Научная статья на тему 'МАЛОИЗВЕСТНЫЕ РАССКАЗЫ САНДЖИ БАЛЫКОВА НА КАЛМЫЦКОМ ЯЗЫКЕ'

МАЛОИЗВЕСТНЫЕ РАССКАЗЫ САНДЖИ БАЛЫКОВА НА КАЛМЫЦКОМ ЯЗЫКЕ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
21
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАЛОИЗВЕСТНЫЕ РАССКАЗЫ САНДЖИ БАЛЫКОВА НА КАЛМЫЦКОМ ЯЗЫКЕ»

А. Т. Баянова

(зав. Научной библиотекой архивом им. П. Э. Алексеевой)

Малоизвестные рассказы Санджи Балыкова на калмыцком языке

DOI 10.22162/2587-6503-2018-3-7-102-113

* Статья подготовлена в рамках государственной субсидии — проект «Формирование полнотекстовых информационных ресурсов в современном научном и культурном пространстве» (номер государственной регистрации АААА-А18-118040490039-3).

CP «-» «-»

. Балыков — яркии представитель национальной литературы в калмыцкой эмиграции. В «Донской казачьей энциклопедии» (далее — ДКЭ) он представлен как «даровитый публицист и писатель калмыцкой эмиграции», заслуживающий «переиздания текстов — на добрый однотомник» [ДКЭ 1997: 402].

Он активно печатался во многих эмигрантских периодических изданиях: «Улан залат», «Ковыльные волны», «Казачий сполох», «Казачий голос», «Единство и независимость», «Казакия», «Вольное казачество» и др. под псевдонимами П. Калинченков, Свой, С.Б., Шалвур Ниминов, Ш. Н., Дм. Вишняков, Кирилл Кречетников, Дм. Мансков, Аюл Ман-цынов, Илья Закопырин, Мих. Лазаренков, Ник. Опорин. До 1939 г. Санджи Балыков был редактором журнала «Казакия», издававшегося в Братиславе, пока болезнь не прервала его работу.

За рубежом были изданы его книги на русском языке - «Сильнее власти» [Балыков 1976], «Девичья честь» » [Балыков 1983], на английском языке - «Stronger than Power» [Balykov 1989] и «A Maiden's Honour» [Balykov 1990], которые вызвали неподдельный интерес не только у читателей, но и специалистов-литературоведов.

С творчеством С. Балыкова российские читатели познакомились в начале 1990-х гг. В журнале «Теегин герл» впервые были опубликованы рассказы «Возвращение», «Воспоминания о Зюнгарском полку» [Балыков 1993], а также книга «Девичья честь» Балыков [1993].

Р. А. Джамбинова вполне справедливо утверждает, что литератур-

СП и и

. Балыкова, чей творческий путь «не устлан розами и состоялся на чужбине, вдали от своего народа», помогает «разрушить многие мифы, сложившиеся в нашей жизни», он интересен «своей

наблюдательностью, национальным мировосприятием, простотой и изяществом повествования, манерой письма» [Джамбинова 1993: 92].

За последние годы появились новые издания этого самобытного писателя: повести «Заламджа» (Элиста, 2013) [???], «Сильнее власти» (Элиста, 2014) [???].

Творчество С. Балыкова активно изучается исследователями. Анализ литературного наследия писателя дан в монографии Д. Ю. Топало-вой [Топалова 2017]. Известный лингвист А. А. Бурыкин на материале творчества С. Балыкова рассматривает калмыцкую лексику с точки зрения создания этнического и регионального колорита в русскоязычной калмыцкой литературе [Бурыкин 2003].

У читателей сложилось мнение, и во многих источниках утверждается, что С. Балыков является русскоязычным писателем. К сожалению, немногие знают, что он прекрасно владел калмыцкой речью и писал рассказы на родном языке. Надеемся, что его рассказы на калмыцком языке станут объектом исследования лингвистов. Язык изложения интересен тем, что автор пишет на бузавском диалекте. Характерными диалектными признаками этого субэтноса являются:

• наличие губно-губного звонкого согласного б вместо губно-зубного звонкого согласного в: кебтчкэд (вместо кевтчкэд), кебтэ (вместо кевтэ), добтлад (вместо довтлад);

• наличие переднерядного гласного в вместо переднерядного у: вмкэрэд (вместо умкэрэд);

• наличие заднерядного гласного о вместо заднерядного у: йом (вместо юм), ховц (вместо хувц), Кореи (вместо курвы), цоКар (вместо цуКар).

Писатель часто употребляет разговорный стиль в своих рассказах. Одним из признаков разговорного стиля являются усеченные фонетические варианты слов, так называемый метаплазм, когда выпадают целые слоги в слове: например, гед (вместо гиКэд).

В тексте встречаются русизмы: чомдаКаи (от слова чемодан), гор-дар (от слова город) и др.

Считаем, что рассказы С. Балыкова на калмыцком языке требуют изучения как лексических, так и грамматических особенностей текста.

Источники и литература

Балыков С Б. Девичья честь: историко-бытовая повесть. Мюнхен: Buchdruckerei LOGOS, 1983. 237 с.

Балыков С Б. Сильнее власти: сборник рассказов. Мюнхен: Buchund Offsetdruckerei Stenzenberger, 1976. 141 с.

Балыков С. Воспоминания о Зюнгарском полку // Теегин герл. 1993. №3. С. 88100.

Балыков С. Девичья честь: историко-бытовая повесть. Элиста: АПП «Джан-гар», 1993. - 283 с.

Балыков С. Б. // Донская казачья энциклопедия. Т. 1. Ростов-на-Дону, 1994. С. 401-408.

Бурыкин А. А. Калмыцкие слова, южнорусская региональная лексика и калмыцко-русское двуязычие как средства создания этнического и регионального колорита в русскоязычной калмыцкой литературе (на материале творчества С. Балыкова) // Русская речь в национальном окружении: сб. науч. тр. Элиста: АПП «Джангар», 2003. С. 150-161.

Джамбинова Р. А. Шаги духовного примирения: к 100-летию писателя С. Балыкова // Теегин герл. 1993. №5. С. 91-104.

Топалова Д. Ю. Литературная деятельность калмыцкой эмиграции (19201930гг.) Элиста: КалмНЦ РАН, 2017. 244 с.

Balykov Sandji. Stronger than Power: a Collection of Stories. Bloomington: Mongolia Society, 1989. 142 p.

Balykov Sandji. A Maiden's Honour: a Tale of Kalmyk history and Society. Bloomington: Mongolia Society, 1990. 203 p.

Приложение.

ХаалЬин дундурас (рассказ этот посвящается моей дорогой жене Дорджме и всем друзьям за их теплое участие во время болезни)1

... Инэдтэ-шуугата, ик буту суурт суусн болнав. Намаг гиич кеж;эсн болна. Дуута сээхн домбрт биилэд, эцсг сэн ду соцсад ж;ирЬж; бээсн болнав...

Нама[г] авхар мана эцк ирсн болж медгднэ. «Хотна уурин кевуд-куукд цуглрчкад: «Чама[г] кулэж; бээцхэнэ, босч нама дах!» — гед келчкэд, биилгсн, тавшгсн айта гидг зеерд Ьалзн мерн деер мордад Ьарад йовхла, би гун ишклэд, ардаснь дахж Ьарад йовнг гихлэ, минэн ур-хань Дорж;ма ардасм шуурч бэрэд: «Хамаран йовнач?» — гед татна.

1 В оригинале — на русском языке.

—Тэв, намаЬичн мана хотн кулэж бээж, би эцкэн дахж йовх зевтэв»,

— гед, зуткэд Ьарад одхлам, Доржмам барун Ьартасм татад, Шамбан Ждма: «Уй, ода хамаран пипадад Ьарад йовна! Ортн!» — гед гижгэрм шааЬад, Балдановин Коня Ждмад дем болад, гертэс Эрмелевин Самсон: «Ода хальмг эмиграцин сэн бавЬачуд хамг чама сура бээхнь, яЬад йовхинь хээж бээхмч?! Ор нааран, минэн уг эс соцслчн!.. — гед хэкрэд оркхла1, би укс гед емэрэн ишкхлэ, нама татж тулкж бээсн баавЬачуд намаг герур авад орад одв...

Герт хэру орад ирхлэ, Бадмин Делгр сээхн ке сувста2 шурта3 цегдгэн емсчксн, отхн ХоцЬран еерэн суулЬсн, Ьартан ут кузутэ шар ширтэ домбр авад, ярлзад инэЬэд: «Биилх дурта болдвшта4, биилтн!» — гед айта цоклЬ цокна.

— Ой, эн Делгр кезэнь домбр цокдгиг сурчксмб?» — гиж санад, сасвадад, зуркэн эмсхулэд, сегсрэд, келэн цокад биилжл бээхлэм, мана эцкм хэру урвж ирэд: «ЯЬвч! Ьар нааран, цаг болж йовна!» — гед хээкрэд оркхла, би чочад, гууЬэд Ьарад, эцкэн дахад йовув...

Тедукн[д] Ьарчкад, ардм юмн5 шууглдад одхла, ардан хэлэн гихнь

— мини Доржма элкэрн Ьазр дахад, оркрад уулжл кевтснь узгднэ, на-адк баавЬачуднь зэрмснь ууляд, зэрмснь инэЬэд, цуЬар6 цаЬан-цаЬан альчурмударн нанур сэрвкулэд, багтан зогсч бээснь узгднэ. «Доржма

' 1 о г» и и

ода уульж бээЬэд, уурадл эс одхий? — гиж; санад, цааран йовад йовнав.

Курх Ьазр хол болсн болна. Сээхн сер-сер салькта, дулахн нарта, йовхд сэн едр болна. Усни дольган мет дольгалгсн кек ноЬан халь-на. Деер тецгр кекрнэ, бархасн цаЬан уулн нуунэ, богшада жиргсн жирЬнэ...

Тиигэд зевэр йовад, ундасад, ус уухм бээж гихлэ, емн йовсн эцкм хажиЬэд, нег салан экнур дахулад, яшлын уцгас шоржцнад Ьарчасн цегэн киитн булгур авч7 ирэд: «Нэ, уунэс у», — гинэ. Дерв келдэд кевтчкэд8, жицнсн уснас басл икэр уудгар ууЬад: «Хух!...ЯЬсн сэн усмб!» — гед босад одхла: эцкчн уга, уснчн уга, кеерчн биш, ноЬан

1 В оригинале — окхла.

2 В оригинале — совста.

3 В оригинале — шорта.

4 В оригинале — болдвштэ.

5 В оригинале — йомн.

6 В оригинале — цоhар.

7 В оригинале — абч.

8 В оригинале — кебтчкэд.

герлтэ шамрта ут гидг ерэд ерэЬэр дуурн; гемтэ, яхлсн-яалсн эмтн за-агт нэрхн цаЬан орн деер кевтнэв1...

«Э!.. Би гемтэ, эндр элкэн удрулчксн кевтдг2 биший, — гед сергэд, ундасад, хагсад, модн болсн келэн халун амн дотран кендэЬэд, — одак хамг зуудн бээж билтэл, — гед, дабрата3 зуудн биш, би укхцэв юмб4, — гиж санад, нэ, ода тэвсн хевэрн болхув, укхлэрн эк-эцктэЬэн ханьцад, хамдан бээдг болхла. му чигн бишж,» — гиж санад, унтн мартхин керг санад, нудэн аняд унтхар седув.

...Ик кендэ ерэ болна. Ханцан шамлчкад, Ьанзасн утаЬан бурд-бурд ЬарЬчкад, ротаторарн тэвдгч немр «ЦаЬан евсни дольган» барлжл бээЬэд келжэнэ: Э-эх! Мецгн уга гед — муухл юмнд эн, ода мецгн бээсн болхла, типографскар ЬарЬад оркхла. айта юмн болх бээсн болхв эн. Эндр урлданд одад, дэкэд нег арвн-херн франкан5 тэвхм биший, тиигжэЬэд нег арвн мицЬ шууЬэд оркхла, журналан печатнар ЬарЬад оркх — гиж;...

Тиигхлэнь би келжэнэв: «Нэ, ода улу сана санад. Килнц кед бээл уга, тер емнкэн шулуЬар ке, би дэкэд нег статья дуусчанав, дарунь авч барл», — гиж...

Нег енцгтнь Степанов Санж нег чемодаЬар6 дуурц сав-сарх, альчур-муд, орс баавЬачудын нуцкн бий деерэн емсдг халатмуд уумулэд хуран бээж: «Ой, эдниг хулдхар ноха кевтэ гермуд тегэлэд йовна гидг юмн басл кучр юмн, а эс гуудг арЬ уга, хот идх кергтэ, хувц7 емсх кергтэ, кевуЬэн тежэх кергтэ, кезэ эн жизняс мелтрж дурта уулэн кедг болхмб, нам ода эн журналдан невчкн8 юм бичс гивчн, суудг зав болхш», — гиж келжэнэ...

Цааранднь хэлэн гихлэ — Хара-Даван Эрнжэн бийэн тегэлулэд дегтрмуд овалчксн, дунднь суучкад: «Чи, Шалвур, тер бичж бээсн юман дуусхнь нанд Ьарч, городар9 тегэлж, Банзаровин „Черная вера" и Харузина хойр дегтр олж авч ирич. „Кочевой бытан" дуусад ирув, ода тер хойр дегтр дуудчкхм билэ», — гиж...

1 В оригинале — кебтнэв.

2 В оригинале — кебтдг.

3 Русизм, форма орудного падежа от русской основы 'добро'.

4 В оригинале — йомб.

5 В оригинале — хранкан.

6 В оригинале — чомдаhар.

7 В оригинале — хобц.

8 В оригинале — небчкн.

9 В оригинале — гордар (русизм).

Цааранднь Уланов Бадма Шаповалин «Город и деревня» гидг дегтр хальмг келнд орчулж сууна. Бадма келж: И-и-и! Йир айта юмн эн, обще-ственно-политическ уулар заниматься кенэв гих саната улст мал эдл юмн эн, ода мана баахн залус украинск келар ямаран сан юмн баавучн дуудж угал, дегад седвар угал, дегад седвар уга, сурЬультаснь иигад баацхахла, яЬдгчн манд, сан болхв манд, ода энуг1 хальмгар орчулчкад, нег арвн уштук барлчкад, кун болЬнд егхм биш", — гиж;...

Бадмин ард бийднь Эрмелев Дорж сууна. Нег немш келар барлсн журнал авчкад: «Эн немш келн кучр юмн баажл эн, нам практическ куундж эс сурхла, дегтрар дасч юмн болш уга кевта, ода куундж баах нег немш келта баавЬала таньлдж, асхн ерунд гуляд кен сурхас даву удан уга», — гиж.

Тиигхлань цань директорин эмгна нег хуучн хувц ясч уйжасн Самсон келжана: «Чи куукд куута таньлдх кергта болхла, тер Эрдне Калты-кановин ухалврар келжасн, хажЬр хамрта кегшн куукн куунла тань-дгарн йовхмч, нань куукд куунла йовхм бишич», — гиж.

Бидн цуЬар тус гилдад, иналдад шууглдж баатл, мана эцк дакад ирад: «Шалвур, Ьар нааран! Нама дах! Эндр эрт йовхмн, ецклдур ора Ьарад, курсн уга билавидн», — гед хаакрад оркхла, би: «На, иньгуд, менд баацхатн,би танла цааран болш уга болад бавв», — гиж келад, эцкан дахад Ьарув...

Курл Ьазр хол болсн болна, нама [г] кешсн баадл Ьарад, ард улдад йовхла, эцкм келна: «Нааран, минан ард морд, мерм сан юмн, хойраЬим бидничн даах», — гиж.

Мордхла, нанд му болн гисн болна. Би: «Уга, кешч йовхшив, Прагин утан-шоран хеен эн теегин ки, ноЬана, цецган унр нанд сан болжана», — гед, мордж егч баахшив. Тиигад йовжл йовад, нег юмнд будрад одув...

Серхла, одачн се, ухам орж Ьарад, бийм ик халута, баасн махмудм амнь тасрад, хооласм халун ки Ьарад, амсхлжл баажв...

«На, одал укна гидгчн болад ирв, яЬв? Иигж зовжахар укснчн деер, деч курн алдсн, олн юм узсн, ода ямаран ик сан юмн узгдх била манд... ода цеекн агчмд амм Ьарх... Доржмам насни ералд билрад баавш... мокшг, цеекн мецг ючн уга... Шамба ода Ьанцарн тоота, яахм, Эрнжан, Санж эдн нанла адл сан некд туунд болхн уга... Цагнь ирхла, цуЬар укдг биший... эн больниц дотр минан зерлг ю хаасм..., тер шумрин2 деер

1 В оригинале — YHYг.

2 В оригинале — шомрин.

юн шар шалвртэ китд суухмб..., хух, ус, ус..., сестра! Я хци1 воду! — гед дуудсан меднэв, цааранднь дэкэд харцЬуртв...

Г» и и Г) «-»

Эцкэн дахад йовад йовсн болнав. Зуг ода эцкм нанас хол заагт йо-вад йовна, мернь биилэд, тавшад, жолаЬан булалдад, мана эцк эрэ

11 «_» «-» «-»«-» Т—1

торЬаЬад, нама дайлчкад-дайлчкад йовад йовна. Би кецц-кецц гед еердж йовад, тасрад улдх арЬ хээЬэд йовнав. Нег ик хальсн торЬн болсн ноЬата гун салаЬар орад ирувидн. Минэн барун талас нег цаЬан хувцта европеец кун узгдэд, нанла ханьцх бээдлтэЬэр шидрдэд, бийчн теругэр бара татад, хажиж одад: «Откуда идете? — гихлэ, толЬаЬан зээлнэ. Орс биш гед: «Парле ву франсе», — гихлэ, ду Ьарчахн уга. «Спик ю ин-глиш?» — гивв чигн, хэру егхш. «Ода ямаран кун болдм эн? — гед. — Разумите чешски», — гед оркхла: «Ё, ё! Я сам чех, ви знаете чешски», — гед, байрлад одв...

Тер хоорнд мана эцк эрг еедэн Ьарад, узгдхэн уурад одв, би тер че-хин Ьартас авчкад, хэру урвэд зулад, салаЬар бултад, усар орад, яшлар мелкэд Ьарув ирэд...

ГууЬэд йовж, нег балЬсна захд ирэд, захин герур ус сурж уухар орад ирхлэ, саак намаг гиичлулдг, эмиграцин сэн баавЬачуд минэн Доржмаг ухаЬинь саатулж сууцхаж. Намаг орад ирхлэ: «Хэлэ, хэлэ, эн бишив, ирх терчн гиж чамд келэ билувидн», — гед, инэлдэд одцхав. Доржма босад намаг кузудв. «Бээсчэ, ус ас, ундасад укж бээнэв», — гивув.

Нудэн секэд хэлэхлэ, ер цээЬэд бээж. Палатын ах сестра нанур хэлэчкэд: «Тель мате лепши, в ноци било шпатне, тель ух мужете лжич-ку чае», — гед, нег мецгн ухр цэ амндм кев... Бийм тогтнад, зуг чинэн алдрад бээж... ХаалЬин дундурас орув билтэлв», — гиж санад байрлув.

(Ковыльные волны. 1933. № 6. С. 20-22)

Цевг евгнэ тууж;

Номар егсн нерн Цевг болв чигн, Чон гидг нерэдлЬтэ бээсмн. Чон гиж эн евгиг харадан нерэдсн биш билэ: авч идж шурун хэлэцтэ, деру зузан хар буурл устэ, даларн аршм улу, алд делм урЬцта, кунд ишкэ делтэ, жир хол давад, далндан еердэд одсн болвчн, уйнь чацЬ, шуднь хурц евгн билэ. Тер Чон-Цевг гидг евгн.

1 Хци (чешск.) — хочу.

Бидн, бичкн кевуд, тер евгиг эрк тегэлж уусн саамднь дахн йовж, кезэцк-язацкан келхлэнь, чицндг, соцсдг билэвидн. Ода санхнь, тер хамгнь соцсад бээм дунгэн соньн юмн бээж. Эврэн сэн келмрч евгн, кезэцкэн келхлэрн, авлцад, тер хамгнь ецклдур болсн болад, цуснь халад, нуднь гилвкэд, кешхэн медл уга, бийлэрн учрсн олн зуул юм биднд негл ик залуст келжэхлэ эдл келдг билэ.

Нег хаврар мана икэр Ьарсн сэн амтта эркэс жирмгтэЬинь Ьурвн1 ик хар сецсэр дарчкад, нег кезэцк йовдлан биднд келв.

— Нам арвн долатадм мана, сээни орнд одгсн эцкин сэн иньг евкэсн Годлг гиж, хулхач, маляч кевэрн нер дурслсн, эрун дундын наста, сэн залу бээсмн... Ода теднэхнэс салтр бээдг, угаЬинь меджэхшив. Тиигэд нег манад ирхлэнь, би тарЬн мернэ бозд тэвсн, икл давста борц тэвчкэд, ноЬана бодьгар негл эркэс кен бээж, суржанав ирэд:

— Та мана аавин иньг бээсн болхла, нанд дец болж, намаг бийлэрн эдл сэн залу болЬтн, намаг бийян дахулж келд орултн, танла нег сееЬин йовдлд йовс гилэв, — гиж.

— Негнд, одачн бичкнч, хойрт — ода саамднь цаг хуврэд2, сэн хулхач — сэн залу болдган уурад, баавЬаларн зерглдэд Ьазр малтад, царин бааста сул мошкад, хуухр-хуухр гиЬэд, асхн-ерунднь ээдмг-шиидмг ууЬад бээснднь тоомсрта болж Ьарн гижэх кевтэ, — гед, залу намаг хэру цокна.

Би болл уга сурад бээнэв. Тиигэд суулднь залу келнэ:

— Нэ, сэн, ода баахн кевунэ урмд хэрулэд яахв, зев, мерэн белн ке, ииг дахулнав, — гиж.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Тер едрэс авн ик байрта, уурин кевудлэрн нааддган уурад, мерэн ноЬани сээнд чидрлэд, ерун болЬн еемулэд, едр енжэд тохад, удаЬар хатрулад, оошкинь батрулад, хол йовдлд тэвхд бээнэв.

Тиигэд нег дола-арв хонжаЬад Годлг мана уудэр асхн шидр ецгрж йовад: «Цевг, бээнч?» — гед дуудна. «Бээнэ», — гед, адЬн-шидгн гууЬэд Ьархла, залу келжэнэ: «Нэ, аяртан, бурул тасрсна хеен мерэн тохад, ермгэн ЬанзЬлад, Кеглтэ салан экнур куунд узгдл уга Ьарад ир, би тенд чамаг кулэжэнэв», — гиж.

Би зуркм цокад, хоолдм хот орл уга, асхн болЬн кулэЬэд бээнэв. Асхнднь, нарн орад, хо бурул тасрад, хотна мал кевтэд ирсн алднд, экдэн: « Дарук хотнур нааднд оджанав», — гед келчкэд, эрвхэр эмэл, ермгэн авад, мерэн тохж унад, Кеглтин сала хама бээнэч гед, хатрад,

1 В оригинале — ^рвн.

2 В оригинале — хвврэд.

довтлад1 Ьарнав ирэд. Удл уга экнд ирэд, ишкрэд оркхла: «Чон, чивч», — гед Годлг яшл заагас мерэн кетлэд Ьарад ирв. Туунэсн мордад, намаг дахулад, салаЬас Ьарчкад, йовж йовад, Годлг келжэнэ:

— Хулхач залу юмн-юмнд орхнь, Ьазрч болх зевтэ юмн. ай-стан нама[г] дахад йовл уга, емнэн-ардан хэлэЬэд, ю узсэн темдглэд йовдмн... Кеер йовх куунд юнчн учрдмн. Кемр кеелдэн-халлдан болад, нама[г] сумн тусад, эс гихлэ, мерн будрэд болну, би бэргдэд, чи нанас хаЬцад одвчн, чи Ьанцаранчн герэн олж, хэрх зевтэч2... одар темдглэд, салькар кирцэд, Ьолын урслЬар кирцэд, ноЬана урЬцар, альва бас юмар Ьазр шинжлгддмн, — гиж.

Тер угнь дотрм нанд бээх сежг орулад оркв, зуг би, ода йовхшив гиж зутрхдан ичэд: «Соцсчанав», — гед, дахад йовад йовнав. Уннэрнь келхлэ, уксн эцкэн, мерн эрэ узгдх харцгуд, эжго теегт хама юм темдглЬн бээх билэ, терул Годлгасн салж одчкув гихлэрн, дерэЬэсн хол Ьарл уга йовад йовнав.

Эклж нарн орх талагшан хатрад Ьарсан медлэв, цань яЬад, хама-

и и т"х и и и

ран йовж йовхан алдув. Иовадл йовнавидн, йовадл йовнавидн, зевэр удаЬар хатрад чигн аашнавидн, еврдгнулэдчн авнавидн, кесг сала Ьатлувидн, ямаран дуцгэ Ьазрт йовсиньчн медсн угав, ик удан йовсн болж медгдлэ. Генткн емн нохан дун соцсгдад бээв...

«Нэ, ода саак Ьазртан еердэд ирувидн», — гиж санж йовнав.

Цааранднь невчк йовс гед, хотнур еердж ирэд, бидн мердэсн бууЬад, эмэлэн сэвэд, невчк амраЬад, олц-татуринь татад, чацЬачкад, Годлг келнэ:

— Нэ, чи, Чон, Ьосан тээлчкэд, шуцЬрцган эвкчкэд3, маляЬан авад, эн хотна зун захин герур живж одад, зел деерэснь хэлэЬэд, цар бээхлэ, нег пар цар эн олсар холвад, тууЬад авад ир. Тиигэд болх, эн саамдан бидн хол Ьарч чадш угавидн, чинэн зурк батшаж, иигтл-тиигтл царар терчн болх, — гиж.

Би зуркэн цокулад: «Одал хулха кенэ гидгчн энл кевтэ», — гед, Ьосан тээлэд, ЬанзЬлчкад, живэд Ьарнав, ирэд, мелкж йовад, санжанав: «Эн шицкэн Ьарсн кун мерни еер улддмн гидвшв. Годлг нама[г] йовулад, бийнь мерч болад улддг кергнь юмб? Шууган болхла, намаг мерэн авад олж одх гиж санжахмб, яЬжахмб?» — гиж.

Шалтан уга хотна захд курэд, хальмг герин еегур мелкэд, зел деер одад, шаЬаЬад хэлэЬэд, евринь бэрж узэд йовж, зерглэд, кевтсн хойр

1 В оригинале — добтлад.

2 В оригинале — звбтэч.

3 В оригинале — эбкчкэд.

далдЬр гидг царла харЬад баавув. НомЬн цармудыг еврарнь холвад, босхад, кетлад авад Ьарув... Тиигад Бодлгуран авч ирхла, Годлг тагчг мордад, нама [г] дахулад, цармудан тууЬад Ьарна. Зевар удан тагчг йовчкад суржана:

— На, Чон, хулха кехнь ямаран, икар аавч? — гиж.

— Яа, йир, нохан баасн бааж хулха келгнтн, нам соньн уул биш, унтж одсн хотнас хойр номЬн цар тууЬад авчкад, сан залу болсн болад йовхнь ке йовдл биш, иим болхла, нам йовж тус уга, — гижанав емнаснь.

— ЯЬлав1, биичн чама[г], шинкан Ьарсн кевуг яЬж аамшгта, шурутэ йовдлд орулхв гед баавув. Баажа, цаачн уунд орхнь соньнчн уул узхч, — гижана залу. «Тиимчн билтал», — гиж санжанав.

— На, чи ода уунасн геран олхч, хама йовхинь меджанчи? — гиж суржана Годлг.

— Уга, — болна би.

— Япа, яЬлав! Одачн хулха кех болад угач. Зуркн баана чамд, зуг хурц тоолвр чамд орад уга, ода нег жил хотндан шаЬалцад, цань нег хойр жил хотна куукд-берад дахад нар-наадар ецгрулчкад, тиигад ода нег Ьурвн-дервн жилас сан залун уул чамд узулнав. Ода эн хойр царан цаачн яарм болхла, ирсн арсмчнрт хулдад, бийдан нег сан мер ав, нанд юмн керг уга, — гижана Годлг.

— На, — гижанав.

Тиигад бас цагтан йовж-йовж, олн салас Ьатлад, ер геган шидрдад ирсн саамд, эвра хотндан курад ирувидн. Годлг харв. Би хойр царан эвраннь малла2 ниилулчкад, меран чедрлчкад, герин Ьаза цар тергн деер эмаларн ор ясч авад унтув...

Унтж-унтж серн гихла, нарн такин мацнад Ьарад бааж, мана эк намаг: «Бос-бос, Чон, сеена хойр царичн хулха авч бааж кевта, юцгад гихла, геснь Ьом, ардк бийнь хоосн Ьодлсн, еврарн му олсар холвата бааж, — гиж келжана.

«Эн соньн юмб», — гиж санад, босад, цармудурн одад халахла...

«-» Q

тиим, мана хойр цар кееврт орснь лавта3.

— Сеенак мини олсн цармуд яЬла? — гед халахла, юмн уга. Тиигад шинкан Годлгта ямаран зог болсинь медад: « Буйн болтха, куунд бичэ келита, — гед сурж-сурж экасн амн угинь авув...

1 В оригинале — яhлаб.

2 В оригинале — малмудла.

3 В оригинале — лабта.

Тиигн гихнь, намаг «хулхад дахултн» гед сурад арднь орад баахла, бичкн юмиг яЬж Ьундахв гед, нама[г] дакж сурш уга болЬаж цекрахар дахулж Ьарад, теегур, мана хотнас хол ЬарЬл уга, дахулад йовж-йовж, Кеглта салаг адЬарн арв наар-цааран хойр ЬатлЬад, кетлж-кетлж, хару хотнур авч ирад, эврам аал деерас цармудым авхулад, кууЬур дахулж-дахулж авч ирсн бааж. Тууна хеен эцкан хулха кехар седлЬн баах била, аман зуурад баавв...

Тиигад Чон-Цевг эн туужан дуусчкад: «Алькв, Шалвур, мел амм хаг-сад баавш, тер аркасн дакад нег цегц кевчн, би чамд дакад нег йовдлан келсув», — гив.

(Ковъльные волны. 1932. № 4. С. 40-42).

ЦаЬана шалтан

Гашун дечта. Нег нуднь сохр. вмссн хувцнь кирта, Ьоснь далжц, ташр — угатя. Эн хамгин учрар Гашуна авальнь ецгрж одхла, дакж гер авдгнь ик туру болв. Куутртан тавн бий баавЬад седад, тавуладнь Ьолгдад, холшлад хаан гихла, Ьанцарн болад, угатяд куч-келгнчн уга болад баав. Тавн жил бийар йовад оркв.

Гер дотркнь бузр болад, зун бийднь умкарад1, шора-бог хурад, Ьазакнь тарад, урад, тавн укр, ааЬ-шанЬнь хот-хооларн оралдад, туундан даргдад, гертасн Ьардгньчн уурад, тундан баЬ-саЬар ижддад баав.

Санхд, баавЬа угачн бааж болх болж медгдад, зуг се болад оркхнь куукд улс зууднднь орад Гашуниг зоваЬад баана.

Орчлц килнцта эс биш, Гашун иигад-тиигад хоша-холва баасн аал амтна герин куукд улсла чигн иньглад одхар седв, зуг саак му дурсн, сохр нудн уга-яду болад, негчн куукд кун ГашунаЬур чик халаж егл уга баана. Тиигад бааЬад бааж, Гашун сеед босад, укуган уудлад, нежад ца уудг сецсар орс арк босад дарчкад, унтдг болв. Зуг зууднд ордг баавЬачуд арлж баахм уга.

«Ьа цаг болжана! БаавЬачудын дур сурна гед, кишва болдг орсин йоснд орад арлж баацхавидн. вмаран болхла, таассн куукд кууган нег се некдмудан дахулж мордад, геринь ергадчн булаЬад авад иржахла, мацЬдуртнь терл-терснь некж ирадл, шаб-шуб маляЬар цокмуш бо-ладл, арк-чигаЬан ууЬад, йераЬад харж оддг била. Ода болхла, баавЬа одхшив гихла, буласн кун зарЬд одхмн эс гину? Эзан зальгг, туурмд

1 В оригинале — вмкэрэд.

орн-орн баавЬа авчаслчн!» — гед келэд суудг болв.

Тиигэд нег тоолдг сарин асхн Гашун герт куунэ кегулсн Ьанзин е авч сууЬад, нег юм ухалжаЬад, мис-мис инэЬэд, Ьанзан оркад, гер дотраЬурн йовад бээвэ. Бодхд, нег сэн юм олчскн кевтэ.

Тер хоорнд едр, се ецгрэд, ЦаЬан болв. ЦаЬан болЬн Гашун эркиг басл ууж, уульж, агсмнж, дуулж, уудьвран1 ЬарЬж авдг бээсмн. Эн ЦаЬанла болхла Гашун цаЬана емн2 едрэс авн гемтэд кевтж одна.

«А, хээмнь, Ьанцхн бийтэ юмн гемтхлэ юн болна», — гед, хоша-хол-ва куунэ эмтн ирэд, ус буслЬж егэд, ЦаЬаЬинь ЬарЬад, гер дотркинь хураЬад, сэвурдж егнэ.

Гашун хансн темдг медулхэр эмгиг басл эркэр шахна, зуг эмгн хойр-нег уучкад: «Ода ку эркэр шахл уга, цааран тагчг кевтжэ! Уснчн емнчн бээнэ, би терлмудэн тегэлнэв», — гед, Ьарад йовж одна.

Цааранднь шидрк улснь ирэдл, золЬад, негнь тииг, негнь ииг гед, селвгэн зааЬадл, эрк-махнаснь идэдл-ууЬад Ьарад бээцхэнэ. Тиигэд асхн болв. Гашун арвн жилэс авн нааран шинкэн ЦаЬан сарин нег шинлэ эрул торад бээв.

Асхн бурс гихлэ, Гашун босад, хувцлад, адЬн-шидгн нег бичкн хот идэд, нег бичкн эрк дарчкад, Ьарад йовв3. Нег герт орж ирхлэ, герин эзнь уга, баавЬань согтад унтж одсн бээнэ. Зуг куукн кевун хойрнь гертэн сууцхана.

«Эн ЦаЬана нааднд гуул уга гертэн ю кежэхмтэ? Ьарч йовтн, Бальжрад наадн дуулад орж одв», — гинэ Гашун.

«Уга, бидн гертэсн эндр Ьарш угавидн. Цаатн эмтн ирх, баавмдн согту, бичэ Ьартн гилэ», — гед куукн кевун хойр Гашуна угд орсн уга.

Туунэсн Ьарад, дарук герт орхла, залунь согту, баавЬань эрул. Га-шунд эрк кеж егэд, гиичлулэд ЬарЬв. Ьурвдгч герурнь орж ирхлэ, баавЬань согту шал унтж одсн, залунь эрул бээнэ. Тиигэд Гашун адЬад, негл ку хээж йовх юмн кевтэ, арв Ьар гермудэр орад, хээж йовсн юман олсн бээдл Ьарсн уга. Чон сеени ерэл алднд гермудин шам унтрад, хот тагчг болхла, Гашун герурн хэрж йовад, бийэн харалж йовна: «Зуурм хуурмг ЬарЬ, сохр доск! ЦаЬан сарин нег шинд эркчн уул уга, согту баавЬачн олл уга чадвч, кишвэ кун. Чамаг, хэрэд делуЬэн корпитл эс уудг кун», — гиж.

(Ковыльные волны. 1934. № 8. С. 20-21).

1 В оригинале — уудьмран.

2 В оригинале — вмнв.

3 В оригинале — йовб.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.