэ би эн емн бийд нег далад Ьахуль орклав, тегэд нег цурх зун Ьахулим авч одла. Тер Ьахулим асрж ас!» — гив.

Туунэсн Улада баатр баавЬадан ирэд келв. Тиигхлэнь, баавЬань келв: «Тернь унн, ода та йовтн, далад одад, эргинь гувдэд бээтн, туунэсн тул заЬсн таниг ус орулад кеех, тер цагт мернтн хурдн болхла, куцгдл уга, усн хооран татхла, тул хээрдэд йовж чадх уга. Тер цагт эврэн медтн», — гив.

Туунэсн Улада баатр Ьарад йовв. Далан кевэд курч ирэд, эргинь гувдэд бээв. Туунэсн тул заЬсн ус орулад, Улада баатриг кеев. Улада баатр куцгдл уга одв. Усн хооран татхла, тул заЬсн хээрдэд, зогсад бээв. Туунэсн тул заЬсн Улада баатрт келв: «Намаг уснд орул», — гив. Тиигхлэ, Улада баатр келв: «Уснд бээсн заЬсан ЬарЬж ас, тегэд уснд орулсув», — гив. Тиигхлэ тул заЬсн келв: «Не, сэн, орул», — гив. Туунэсн Улада баатр тулкэд, орулж оркв. Тул заЬсн нег тууляд оркв, усна заЬсн цуЬар кевэднь Ьарад ирв. Туунэсн Улада баатр нег цурхан гесн дотр бээсинь узэд, тер цурхан гесн дотрас зун Ьахуль ЬарЬад авв. Улада баатр тер зун Ьахулиг хаанд асрж; егв.

Туунэсн Улада баатр гертэн ирэд бээЬэд, хаани кевун дакад эцкдэн келв: «Улада баатрин баавЬаг авч ас!» — гив.Туунэсн хан Улада баатриг ир гилЬж авад, келв: «Би кезэнэ энд, нарн Ьарх узгт, нег дала бээдг, тер далан арл дотр би нег шар цоохр укр орклав, ода тер укр зун болсн болх, тер укрмудиг нанд асрж; ас», — гив.

Туунэсн Улада баатр баавЬадан ирэд, келв: «Намаг хан келв: „Энд, нарн Ьарх узгт, нег дала бээдг, тер далан арл дотр нег шар цоохр укр оклав (орклав), ода тер укр зун укр болсн болх, тер укрмудиг асрж ас", — гиж келв».

Тиигхлэ баавЬань келв: «Тернь унн, ода та уунэсн одад, тер далаг эргэд йовтн, йовж йовтлтн, нег жим хаалЬ Ьарх, тер хаалЬар одад, тер шар цоохр укрт цалм хаяд, чирэд Ьартн, тер укр Ьархла, наадк укрмуднь чигн дахад Ьарад ирх», — гив.Туунэсн Улада баатр Ьарад

и гт-l и у-д- и

йовв. Тер далад курч ирэд, далаг эргэд йовв. Йовж йовтлнь, нег жим хaaлh харЬлдв. Улада баатр тер хaaлhaр орад, шар цоохр укрт цалм хаяд, бэрж авад haрв. Наадк укрмуднь бас дахад haрв, Улада баатр хаанд асрж era

Туунэсн хан кeвyhэн ир гилhж авад, Улада баатр эврэннь ^вун хойраг eeрэн суулhaд келв: «Та хойр соцсч бээтн, — гив. — Би Улада баатриг увлзцгин haзр, хавржцгин haзр болн намржцгин haзр хэлэж ир гиж илгэвув?» — гив. Тиигхлэ ^вунь келв: «Тер унн», — гив.

«Увлзцгин haзр хэлэж йовтлм, eргн далан кeвэд нег му шeрг мец мецнж бээж, тер мецгинь нег цурх булahaд, идж бээж гиж келлу?» — гив. ^вун: «Келлэ», — гив. «9ргн дала гидгнь — би, му шeрг гидгнь — эн Улада баатр, мецнь — Улада баатрин бaaвha, цурх гидгнь — чи, мини ^вун, чич! Чи юн болв чигн хан куунэ ^вун бaaвha эльдэс болв чигн олж авх бишийч?» — гиhэд, кeвyhэн нег ташад оркв.

«Хавржцгин haзр хэлэж йовтлм, erçop модна ора деер гекс гидг шовун мец мецнж бээж, тер мецгинь нег харцх булahaд, идж бээж гилу?» — гив. Тиигхлэ ^вунь келв: «Тер унн», — гив. «9ндр модн гидгнь — бив, гекс гидг шовун — эн Улада баатр, — гив. — Мецнь — бaaвhaнь, — гив. — Xaрцх гидгнь — чи, мини ^вун, чич. Чи юн болв чигн хан куунэ ^вун эльдэс болв чигн бaaвha олж авх бишийч?» — гиhэд, кeвyhэн нег ташад авв.

«Намржцгин haзр хэлэж йовтлм, хулсна hурвн алд арат мец мецнж бээтлнь, тер мецгинь нег чон булahaд, идж бээж гилу?» — гив. Тиигхлэ ^вун келв: «Тер унн», — гив. «^улсн гидгнь — бив, hурвн алд арат гидгнь — эн Улада баатр, — гив. — Мецнь — бaaвhaнь, — гив. — Чон гидгнь — чи, мини ^вун, чич. Чи юн болв чигн хан куунэ ^вун бaaвha эльдэс болв чигн олад авх бишийч?» — гиhэд, нег ташад оркв.

Туунэсн хан кeвyhэн кeeж оркад, Улада баатрар кeвyhэн кеж авад, амулц сээхн жирhэд бээв.

13. Ут тууль

Кезэнэ сэнж болна. Нег хан бээдг сэнж болна. Тер хан нег кууктэ сэнж болна. Тер куукнэ нернь арвн тавн насар бээдг Арагни Дацни гидг куукн сэнж болна. Куукнэ эцкнь куукндэн кун келэд ирхлэ, тер келж ирсн кууг алад бээдг сэнж. Ку алад бээж, Алач махч хан гидг нер авв.

Тер хаана алвт дотрнь нег цeeкн eрктэ (ээмгтэ) зээсц бээдг сэнж болна. Тер зээсц нег ^вуте сэнж болна. Тер кeвунь нег цагт эцкдэн келв: «Аав! Хаана eeр оч буй (нуй)», — гив. Эцкнь ^вунэннь уг соцсад, хаана eeр ирж буув.

Туунэсн кeвун эцкдэн келв: «Аав! Хаана куукнд оч кел», — гив. Эцкнь нег хойр мeрэн тохж унад, хаана тал hарад йовв. Хаанад курч ирэд, eрунэс авн асхн куртл сууж сууhад, hарч одв. Mацhдуртнь бас тер кевэр сууж сууhад, хэрж ирв. Бас мац^уртнь одад суув. Сууж суутлнь, хан келв: «9вгн, ю хээhэд йовнат?» — гив. 9вгн ду hардго болна. Туунэсн хан келв: «9вгн, ас гисн юмитн eгнэв», — гив. Тиигхлэ eвгн келв: «Хан кун нег зэрлгтэ, харцх шовун нег шуурл^э, — гиhэд, махлаhан авад, hазрт цокад оркв. — Тана куукндтн кeвундэн келсу гиж йовлав», — гив.

Туунэсн хан арh уга болад, куукэн eгх болв. Хан eвгнд келв: «Мини куук авх болхнь, нанд тиим-тиим юм асрж eгэд ав», — гив. 9вгн кeвундэн ирэд, келв: «Хан тиим-тиим юм асрж eгэд, мини куук ав гиж келв», — гив.

Туунэсн тер ^вун нег нээжтэ сэнж, тер нээжтэhэн хоюрн хаана ас гисн юм асрж eгэд, хана куук авв. Туунэсн нээж мана кeвунд келв: «Ода нег дeрв-тав хонсн цагтчн эцкэн эн хаанд алулсн тавн зун хаадудын кeвуд ирэд, чамаг келх: „Энд хeрн тавн толhата хотхр хар мус, арвн тавн толhата атхр хар мус хойр бээнэ. Тер хойр мууст сээхн адун бээнэ, тууниг оч ^й", — гих, тиигж келхлэнь, чи: „Одхшив", — гиhэд бэ, — гив.— Тиигж бээhэд, тедн келх: „Алач махч хаана куук авад, eeрэснь hарч ядж бээнч?" — гих, тиигж келхлэнь, чи: „Не, однав", — гиhэд бэ, — гив. — Тегэд одхларн, нанд ирэд, йов», — гив.

^вун герэн авад, дeрв-тав хонсн цагтнь тавн зун эцкэн хаанд алулсн тавн зун хаана кeвуд ирэд, ^вунд келв: «Энд хeрн тавн толhата хотхр хар мус, арвн тавн толhата атхр хар мус хойр бээнэ, теднэ аду оч ^й», — гив. Тиигхлэнь ^вун келв: «Одхшив», — гив. Тиигхлэнь тедн келв: «Алач махч хаана арвн тавта Арагни Дацниг авад, eeрэснь hарч ядж бээнч?» — гив. ^вун бээж бээhэд, келв: «Не, однав», — гив.

Аавиннь ундг азд уланиг ^таэд, эврэннь ундг буурл мeрэн унад, hарад йовв. Кeвун йовж йовад, келв: «Энд нег кун бээнэ, туунлэ харhад ирнэв», — гив. 9eрк нeкднь харЬлдулл уга чиктнь авад йовв. Йовж-йовж, хойр муусин адунд курэд ирв, адуна наад бийднь ик модн хаша бээдг болна, эдн орх hазр олж ядад бээв.

Туунэсн мана кeвун келв: «Кезэнэ мана аав келдг билэ, эн модн хашад нег бичкн жим хаалh бээнэ гидг билэ», — гиhэд, эргэд довтлв.

Эргэ йовж, тер жим хаалЬ олад авв. Туунэсн кевун келв: «Эн адуг би эн жим хаалЬар кееЬэд, танд ЬарЬж егсув, — гив. — Тер цагт хойр мус ик цергтэ курэд ирх, би танд эн адуг ЬарЬж егч оркад, би мерэн эн жим хаалЬд кецдлц зогсаж оркад, эднтэ халцад бээсув, — гив. — Кезэ би зулад Ьарсн цагт мана аавин ундг азд уланиг нанд тохж егтн», — гив.

Туунэсн кевун орад, адуг кееЬэд, ЬарЬад оркв. Ардаснь хойр мус кесг олн цергтэ курэд ирв. Кевун мерэн кендлц зогсаж оркад, халцад бээв. Кевун хаЬа бээж, цергинь цугтнь алад оркв. Мернэннь нег бийинь хэлэхлэнь, кесг олн сумн орад одсн бээдг болна. Мерэн унад, Ьарад зулв. Некдэн куцж ирэд, келв: «9тр аавин ундг азд уланиг тохж ас», — гив. Теднь меринь егл уга, зулад йовв. Тиигж йовад, азд уланиг кетлж йовсн кун келж: «Чи ца цааЬан хойр мууста жирЬ, бидн арвн тавта Арагни Дацнилэчн жирЬий бидн», — гиЬэд, меринь егл уга, йовад одв.

Кевунэ унж йовсн мернь укэд одв. Хойр мус курч ирэд, кевуг цокад, кулэд, гертэн авч ирв. Кевуг авч ирэд, темр тергнлэ таг кеЬэд кулэд оркв. Кулж оркад, хойр мус келв: «Орснтн цокад, Ьарснтн цокад бээтн»,

— гив. Орснь ташад, Ьарснь ташад бээсн бийднь, кевунэ чирэнь улм сээхрэд бээдг болна.

Туунэсн арвн тавн толЬата атхр хар мус келв: «Сэн залу сэнж, бичэ цоктн», — гиЬэд, тээлэд авв. Туунэсн мус кевунд келв: «Не, ода чини тер алсн мицЬн залуЬинчн мицЬн эцкинь авхулад, би теднэс сурсув, чамаг тедн тэвхлэ, тэвтхэ, эс тэвхлэ, би чамаг тер улст егч оркнав»,

— гив. Тер уксн залусин эцкинь цуглулж авад, эрк егч бээЬэд, келв: «Эн сэн залу сэнж, сэн залуг алж биш, тэвж оркий?» — гив. Тер улсин ерэлнь: «Тэвий», — гихнь, ерэлнь: «Уга, тэвх юмн биш», — гиЬэ бээж, цуЬар:«Бидн тэвх бишвидн», — гив. Тиигхлэ мус келв: «Эс тэвдг болхнтн, автн тер кууЬэн, — гив. — ЯЬнат, кегнэт, эврэнтн дурн», — гив.

Кевуг тер мицЬн евгн авад Ьарв. Авч йовад, нег байн шеркшт хулдж оркв. Тер байн шеркш кевун, куукн уга сэнж болна. Мана кевун шеркшин кевун болад бээв. Кевун туундэн долан сар болад орксн цагтнь мана кевунэ эцк шеркшин нег элгнэннь (терлиннь) куукинь хаана ах тушмлин кевун авн гиж бээдг болна. Туунэсн кевун эцкдэн келв: «Тер куукнэ еглЬнд оч орнав», — гив. Тиигхлэ эцкнь: «Од», — гиж келэд, нег кесг олн адун дотр орулж оркад, келв: «Дурта мерэн бэрэд ун», — гив. Кевун адун дотраЬар йовж йовтлнь, эврэннь ундг буурл мернлэ эдл нег буурл мерн йовдг болна. Кевун тер буурл мериг бэрэд унв, бэрж унад, куукнэ еглЬнд курч ирв.

Туунэсн мана ^вун куукнэ hазрас ^вцг авч зулх болв. Туунэсн ^вун кeвцгиг мeриннь ар сээр деер цокж оркад, уга болад одв. Ардаснь кесг олн хурдн мeрэр кeeсн бийднь, тоосан eгл уга йовад одв. Мана ^вун тушмлд курэд ирв. Тушмл кeвуг узж оркад: «Му кавр хальмг, чи ата-марhа авч ирвч», — гиhэд, гувдв.

Туунэсн кeвун хэрж ирэд, эцкдэн келв: «Намаг тушмлчн мeрн hарч ирв гиhэд, гувдв», — гив. Туунэсн ^вунэ эцкнь келв: «Хан кун болв чигн олзд дурта болдг, — гиhэд, ^вунэннь хойр eврэр мeцг дуургэд, келв: — Оч харhц», — гиhэд, илгэhэд оркв.

Кeвун хаанд ирэд, келв: «Тана йосар иигэд куукнэ авлhнд ирэд, урлда тэвснд мини мeрн hарч ирсн билэ, тегэд тана тушмл:„Му кавр хальмг, чини мeрн hарч ирв", — гиhэд, гувдж оркв», — гив.Туунэсн хан тушмлиг авхулад, кeвунд хан келв: «^гшн кун гиhэд тэвж eгнч, эс гихнь eшэhэн авнч?» — гив. Туунэсн ^вун келв: «^гшн кун гиhэд тэвж eгнэв, зуг гижгдэн бээсн шархиннь орм авнав», — гив. Туунэсн хан келв: «Не, сэн, ав», — гив. ^вун eвгиг: «Цааран хэлэhэд, зогсч бээтн», — гиж келв. 9вгн цааран хэлэhэд, зогсад eгв. ^вун маляhарн eвгиг цокад орксн, eвгнь хойр эцг шу тусад одв. Цаань доскиг хамх цокад, нег арчм hазрт орулн цокад, эврэн бийнь маляhан эрэ гиж татж авв.

Туунэсн хан тер кeвуhэр эврэннь кeвуhэн кеж авад бээв. Хаана бийнь алвтан медл уга ^ву^ медулэд бээв, бийнь нег eвгн болад, гертэн кевтв. Мана ^вун шеркшин ор эзлэд бээв.

Кезэнэ нег цагт шеркшт кел бэргдсн нег хальмг бээдг сэнж болна. Тер хальмг нег шеркшэс мицhн арслц мeцг авсн сэнж болна. Тер шеркшнь: «Meцгим ас», — гидг болна. Хальмгт e^ мeцгн уга болад, тер хальмг дотран санв: «Мана хальмг кун хан болж эс гилу, нанд зeв эс eгдгв?» — гиhэд, шеркшт келв: «Чамас мeцг авсн угав», — гив. Тиигхлэ шеркш келв: «Хаанд оч зарh бэрнэв», — гив. Тиигхлэ хальмг: «Зарh бэрий», — гиhэд, hарад йовв.

Хоюрн хаанд зарh бэрв. Шеркшнь турулэд келв: «Эн хальмг нанас мицhн арслц мeцг авла, ода eгхш», — гив. Тиигхлэ хальмг келв: «Би уунэс мeцг авсн мини уга, эн худлахар намаг мeцг авлач гиhэд бээнэ», — гив. Тиигхлэнь хан шеркшт зeв era уга, эврэннь хальмгтан зeв era

Тер шеркш орсн гер болhндан: «Кавр хальмг кавр хальмгтан зeв eгв», — гиhэд, келэд йовв. Тер угнь ^гшн хаанд соцсгдв, ^гшн хан тер шеркшиг ир гиж авад, нээмн эцг кеhэд, нээмн куунд уурулэд,

нээмн узг тал йовулад оркв. «Уунэсн хооран кавр хальмг гиж келситн эн кевэр кехув», — гиЬэд, йовулад оркв.

Тер шеркшин хаанд нег куукн бээдг сэнж болна. Тер куукн арвн Ьурвн насар бээдг сэнж болна. Тер куукнэ герт мана кевун одв. Куукнэ герт орад, куукнлэ ю-бис куундж бээтлнь, куукн келв: «Таниг Алач махч хаана арвн тавн наста Арагни Дацниг авситн бидн чигн меднэвидн», — гив. Туунэсн куукн кевунэс сурв: «Герэдэн хэрнт?» — гив. «Э, хэрнэв», — гив. Туунэсн куукн нег туцгрцг егв: «Эн туцгрцгиг намаг егв гиЬэд, гериннь куунд егтн», — гив. Кевунэ бийднь нег туцгрцг егв.

Туунэсн кевун тер зарЬцж ирсн куутэЬэн хоюрн Ьарад йовв. Йовж йовад, нег Ьазрт ирэд, тер хальмг хот кев. Кевун унтж одв. Кевун унтж-унтж, босн гидг болхнь, еернь дахж йовсн хальмгнь меринь авад, гедргэн шеркш тал йовж оч.

Кевун туунэсн йовЬар Ьарад йовв. Йовад йовхнь, ик цусн Ьазр деегур тургулэд гууЬэд йовдг болна. Кевун йовж-йовж, нег хе хэрулсн евгнтэ харЬлдв. Кевун евгнэс сурв: «Эн юн цуснв?» — гив. Тиигхлэ тер евгн келв: «Кезэнэ нег ах ду хойр бээдг сэнж, дунь шеркшт кел бэргдсн сэнж болна, тегэд ахнь дууЬэн хээЬэд, шеркшиг дээлж йовна гилэ», — гив.

Туунэсн кевун цааран Ьарад йовв, йовж йовтлнь, эврэннь ундг буурл мернь эмсхлднь хойр дерэнь харЬад йовдг болна, аавнь ундг азд улань арсн ясн хойртан курсн эрэ хатрж йовдг болна. Кевунэ нээжнь тер хойр мер унсн курэд ирв. Кевун мендэн сурлцад, келв: «Ах, ах, эн хойр мерэн зоваЬад эльдэс эльдэрэн оч йовнат?» — гив. Тиигхлэ тер залу келв: «Кезэнэ нег дум шеркшт кел бэргдсн билэ, тегэд тер дууЬэн хээЬэд, шеркшиг ик зууЬинь дээлэд ирув. Юмн медгдсн уга, ода эн хойр мерэн тарЬлулж бээЬэд, ода нег оч дээлнэв», — гив.

Туунэсн хоюрн таньлдад, цааран Ьарад йовв. Йовж йовад, кевунэ герт курэд ирв. Кевун гертэн ирэд, эк-эцктэЬэн таньлдад, бас Арагни Дацнилэрн таньлдад, туундэн долан хонг нэр-жирЬл кев.

Нэр-жирЬл кеж оркад, кевун саак тавн зун хаадудын кевудиг иртн гилЬулэд авхулв. Теднь ирхлэнь, эрк егч бээЬэд, келв: «Би тенд хойр муусла жирЬж бээвув, та мини арвн тавн наста Арагни Дацнилэ жирЬж бээвт!» — гив. Ду Ьардг кун уга болв, туунэсн кевун тедниг гувддгинь гувдэд, алдгинь алад, тэвж оркв.Кевун тегэд туундэн амулц жирЬэд бээв.

14. Ут тууль

Кезэнэ сэнж болна. Хатрлч хар мeртэ хан Торцг гидг хан,дунь живхлцгин хурдн зеердтэ ЖирЬлчин Улан Хачр болн Гинж Цаhан гидг ду кууктэ сэнж. Хоюрн баг харhа модта сэнж болна. Холын дээг ЖирЬлчин Улан Хачр дардг сэнж, eeрин дээг баг харhа модн дардг сэнж.

Тегэд ЖирЬлчин Улан Хачр нег eрун ац шову харвж йовтлнь, eмнэснь нег туула босад гуунэ. Туунэсн ЖирЬлчин Улан Хачр тер туулаг eрунэс асхн куртл кeeж, куцж ядад бээв. Туунэсн мeрндэн келв: «Эн туулаг асхн нарн суух куртл куцж эс eram^ дeрвн хар туруhарчн ааh кенэв, дeрвлжн хар сээрэрчн архд кенэв», — гив. Тиигж келэд оркхлань, мeрн eмн хойр кeлэн eргнэс улулэд, ард хойр кeлэн суулдэн оркад хурдлв. Асхн нарн суухин алднд мeриннь дeрвн турун дор нег юмн эрвс гив. Тер эрвс гисн юмиг цокад оркв, тиигн гихнь, тер эрвс гисн юмн тер кeeж йовсн туулань сэнж.

Туунэсн ЖирЬлчин Улан Хачр тер туулаг гертэн авч ирэд, eвчж бээтлнь, барун чикиннь хулхас нег бор цаасн унж одв. Тер цаасиг авад, умшн гидг болхнь, hазр деер уга сээхн арвн тавта Арагни Дацни куукн ЖирЬлчин Улан Хачрт илгэсн бичг сэнж болна. «9тр ирж, мини марhанд ор», — гиж бичсн бээдг болна.

Туунэсн ЖирЬлчин Улан Хачр живхлцгин хурдн зеердиг тавинь олж тохад, тер куукнэ hазринь темцэд, hарад йовв. Туунэсн кесг жилдэн гуулгэд, кемжл уга гуулгэд, нег eндр толhа деер hарад, дeрвн жилэс нааран юм ширтэд уга дeнн бургдин нудэрн eмнэн хэлэн гихнь, нег ооср буч уга ор цаhан eргэ узгдв.

Тер eргэд курч ирэд, орн гидг болхнь, нег сээхн баавhа Ыс уйж суудг болна. «Белгтэ юмн», — гиhэд, hар курч оркад суув. Сууж сууhад, келв: «Эгч, нанд нег хот era^ морднав», — гив. Туунэсн баавhа келв: «Энд хонад йовтн», — гив. Туунэсн мана кун эмэлэн авад, мeрэн eвснд тэвж оркад хонв. Мац^ур eрунднь мордад hарад йовн гиж бээтлнь, нег атх умс era «9мнтн нег буру харhх, тер буру таниг кeeх, куцэд ирхлэнь, эн атх умсэн цацад орктн», — гив.

Туунэсн Ж^ирЬлчин Улан Хачр hарад йовв. Йовж йовтлнь, eмннь бас нег цаhан гер узгдв. Туунд ирэд, орн гихнь, нег баахн бер усэн самлж суудг болна. «Белгтэ юмн», — гиhэд, суув. Сууж сууhад, келв: «Эгч, нанд хот era^ йовнав», — гив. Туунэсн тер баавhа туунд хот eгэд, деернь бас нег алтн билцг eгв: «Эн билцгиг eмнтн нег дала харhх, тер

далад хаяд оркхла, алтн бурм мeцгн бурм хойр haрх. Тегэд тер бурмд деегур haтлтн», — гив.

Туунэсн haрaд йовв. Йовж йовтлнь, бас нег гер узгдв. Курч ирэд, орн гидг болхнь, нег баахн куукд кун чигэнэс тос авч бээж болна. Тегэд герт орж сууhaд, келв: «Эгч, нанд нег хот enïï, йовнав», — гив. Туунэсн тер куукд кун хот eгэд, бас нег торhн кевс era «Эн торhн кевс деер сууhaд оркхла, аль сансн haзрт кургдг юмн», — гив.

Туунэсн ЖирЬлчин Улан Xaчр haрaд йовв. Йовж йовтлнь, eмнэснь нег арвн ^гшн eвгдyд йовцхаж йовдг болна. Мана кун теднд курч ирэд, келв: «Менд йовцханат, хaahaс хааран йовцхаж йовнат?» — гив. «Бидн чамла эдл чaцh чиирг залус билэвидн, энд арвн тавта Aрaгни Дацни куукнд хурм ирж гихлэ, йовцхалавидн. Ода тенд курч ядад, гедргэн хэрж йовцханавидн, — гив. — Чи хамаран оч йовнач?» — гив. «Би тиигэн оч йовнав, — гиhэд, — сээхн менд хэртн!» — гиж келэд, haрaд йовв.

Йовж йовтлнь, зун eвгн eмнэснь харЬлдв: «Менд йовнат?» — гив. «Йовнавидн», — гиж келцхэв. «Xaahaс хааран оч йовнат?» — гив. «Бидн энд арвн тавта Aрaгни Дацни куукнд хурм ирж гихлэ, оч йовлавидн, ода дегд хол болад, курч ядад, хэрж йовнавидн», — гив. «Менд йовтн!» — гиhэд, haрaд йовв.

Цааран йовж йовад, мeрэн шаран шaha кеж оркад, хавтхлж оркв. Бийнь торhн кевс деер сууhaд, куукнэ haзрт курэд ирв. Курч ирэд, ус авдг худгин eeр чачр татж оркад унтв. Унтж кевттлнь, eeрэhэрнь арвн тавта Aрaгни Дацни куукн кeтч куукдэн дахулсн наач йовдг болна. Наач йовад, нег куукэн келж болна: «Тер унтж кевтсн кууг одад серулж уз», — гив. Тегэд тер куукн туунэ eeр курч ирэд, серулж оркад, бултад, гyyhэд йовж одв.

Тегэд мана кун босад, мeрэн тохад, куукнэ герт одад, уудн хоорнд суув. Сууж сууhaд, деегэрн eгн гисн эркиг булаж ууhaд суув. Туунэсн куукн тер кууг юн кyyhинь медл уга, eeрэн суусн кургн Тeгэ Букин ду Кулг бeкд келв: «Босад, тууниг ташад haрhж орк», — гив. Тиигхлэ ЖирЬлчин Улан Xaчр ташн гисн кууг eмнэснь теврж авад, куукнэ eвр деер шивж оркад, haрч одв.

Гертэс haрсн цагтнь нег царан чинэн гестэ, царцахан чинэн hуйтa, му хар даа^а кeвyн ирэд, келв: «Баахн ах, би тана мeрни жола бэрнэв», — гив. Тиигхлэнь ЖирЬлчин Улан Xaчр келв: «Уга! Чи бэрж чадхнчн уга», — гив. «Уга, чадхув», — гив. Тиигхлэнь: «Не, бэр», — гив.

Туунэсн тедн ц^ар: «Куукн деерэс марhа кей, — гив. — Нег марhань — мeр урлдх, нег марhань — ку ноолдх, бас нег марhань — бу хах. Эн hурвн марhа кен кун авна, тер кун куукиг авх мeн», — гицхэв.

Туунэсн мeр урлдх юмн гиhэд, дeчн йисн дууна hазрт бээсн hурвн улан альм булалдж авч ирх юмн гиhэд, мeр урлдв. Тегэд мана кууни мeриг саак му ^вун уннав гиhэ бээж, унад довтлв. Наадк улснь нег зес хоцшарта, зеергнэ шилвтэ, худг нудтэ, хумх цаhан эмг урлданд тэвв.

Туунэсн урлда тэвсн хeeн нэрхн улан тоосн hарч йовдг болна. Тегэд эмгнэ эзн келв: «Дегэчин ^вун, дегэhэн ястн, буучин кeвун, бууhан ястн, цалмчин кeвун, цалман белдтн, цаатн мана урлданд тэвсн эмгн hарч аашна», — гив.

Тиигж бээтлнь, мана куунэ мeрн hарад аашдг болна. Тегэд мeрнь мeрэг авч оркад, келв: «Нег мeрэ мана болв», — гив. Тиигхлэнь цуhар: «Болв», — гив.

Туунэсн бу хах юмн гиhэд, укрин суулин уйинь олж хаhад, уургтэ тулэни деесинь олж хаhад, цань йисн hолта туумр шатаhад, суминь hар деерэн хавлж авад, куукнэ hар деер тэвх юмн гив.

Тегэд тедн цуhар хаhад, хаhад, хоосн hарад бээдг болна. Мана кун хаhад, сумнь уургтэ тулэни деес олж хаhад, укрин суулин уйинь олж хаhад, hарарн хавлж авад, куукнэ hар деер тэвв. «Хойр мeрэ мана болв», — гив. Туунэсн дакад ку ноолдх юмн гиhэд, тедн нег ик хар тергнд йисн хар мeр татсн, тун дотр нег ик ку суулhад авч ирв. Тегэд эндэснь мана куунэ мeрч саак му ^вун: «Би ноолднав», — гив. Тегэд эзнь: «Ноолд», — гив.

Туунэсн тер ик кун тергнэс буул уга бээж, келв: «Нанла ноолдх кун элькв?» — гив. Мана му ^вун гууhэд одад, келв: «Чамла ноолдх кун бив», — гив. Тиигхлэнь тер кун: «Нама наад бэрнт?» — гиhэд, гедргэн hарн гив. Минтиигхлэнь, мана ^вун гууж одад, барун халхарнь ташад, hэргтэhэд оркв, зун халхарнь ташад, зуулг гем eгэд оркв. Туунэсн тер кун: «Хорта элмрв!» — гиhэд, таш-баш бэрлдэд одв. Ноолдж йовад, мана му кeвун авч бээhэд цокад оркхлань, укж одв.Тегэд hурвн мeрэhинь авад, куукиг бийдэн баавhа кеж авв.

Туунэсн тиигж бээтлнь, мeрнь келв: «Кун элктэ чи бээтхэ, hазр элктэ би hазран санув», — гив. Тегэд эзнь келв: «Ждли цааран!» — гиж келэд, бээв. Туунэсн мeрнь сeeни eрэлд ирэд, бас келв. Бас тер кевэр: «Жили», — гиhэд бээв. Бас eрунднь ирэд, келв, бас: «Жили цааран!» — гиhэд келв. Туунэсн мeрн суулэн eргж оркад, келв: «Чама эс йовхлачн, би йовнав!» — гиhэд, hарад йовн гив. hарад йовн гихлэнь, эзнь йовхар шиидв.

Туунэсн мeрэн шaha кеж оркад, бийнь мeрч кeвYтэhэн, бээшцтэhэн торhн кевс деер су^ад, haрaд йовв. Нутг деерэн ирн гидг болхнь, уг сурх eнчн кeвyнчн уга, eлн нохачн уга бээдг болна.

Туунэсн ^вун: «Мини ах хан Торцг хан нанд нег юм яhж эс тэвсмб?» — гиж, нутган эргж йовтлнь, нег цаасн кевтдг болна. Aвaд, умшад, узн гидг болхнь, бичг бичсн бээдг болна: «^рдас мини бичэ ир, бийим ах-ду hурвн шар мац^ дээлэд, кел бэрэд авч одв. Эмн бийднь уга. Ирсн хeeн чама чигн алх», — гиж бичэтэ бээдг болна.

Туунэсн ЖирЬлчин Улан Xaчр арз ууж, амнь халад, хорз ууж, хотнь мухр халад, тесч бээж ядад, haрaд йовв. Aрдaн эврэннь бaaвha, бас мeрч му кeвyhэн yлдэhэд, йовж оч болна.

Йовж йовтлнь, eмннь нег кесг олн аду хэрулсн кун йовдг болна. Тер куунд курч ирэд, келв: «Менд бээнт?» — гив. «Бээнэ», — гиж тер кунь келв. Туунэсн сурв: «Эн адунтн кенэв?» — гив. «Кезэнэ хатрлч хар мeртэ хан Торцг хаана билэ, ода ах-ду hурвн шар мaцhсин болв», — гив. Дакад сурв: <^ан Торцг хан сэн билу? Эс гиж эн hурвн мац^ сэний?» — гиж сурв. «^ан Торцг хаана цагтнь адучин му адуч билэв, ода эн hурвн ах-ду ирэд, йосн сэн адуч болув», — гив. Туунэсн мана кун: «Чама!» — гиж дотран санад, цааран haрaд йовв.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Йовж йовтлнь, eмннь нег кесг олн темэд хэрулсн кун йовдг болна. Тер куунд курч ирэд: «Менд бээнт?» — гив. «Бээнэ», — гиж тернь гив. Тегэд: «Эн темэдтн кенэв?» — гиж сурв. «Кезэнэ хан Торцг хаана билэ, ода ах-ду hурвн шар мац^ин болв», — гив. Дакад сурв: «^ан Торцг хан сэн билу,эс гиж hурвн шар мац^ сэний?» — гив. Тиигхлэнь тер кун келэд, уульв: «^ан Торцг хаана элькинь келнэч, тер хаанла эдл хан манд эльдэс олдхв?» — гив. «Не, менд бээтн!» — гиhэд, цааран haрaд йовв.

Йовж йовтлнь, eмннь нег кесг олн укр хэрулсн кун йовдг болна. Курч ирэд, келв: «Эн олн укртн кенэв?» — гив. «Кезэнэ хан Торцг хаана билэ, ода hурвн шар мац^ин болв», — гив. «^ан Торцг сэн билу, эс гиж hурвн шар мац^ сэний?» — гив. Тиигхлэнь: «^ан Торцг хаанла юн эдлцхв?» — гив.

гт-1 и 1 __-I—I и

Тегэд цааран йовад, тер hурвулн нутгар орад ирв. Бийнь нег му ^вун болад, мeрэн шaha кеж, хавтхлж оркад, зам герт ирэд бээв. Бээж бээhэд, нег eдр удлэ тер hурвн шар мац^ин хот чанж бээсн зам куунэс нег бичкн шeл мах хойр сурв. Тиигхлэнь зам келв: «^эдэ! Эн му ^вун хаана хо,тын дееж идн гиж бээхнь», — гив. Тиигхлэнь ^вун тер замиг аарцг хоорцл^урнь шу татад оркв. Тегэд ^вун махиг цугтнь идж

оркв. Саак замин ^кднь хаандан гууhэд одв, одад, келв: «Нег му ^вун ирэд, ах замиг алж оркад, хотыг булаhад, идж оркв», — гив.

Хан ^вуг авхулад, сурв: «Юн гиhэд чи ах замиг алж оркад, махиг идвч?» — гив. Тиигхлэнь ^вун келв: «Йир, би ах ку алх биш, хулhнан хамрас цус hарhж чадхув?» — гив. Тиигхлэнь хан: «Жилитн цааран», — гиhэд, кeeж оркв.

Туунэсн кeвун эврэннь Гинж Цаhан ду куукэн тер hурвн мацhс ду кeвундэн баавhа кеж eгсиг узв. Туунэсн кeвун ду куукэн hарhж авад, сурв: «Эн чини залуhин сумсн эльд бээдв?» — гив. Тиигхлэнь куукн келв: «Нанас нег кeвун hарв, тер ^вуг би асхндан шeвгэр хатхсув, тегэд сумсинь сурсув», — гив. Тегэд сeeднь баавhа кeвуhэн нэрхн шeвгэр хатхад оркв. Тер ^вун уульв, тиигхлэнь, эцкнь сурв: «Эн ^вун юн гиhэд уульв?» — гив. Тер цагт баавhа келв: «Аавларн сумсэн нег hазрт тэвнэв гиhэд, уульж бээнэ», — гив. Тиигхлэнь эцкнь келв: «Энд, нарн hарх узг тал, нег eвгнд арвн хойр яман бээдг, тер ямасин ишксинь нег ик бодц ирж иддг, тер бодцд мана сумсн бээдг», — гив.

Туунэсн eрунднь баавhа ахдан сумсинь зааж era Туунэсн ахнь мацhдур eрунднь нарн hарх узг тал тер eвгнд одв. Курч ирхлэнь, eвгн сурв: «Чи юн кeвунвч?» — гив. Тиигхлэ кeвун келв: «^вун уга куунд кeвун болсу гиж йовнав», — гив. 9вгн ^вуг гертэн авад бээв. Туунэсн ^вун нег eрун эцкдэн келв: «Аав, би эндр эн ямасиг хэрулнэв», — гив. Тиигхлэнь эцкнь келв: «Хэрул», — гив.

Туунэсн ^вун ямаhан тууhад, кеер ирхлэнь, нег ик хар бодц гууж ирэд, hурвн-дeрвн ямана ишксиг идж оркв. ^вун туунэсн хэлэж бээhэд, гууж одад, тер ик хар бодцгиг хойр эцг чавчад, хаяд оркв. Чавчад оркхлань, гесн дотраснь нег модн хээрцг унж ирв. Тер хар бодцгин бийнь: «Иигж амрдгм», — гиж келэд, босад, гууhэд йовж одв.

Туунэсн кeвун тер модн хээрцгиг уудлв. Модн хээрцг дотр мeцгн хээрцг бээж, мeцгн хээрцг дотр алтн хээрцг бээж, алтн хээрцг дотр hурвн бичкн шовуна жульжуха бээсн сэнж. Тер hурвн шовуна жульжуха нисэд йовж одв. Туунэсн ^вун хойр hар деерэн hал шатаhад, наадк бийднь харцhу шуурh татж оркв. Тегэд тер hурвн жульжуха даарад, нисэд курч ирв. ^вун тедниг бэрж авад, eврлж оркад, хэрж ирв. Хэрж ирэд, аавдан ямасиг era оркад, бийнь hурвн шар мац^ тал одв. Одад, тер hурвн мацhсин эмн жульжухасиг алад оркхлань, тер hурвн мацhс бас укж одв.

Туунэсн кeвун хамг алвтыг цугтаhинь нуулhэд хэрж ирв. Хэрж ирэд, eмнк кевтэн жирhэд, амрад бээж болна.

15. Ут тууль

Кезэнэ сэнж болна. Негтэдэн нег бээрин ам эвдсн, хойртадан хойр бээрин ам эвдсн, hурвтaдaн hурвн бээрин ам эвдсн, дeрвтэдэн дeрвн бээрин ам эвдсн, деернь дeрвн узгин хааг номдан орулсн, тавтадан тавн бээрин ам эвдсн, Тацсл хаани курл эвдсн, Эрлг Номин хаанла тецсл булалдсн Кецу Берк гидг баатр бээдг сэнж болна. Ирэд уга йирн йисн жилиг ээлдж меддг, eцгрэд одсн найн жилиг алдл уга тааж келдг Намжл Улан хатнта сэнж. hурвн темэн жодвта сэнж болна^урвн темэн жодван eрyн асхн хойрт haлдaн hурв ээдг сэнж болна.

Нег eрyн ээж бээтлнь, haртaснь hурв алдрад, унад оч болна. Туунэсн хан хатндан келв: «Эн жодв юн гиhэд унв?». Тиигхлэнь хатн келв: «Таниг мухр хар улдтэ Сохр Xaр баатр эмитн алад, алвтытн нyyлhж авн гиж бээнэ», — гив. Xaвл амта хар нохата сэнж болна. Тер хавл амта хар нохань уурлад орксн кумнь hурвн жилд манурад бээдг болна, зууhaд орксн кумнь хорнднь диинрэд укдг болна.

Туунэсн хан: «^урдн халтр мeрим авч ирж тох!» — гив. Xaн туунэсн haрaд йовв. Борзатын бор уул деер haрaд зогсв. Тиигж бээтлнь, нарн haрх узгэс, намжл элсн кeдэ талас нэрхн улан тоосн жиигэд аашдг болна. Мухр хар улдтэ Сохр Xaр баатр курч ирэд, келж бээдг болна: «Aлядaн аля хатасн, альхндан туумр шатасн, тeeрсн бух болсн, тошсн Ыдль болсн элмр! Xaahaс хааран оч йовнач?» — гив. Тиигхлэ хан келв: «Aлядaн аля хатасн гихнь — чич, альхндан туумр шатасн гихнь — чич, тeeрсн бух гихнь — чич, тошсн Ыдль гихнь — чич, бийчн хaahaс хааран оч йовнач?» — гив.

Тиигхлэ тернь келв: «Эжго эрм цahaн кeдэд оч бээр кенч? Эс гиж берэд, куукдин наадн болж, уунд бээр кенч?» — «Эжго эрм цahaн ^дэд оч бээр кенэв», — гиhэд, haрaд йовв.

Кулгин дeрвн туруг сольвлдтл тоцх (чaцhaр) татлдв. Тоорм темэн унтэ таж торhн бyсиhэн тасртл чaцhaр татлдв. hуйин хар махнас атхлдад, aahин чинэн хар махиг авад шивлдв. врун ирсн ноха, шовун удлэ цадж haрцхaв. Yдлэ ирсн ноха, шовун асхн цадж haрцхaв.

Туунэсн Кецу Берк келв: «ввсн киитэ мал зоваж биш, эр бийэр узлций», — гив. Туунэсн хоюрн мeрнэсн бууhaд, мeрэн тeмрин сээhэр тeдглэд, болдын сээhэр боhчaд, болд aрhмжaр архлад оркв. Бухан арсн шалвран бульчц куртлэн эвкэд, тэкин арсн шалвран тэкм куртлэн эвкэд, бYPyнэhэр мегшлдэд, бухaнahaр оольлдад, уул haтцaс шуурлдэд, усн haтцaс деглдэд, таш-баш бэрлдэд одв. Кесг жилдэн ноолдад, кемжл уга ноолдад одв.

Туунэсн Кецу Берк: «Ээжинэн геснэс hарснас нааран эцгл мeцгн таша деерэн кум тогтж узэд угав, — гиhэд, авад, цокад оркв. — Эмичн алнав, арhчн бээну?» — гив. Тиигхлэнь тер келв: «Батлс гиж бэрж бэ, бас чигн hурвн сэн туульлhн бээнэ», — гив. «Туульхарн бол!» — гив. Тецгрин од тоолн тууляд оркв, тегш сээндэн алдсн уга. hазрин eвс тоолн тууляд оркв, hавшун сээндэн алдсн уга. Усна жирмэхэ тоолн тууляд оркв, ик муудан алдад оркв.

Дакад таш-баш бэрлдэд одв. Сохр Хар баатр долан толhа hатц шивэд оркв. Тернь тиигж хэлэж бээтлнь, гууhэд курэд ирв. Дакад таш-баш бэрлдэд одв. Туунэсн Сохр Хар баатр авад, цокад оркв. Дунд чимгинь хуh цокад, нег тоха турш орулад оркв. «Арhчн бээну?» — гив. «Батлс гиж бэрж бэ, бас чигн hурвн туульлhн бээнэ», — гив. «Туульхарн бол!»

— гив. Тецгрин од тоолн тууляд оркв, тегш сээндэн алдсн уга. hазрин eвс тоолн тууляд оркв, hавшун сээндэн алдсн уга. Усна жирмэхэг тоолн тууляд оркв, ик сээндэн алдсн уга.

Тиигэд тууля бээж, дeрвн тоха турш одв. «Не, ода арhчн бээну?». Тиигхлэ Кецу Берк келв: «Ах-ду хойр болый», — гив. «Чамаг дeрвн тоха турш орулж оркад, ах-ду хойр болх билув?» — гив.

Хаана хатн ээлдж медэд, хавл амта хар нохаг: «Цаачн эзичн кун алж бээнэ!» — гив. Нохань хурдлад оркв. Тер нохань тер хойран бараhинь авч йовад, нег цоонг нукнд кeлнь орад, алдс авч унад, Ылнь тасрад, укэд одв.

Туунэсн Сохр Хар баатр хааг алж оркад, босхларн, чиг-узгэн алдж оркв, hурвн жилин туршар hэргтлв.

Тиигж бээhэд, генткн серсн кун кевтэ серв. Туунэсн: «Би уунд ю кеж бээснь энв?» — гиж санв. «Эбэ, би Кецу Беркиг уунд эс аллав?» — гиhэд, мeрэн хээhэд олж авв.

Мин туунэсн мeрэн унад, мeрни хурдар курч ирэд, гермудиннь ооср бучинь керчэд: «9тр нуутн», — гиhэд, йовад одв.

Туунэсн хаана хатн: «Шар цоохр бээшцгин йорал хоосн яhж оркхв?»

— гиhэд, тавн сарта кeвуг элкн деерэн укрин чинэн улан чолу тэвэд, кучэр ээрж бээhэд, hарhад оркв. «Алтн худгин кердг хоосн яhж оркхв?»

— гиhэд, хаана адуна ах жоралгч гун бас элкн деерэн укрин чинэн улан чолу тэвэд, кучэр тавн сарта унhан hарhад оркв.

Нег толhа давад одхлань, ^вун hац гиhэд уульв, гедргэн хэрж ирэд, ^кэн eгэд, унтулж оркв. Хойр толhа давад оркхлань, басhац гиhэд уульв. Гедргэн хэрж ирэд, ^кэн eгэд, унтулж оркв. Тер кевэр нээмн толhа давв; йисдгч давн гиж йовхлань, hац гиhэд уульв. «Ода арh уга, хаана закан хату», — гиhэд, hарад йовв.

Туунэсн ^вун бээhэ бээж eсэд, хавсар сум кеhэд, хaрhнaр кeвч кеhэд, нутг деер суусн богшурhaг харвад, хотан тежэhэд бээв. Уснд haхуль оркад, зahс бэрж авад бээв. Уснд суусн ну^ хahaд авад, хотан тежэhэд бээв. Нег œ эрг-дург гиж кевттлнь, eрк деегурнь нег юмн: «Тавтадан тавн бээрин ам эвдсн, Тацсл хаани курл эвдсн, Эрлг Номин хаанла тецсл булалдсн Кецу Берк», — гиhэд, эцкиннь нернь келэд йовад одв. ^вун eсрэд босв, хэлэн гихнь, юмн узгдхш.

Мaцhдур сeeднь ^вун унтл уга суув. Тиигж суусн цагт eркэрнь нег юмн сар-сар гиhэд, орж аашна. Xaлх цahaн устэ хар улан залу орад ирв, eмнэснь ирэд: «Aлдр ах нойн баав, амр менд бээнт?» — гиhэд, eмннь ирэд, шгдэд суув. «Бээнэ», — гив. «Кен гидг хаани ^вунвт?» — гив. Тиигхлэнь кeвyн: «Би кен хаани кeвyhэн медхшив», — гив. Тиигхлэнь залу келв: «Та Кецу Берк гидг куунэ ^вунт, — гив. — Эцкитн мухр хар улдтэ Сохр Xaр баатр алад, алвтынь нyyлhэд авч одла, — гив. — Ода та йовтн, eмнтн эцкинтн нээж нег хан бээнэ, туунд одтн, — гив. — Би тана заячв», — гиhэд, йовн гихлэнь, кeвyн келв: «Би яЬж олхв?» — гив. «Мац^ур eрyндэн хойр эркнэс хойр aрhмж уйж eгсyв, — гив. — Тууниг бэрэд, гyyhэд йовтн!» — гив.

Мац^ур eрyнднь кeвyн босад, хэлэн гихнь, хойр ууднэс хойр зам улан хaaлh татад орксн бээнэ. ^вун тер хойр хaaлhaр гyyhэд haрв. Долан долан — дeчн йисн хонгт гyyhэд, курэд ирв. Туунэсн кeвyн: «Xaн куунэ герт нуцкн яhж орхв?» — гиhэд, нутг деер кевтсн хар хурмш кeдрэд, гyyhэд орж одад, барун тулhaн ширэд сeгдж сууhaд келв: «Aлдр ах нойн баав, амр амулц бээнт?» — гив. Тиигхлэнь хан: «Aлядaн аля хатасн, альхндан туумр шатасн, тeeрсн бух болсн, тошсн Ыдль болсн элмр», — гиж келэд, кeвyг ташад оркв. Туунэсн ^вун келв: «Кецу Беркин ^вун билэ», — гиhэд, эрэд, унад одв.

Тиигхлэнь хан хатн хойр булhн торhн хойрар цуглад авч одад келв: «Сaaхндaha чееждэн санад орад ирхэр, амндан зу^ад орад ирснч», — гив. Xaн кeвyhэн кеж авад бээв.

^вун туунэсн арвн тавн наснд курхлэрн, эцкдэн келв: «Aaв, би мухр хар улдтэ Сохр Xaр баатриг оч алнав», — гив. Тиигхлэнь хан келв: «Бээжэ, зогсча! Наснчн баЫ» — гив. Туунэсн ^вун арвн нээмн наснд курч оркад, дакад келв, бас: «Наснчн баЬ>, — гиж келэд бээв. Туунэсн ^вун хeрн наснд курч оркад, дакад нег келв. Тиигхлэ хан: «Не, од», — гив.

^вун туунэсн саран ^л дорк сай тумн адундан курч ирэд, унх тааста мeр эс олв. Нарни ^л дорк нээмн тумн адундан ирэд, бас унх

зeвтэ мeр эс олв. Хэлэж бээhэд, кeвун нег хар кер мeр бэрж авад унж узв. Meрн дааж ядад, нурhнь хуhрад укж одв. Бас кесг олн мeр унв, цуhар дааж ядад, укэд бээнэ. ^вун нег шар кер мeр унж узв, тер мeрн даав, тер мeрэрн урвлэд хэрж ирв.

Туунэсн кeвун амбарар негн эмэлэс авад, тохж оркад, мордн гихнь, эмэлин хавцсн тас тусад хамхрад бээнэ. Тиигж бээтлнь, мeриннь нурhн хуhрад укж одв. Туунэсн хан келв: «Чини унх зeвтэ мeрн уга, эврэнчн алтн худгин кердгт хацhн хар мeрн бээнэ. Туунэс оцдан унх зeвтэ мeрн уга», — гив.

Туунэсн ^вун куунэ шурвсн кулгин шурвсн хойрар кесн арhмжиг авад, даларн татж оркад, гууhэд hарв. Хан келв: «Шар цоохр бээшцгин орань узгдхлэ, шаран жeгур болад, мeлк», — гив. ^вун гууhэд йовв.

Шар цоохр бээшцгин орань узгдхлэ, шаран жeгур болад, мeлкв. Meлкэд, курэд ирв. Алтн худгин кердгт орад кевтв. Meрн eвс идж бээhэд, ус уухар курч ирэд, eцгэж хэлэж бээhэд, хад бухад, hарад одна. hурвн сe, hурвн eдр тиигэд ус уулго бээв. ^вун туунэсн хээкрв: «Эс гихнь, эн алтн худгин кердг нурн гиж бээнэ. Эс гихнь, эн хацhан хар мeрн укн гиж бээнэ», — гиhэд, хээкрэд оркв. Тиигхлэнь мeрн ирэд, ус

уув.

^вун эц деер hарад хээкрэд оркв. Meрн хад бухад hарв. ^вун хаяд оркв, орад одв, ^вуг чирэд, энд-тенд eсргэд йовна. Хад ишклэд татв — хамхчад одв, бут ишклэд татв — булхчад одв, белкусцэhэн hазрт орад татв — гац татад одв, кузуцэhэн орад татв — арhмжин нег мeснь тасрад, нег мeснь улдв. Meрн келв: «Эзнвч? Эрлгвч? Унх зeвтэ кунвч? Унх зeв уга кунвч? Унх зeвтэ кун болхнь, кел! Арhмжичн таслад, эмичн алх чидл бээнэ», — гив. Тиигхлэнь ^вун келв: «Унх зeвтэ йосн куунчн би», — гив.

Туунэсн кeвун хазарлн гив, аман ац^ гиhэд eгв. Мордн гив, нурhан хотс гиhэд era Бeдун eвс бeклзулл уга жоралад, нэрн eвс нээхлулл уга жоралад курэд ирв. Эврэн бийнь бeдун хар модыг хаЬлад, эмэл кеж авв.

Туунэсн кeвун амбарар негн улдэс авад, зацhад оркхнь, хойра болад унад бээнэ. Тиигж бээтлнь, улд чилж одв. Хан туунэс: «Заяhар олдсн нег ^Бундм дээнд бэрж йовх улд угав!» — гиhэд, уурлад, хотн хоорнд йовж болшго харцhу хар буд татад оркв.

Туунэсн хаана арвн hурвн насар бээдг Арагни Дацни куукнь экдэн келв: «Мана аав юунд уурлв?» — гив. Тиигхлэнь экнь келв: «Заяhар олдсн нег ахдчн дээнд бэрж йовх улд угад уурлж бээнэ», — гив. Куукн

келв: «Кезэнэ Кецу Берк нег улд дуруллэ, тууг eгхнь, аав уурлхий?» — гив. Экнь келв: «^авчн амрад одхгов!» — гив. Тиигхлэнь куукн авч eгв. Keвyн зaцhж узв, зeв болв.

Aмбaрaр негн саадг бээсндкeвyн авад делж оркхнь, саадг хойра болад унад бээв. Xaн туунэсн: «Зaяhaр олдсн нег ^Бундм дээнд бэрж йовх саадг угав!» — гиhэд, гер хоорнд йовж болшго хaрцhу хар буд татад оркв.

Туунэсн куукн экэсн сурв: «Мана аав юунд уурлв?» — гив. «Зaяhaр олдсн нег ахдчн дээнд бэрж йовх саадг угад уурлж бээнэ» — гив. Куукн келв: «Кезэнэ Кецу Беркин дурулсн саадг бээнэ, тууниг erarn, аав керлдхий?» — гив. «^авчн амрад одхгов!» — гив. Куукн авч era Keвyн делж узв, зeв болв.

Keвyн мордад, барун ам татад haрв. «Цуhaр менд сээхн бээтн!» — гив. ^вун туунэсн кесг жилдэн гуулгэд, кемжл уга гуулгэд одв. Нег кесг олн аду хэрулж йовсн кун узгдв. Keвyн мeрэн хуухта зеерд дaah кеhэд, бийнь eрэсн бийэснь eeр цуврсн, eрэсн бийэснь era идсн кeвyн болад, шавшад, цокад, даб-даб хатрад, курэд ирв.

«Менд сэн бээнт?» — гив. «Бээнэ», — гив. «^вун, эльдэс эльдэрэн оч

и г. т—1 и 1 и

йовнач?» — гив. «Би хаана йисн цahaн темэ гееж оркад, йис-арв хонад eлсч йовнав. Нег мeр eгит!» — гив. Тиигхлэнь залу келв: «Кезэнэ Кецу Берк[ин] цаг болхнь, era юмн сэнж, ода eгч чадш угав», — гив. ^вун келв: «вгит!» — гив. Залу нег хацЬл догшн мeр бэрж era ^вун тер мeриг хойр чик авч бээhэд, aрhмжинь haрhж eгэд, мeриг хошнгарнь арвн шор шорлад, амарнь арвн шор шорлад, идж оркад, дахн мордад йовв. Залу алц болад бээв.

Туунэс цааран йовж йовтлнь, нег кесг олн темэ хэрулсн eвгн харЬлдв. «ввгн, менд бээнт?» — гив. «Бээнэ», — гив. «^вун, ю хээж йовнач?» — гив. «Xaaнa йисн цahaн темэ гееж оркад, eлсч йовнав. Нег темэ eгит!» — гив. Тиигхлэнь eвгн келв: «Кезэнэ Кецу Беркин цаг болхнь, era юмн сэнж, ода era болш уга», — гив. «вгит!» — ээрэд бээв. ввгн нег эмнг догшн ат бэрэд era ^вун амарнь арвн шор шорлад, хошнгарнь арвн шор шорлад идж оркад, дахн мордад йовв. Тер eвгн алц болад бээв.

^вун цааран haрaд йовв. Бас нег кесг олн укр хэрулсн eвгн харЬлдв. «ввгн, менд бээнт?» — гив. «Бээнэ», — гив. «^вун, ю хээж йовнач?» — гив. «Xaarn йисн цahaн темэ гееж оркад, eлсч йовнав. Нег укр e™^» — гив. Тиигхлэнь eвгн келв: «Кезэнэ Кецу Беркин цаг болхнь, era юмн сэнж, ода era болш уга», — гив. «вгит!» — гиhэд, ээрэд йовв. ввгн нег

догшн цар бэрэд era ^вун бас амарнь арвн шор шорлад идж оркад, дахн мордад йовв. 9вгн хэлэж бээhэд санв: «Жа, бас Кецу Беркин суудлта юмнв!» — гив. «Нама медэд оркв билтэ», — гиhэд, eмнкэсн мууhар йовв.

Бас кесг олн хe хэрулсн eвгн харЬлдв. «9вгн, менд бээнт?» — гив. «Бээнэ», — гив. «^вун, ю хээж йовнач?» — гив. «Йисн-арв хонад eлсч йовнав, — гив. — Нег хe e™^» — гив. «Кезэнэ Кецу Беркин цаг болхнь, era юмн сэнж, — гив. — Ода era болш уга», — гив. «9гит!» — гиhэд, ээрэд йовв. Нег хe бэрэд eгв. Хeeг амарнь арвн шор шорлад, хошнгарнь арвн шор шорлад идж оркад, дахн мордад йовв. 9вгн хэлэж бээhэд, дотран: «Жа, бас Кецу Беркин суудлта юмнв!» — гиhэд, санв. «Нама медэд оркв билтэ», —гиhэд, eмнкэсн мууhар йовв.

Туунэсн цааран hарад йовсн кевтэн hарч оркад йовж йовтлнь, нег толhан цаад бийд нег эмгн кесг олн туЬл хэрулсн, нег жора алгчгу кeтлсн, кесг олн мишг уут алс цокж орксн, арhс тууж йовдг болна. Эмгн мeрндэн келж йовдг болна: «Саак шар цоохр бээшцгин йоралд хайж орксн кeвум чигн арвс эдл бeк болж ирэд, дакад нилхэрн ^ким кeксн болж зуудндм орж бээж», — гив. Тиигхлэнь мeрн келв: «Мини чигн зууднд сав алтн худгин кердгт хайж орксн у^м хацhн хар мeрн болж ирэд, дакж нилхрэд, кeкм ^ксн болж бээж», — гив.

^вун соцсч оркад, деерэснь довтлад орад ирв. «Менд бээнт?» — гив. «Бээнэ», — гив. «Ээж, ээж, ю геевт?» — гив. Тиигхлэнь: «Юм геесн угав», — гив. «Ээж, ^вунтн би болжв», — гив. «Бийим бичэ дамбрл, ар^ан туунэв», — гив. «Уга, би мeн болжв», — гив. «Бийим бичэ дамбрл, чамла эдл сээхн бээх билэ!» — гив. «Ээж, ^Бундта ямаран темдг билэ?» — гив. Тиигхлэнь эмгн келв: «Шин hарх цагтнь барун дал деернь хумсн тeeлин чинэн улан мец билэ, ода нээмн термтэ герин буурин чинэн болсн болх билэ», — гив. Тиигхлэнь ^вун eмнэснь бууhад, хувцан тээлэд узулв. Эмгн харhц харhад одв.

Кeвун экиннь ^кинь кeкв. Туунэсн hарад йовв. Эжго эрм цаhан кeдэд ирэд, бээшц тосхад бээв. Экнь eмнк кевтэн ирэд уга йирн йисн жилиг ээлдж меддг, eцгрэд одсн найн жилиг тааж меддг Намжл Улан хатн кевтэн hарв.

Тегэд туунэсн ^вун экдэн келв: «Ээж, ээж, мухр хар улдтэ Сохр Хар баатриг оч алнав», — гив. Тиигхлэнь экнь келв: «Бичэ од, эцкичн алсн кун ода бийичн ална», — гив. ^вун экиннь уг соцсл уга, hарад йовв.

Сохр Хар баатрин бээшцгнь узгдхин алднд ар цахрмуднь догдлад бээв. Курэд ирсн цагтнь бээшц ^длэд, цахрмуднь онх бээhэд одв.

^вун курч ирэд, бээшцгин дeрвн талк eнцгинь авад, шивэд оркв. «Мухр хар улдтэ Сохр Хар баатр бээнч? Нааран hар!» — гив. Гууhэд, hарч ирэд: «Кукн, эм авр!» — гиhэд, кeлинь теврэд, киисэд одв. ^млж авад, мeрнэ дел деернь оркад, hарад йовв. Авч йовад келв: «Аавинм ясинь зааж ас!» — гив.

Тегэд тер аавиннь яснд кургэд авад ирв. Ясинь цуглулад, юм салЬл уга олж авад, кeвун келв: «Не, ода аавинм кесг олн жилд бээсн hазр биший? Ормднь чамаг тэвх юмн», — гиhэд, алад, махинь керчэд, узг-узгт тараhад хайж оркв.

Аавиннь ясинь шар цоохр альчуртан бооhад, гертэн авч ирэд, орн деерэн тэвэд эв-эвтнь, тегэд цаhан эмэр туркэд, эмдрулэд авв. Эврэннь алвтан болн Сохр Хар баатрин алвтыг нуулhэд авад hарв. Нуулhэд авч ирэд, eмнк кевтэн тохрв.

Кeвун саак эцк болдг хаана арвн hурвн насар бээдг Арагни Дацни куукэрнь хатан кеж авв. Тегэд амрсн сээхн жирhэд бээж болна.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.