Научная статья на тему 'ОДИН ИЗ РАННИХ ВАРИАНТОВ СКАЗКИ ОБ УНЕКЕР ТОРЛИКТУ ХАНЕ'

ОДИН ИЗ РАННИХ ВАРИАНТОВ СКАЗКИ ОБ УНЕКЕР ТОРЛИКТУ ХАНЕ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
10
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОДИН ИЗ РАННИХ ВАРИАНТОВ СКАЗКИ ОБ УНЕКЕР ТОРЛИКТУ ХАНЕ»

Б. А. Бичеев

(д-р фил. наук, ведущий научный сотрудник КалмНЦ РАН) 001 10.22162/2587-6503-4-4-82-96

Один из ранних вариантов сказки об Унекер Торликту хане*

* Статья подготовлена в рамках Госзадания № АААА-А16-116053010034-8 «Жанровое и национальное своеобразие старописьменной и современной литературы ойратов и калмыков» (2016-2018).

В буддийской литературе существуют прооизведения, в сказочной форме восхваляющие учение Будды. Их принято рассматривать как одну из форм проповеди вероучения. К числу таких текстов относится известное произведение старописьменной калмыцкой литературы «История Унекер Торликту хана» («ипвкёт ТдтдШШ хат Шщ ого&Ъо»), которое получило широкое распространение не только в письменной [Сазыкин 1988: № 307-310; Gerelmaa 2005: № 293], но и в устной форме среди калмыков России, ойратов Монголии и Китая.

Известно о восьми вариантах устной версии этого произведения, записанных у калмыцких сказителей в различное время и под разными названиями: «Умкэ Терлт хан» [Хальмг туульс 1968: 239-247], «Эк уга улдсн хаана хойр кевун» [Хальмг туульс 1972: 150-162], «Жижларам шулм куукн» [Хальмг туульс 1974:66-71], «Аю Чикт» [Научный архив КалмНЦ РАН. Ф. 3. Оп. 2. Ед. хр. 143. С. 144-152. Инф.: Ункова Анна Степановна], «Умкэ Терлгт хан» [Научный архив КалмНЦ РАН. Ф. 3. Оп. 2. Ед. хр. 147. С. 196-204. Инф.: Баша Надбитов]. Запись текста этого сюжета была осуществлена известным финским лингвистом Г. Й. Рамстедтом (1873-1950), который совершил поездку в Калмыцкие степи в 1904 г. вместе с известным монголистом А. Рудневым в составе экспедиции, организованной Русским комитетом для изучения Средней и Восточной Азии. Сказка была записана им в Малодербетов-ском улусе.

| о о и О

Самый ранний по времени записи устный вариант этой сказки был сделан в Западной Монголии Г. Н. Потаниным. Текст сказки был записан в 1879 г. в г. Улангом у сказителя Баин-Цагана, дербета ханского хошуна [Потанин 1883: 283-285]. Сказка представляет собой вариант, в котором еще сохранились элементы из письменного источника,

но уже не в таком притяжении как в калмыцкой сказке, записанной Г. Й. Рамстедтом. Здесь, как и в другом варианте калмыцкой сказки «Эк уга улдсн хаана хойр кевун», основными действующими персонажами выступают не сын и дочь хана, а два сына (тайджи). Здесь нет ведьмы-шулмуски, наславшей смертельную болезнь на жену хана, а лишь злая дочь-красавица ханского пастуха. В финале повествования мачеху-шулмуску убивает не герой повествования, а сам хан по подсказке младшего сына.

Известно о двенадцати вариантах этой сказки у синьцзянских ойратов, опубликованных в разных фольклорных сборниках под разными названиями: «Унцку Терлктэ хан» [XanTengger 1986: 41-53], «Унн Терлктэ сэн хаана тууж;» [Хап Tengger 1993: 37-60], «Унцкр Терлгт Сэн хан» [Гang Хага Tebege 1986: 162-293], «Умкэ Терлктэ хан» [Altayucei Mergen1998: 466-477], «Эцк Терлтэ Сэн хан» [Вау-an Ulayan haan 1987: 79-92], «Ою Чикн Авха Цецг» [Xan Tengger 1989: 9-13], «Ик Тергн хан» [Sayali Mergen 1996: 204-214].

Письменные тексты в книжной культуре монгольских народов в большей части не читались, а слушались. Любители книжной словесности наиболее известные тексты заучивали и практически не читали, а декламировали и сопровождали их устными комментариями. Все это в немалой степени способствовало появлению устных вариантов письменного произведения. В случае с «Историей Унекер Торлик-ту хана» отправным этапом этого процесса стало внутреннее тяготение письменного текста к своей изначальной устной форме. Основная часть текста, представляющая собой сказочный сюжет на мотив «злая мачеха», искусственно оформленная в письменную форму, продолжала сохранять в себе все функции устной сказки.

Структура как письменного, так и устных вариантов сказочного сюжета, основанного на фольклорном типе 327 А «Злая мачеха» [Андреев 1929], состоит из девяти основных сюжетных элементов:

1. Благоденствующее государство Унекер Торликту хана.

2. Ведьма-шулмуска насылает смертельную болезнь на жену хана.

3. Приняв облик дочери пастуха, ведьма-шулмуска становится женой хана.

4. Мнимая болезнь мачехи-шулмуски, требование умертвить детей от первой жены.

5. Спасение детей мудрым министром Аянгу-тушимелем.

6. Долгий путь и прибытие детей в другую страну.

7. Женитьба, возвращение и встреча героя с постаревшим министром.

8. Уничтожение мачехи-шулмуски по совету Аянгу-тушимела и освобождение отца.

9. Перекочевка с подданными в другую страну.

Некоторые элементы этой структуры в устных вариантах могли быть обозначены схематично, либо вообще выпадать в ходе трансформации содержания сказки и заменяться сюжетными событиями, имеющими лишь опосредованное отношение к основному мотиву.

В публикации Г. Рамстедта сказочный сюжет об Умке Торилкту хане (Умкэ Тврлт хан) помещен под № 22 [Ramstedt 1919: 214237]. Текст данной сказки в современной калмыцкой орфографии приводится нами ниже в Приложении к статье. Как один из наиболее ранних устных вариантов он представляет собой сказку, которая все еще находится в поле притяжения литературного произведения, и в отличие от других более поздних записей в ее содержании сохранились все девять сюжетных элементов структуры.

Зачин сказки отличается от других известных вариантов. В течение семи лет пятьсот шулмусок пытаются нанести вред благоденствующей стране Шамбале, но не достигают успеха, поскольку она находится под

и о -1—1 и ГТ-1 т X

защитой ханши, являющейся перерождением Белой Тары. Их взоры обращается на другую благоденствующую страну, которой правит Умке Торилту хан. Эта страна также оказывается недоступной им, поскольку на ее защите стоит жена хана, являющаяся перерождением

П и гр т—I «-» гр гр

Зеленой Тары и дочерью Белой Тары. Тогда они наделяют своими злыми чарами одну из своих шулмусок. В течение семи дней ей не удается воплотить свой злой умысел и в этот момент в сюжете сказки неожиданно появляется зловещий шулмус Гамба Гюнзег, который помогает ей наслать на ханшу смертельную болезнь. Интересно, что этого демонического персонажа нет ни в одном из известных вариантов этой сказки, не встречается он и в письменной версии произведения.

Таким образом, взаимодействие литературной и фольклорной традиций создало особую ситуацию, при которой текст параллельно функционировали в двух системах художественной словесности. Несмотря на то, что в калмыцком сказочном сюжете сохранились все девять сюжетных элементов структуры, в целом это уже отличное от письменного варианта повествование.

Источники

Потанин Г. Н. Очерки Северо-Западной Монголии. Результаты путешествия, исполненного в 1879 году по поручению ИРГО Г. Н. Потаниным. Вып. IV. Материалы этнографические. СПб., 1883. 1026 с.

Сутра о мудрости и глупости (Дзанлудо). Пер. с тиб., введ. и коммент. Ю. М. Парфионовича. 2-е изд. М.: Вост. лит., 2002. 320 с.

Хальмг туульс. 2-гч боть. Элст: Хальмг дегтр ЬарЬач, 1968. 264 х.

Хальмг туульс. 4-гч боть. Элст: Хальмг дегтр ЬарЬач, 1974. 274 х.

rang Xara Tebege. Sinjiyang-giyin aradiyin keblel-yin xoro, 1986. С. 162-293.

Arban tabutai Aral Mergen. Na. Üjüme emkidegebe. Begejing: Sinjiyang-un arad-un keblel-un xoriya, 2006. C. 253-307.

Xän Tengger. 1986. № 4.

Xän Xarangyui // Xän Tengger. 1993. № 50.

Ramstedt G. J. Kalmückische Sprachproben. Gesammelt und herausgegeben von G. J. Ramstedt. Zweiter Teil. Kalmückische Märchen. Helsingfors: Societe Fin-no-Ougrienne, 1919. P. 155-237.

Литература

Андреев Н. П. Указатель сказочных сюжетов по системе Аарне. Л.: Государственное Русское географическое общество, 1929. 118 с.

Сазыкин А. Г. Каталог монгольских рукописей и ксилографов Института Востоковедения АН СССР: В 3 т. М.: Наука, 1988. Т. 1. 507 с.

Gerelmaa G. Brief Catalogy of Oirat Manuscripts Kept by Institute of Language and Literature bu Gerelmaa Guruuchin. Хэл зохиолын хурээлэнгийн тод усгийн номын товч буртгэл. Ulaanbaatar, 2005. 270 pp.

Приложение

№ 22

Кезэнэ санж. Укл уга мецк бээдг, увл уга зунар бээдг Умкэ Терлт хан гидг хан санж. Тер нилчнь юуна нилч гинэ: Шамблин орнас НоЬан Дэркин гегэ залж авч ирсн, хатан кеж. Асхн хотан уучкад, ээмг алвтан нег эргулдг санж. «Ик отгт юн болв чигн эргэд бээдг», — гиЬэд, сеень ерэлин цагт бас Ьарч эргдг, ер цээхин алднд бас нег эргдг. Шулмиг чигн отгар эргулдго, цасн, шуурЬн, киитиг чигн шидрулдго.

Тиигж бээсн цагт нег тавн зун шулм:

— Шамблин ориг дээлж авхм! — гиЬэд, Ьарад йовна.

Шамблин ориг долан жилд эргэд оркна, эс хальдж чадад бээдг бол-на. НоЬан Дэркин гегэнэ эк ЦаЬан Дэркин гегэн кееЬэд, ЬарЬад бээдг болна.

— Нэ, ода йирдэн Шамблин орнд хальдж чадш уга болувидн. Нань ямр ик отг бээдгв? — гиhэд, хург хуржана тавн зун шулм.

Нег шулмнь келжэнэ:

— Энд укл уга мeцк бээдг, увл уга зунар бээдг Yмкэ Тeрлт хан гидг хан бээнэ. Тууг одж дээлж авхм.

Негнь келжэнэ:

— Тер юн учрар укл уга мeцк бээдг, увл уга зуунар бээдг? — гинэ.

— Маниг ^e^ hарhсн Цаhан Дэркин гегэнэ куукн Ноhан Дэркин гегэн бээдг тeлэд укл уга мeцк, увл уга зунта бээдгнь тер чигн, — гинэ.

— Нэ, одый! — гиhэд, hарад йовна.

Yмкэ Тeрлт хаанад eeрдж йовсн цагт eмнэснь Ноhан Дэркин гегэн кeehэд hарhж йовдг болна. Тендэн hурвн жил эргэд оркдг болна.

Нег шулмнь келжэдг болна:

— Нэ, ик отгт тавн зун кун орж болх уга. Би танас нег юм сурсв! Нанд eгнт? — гиж суржана.

— Ю сурнач? — гиж келнэ.

— Йир сурсм eгнт? — гинэ.

— 9гнэ, — гинэ.

— Нэ, та нанд кучэн e^^ Дeрвн зун йирн йисн улс бишит? Нанд кучэн eгтн! Би eндэн орулад авхларн, би танд кучитн асрж eгсв. Тегэд би hагцарн одж арЬлж узсв. Тадн уунд аралжн болад кевттн! Ода нег долан хонгин дунд одад, Ноhан Дэркин гегэнлэ нег хэлджэhэд ирсв, — гиhэд келнэ.

Дeрвн зун йирн йисн шулм кучэн eгчэнэ. Кучинь авч hарад, хаана укрчинднь нег дола хонад оркна, эс чадад бээдг болна. Сeeни eрэлин цагт, долан œ, долан eдр хот уга бээhэд, нуднь оцкиhэд, амнь цээhэд бээсн цагт Гамб Гунзг гидг нег ик кучтэ шулм орад ирнэ.

— Уй, чи уунд ю кежэнч? Тавн зун шулмин кучн тогтсн авлhин шулм, ю кежэнч? — гиж Гамб Гунзг суржана.

— Эн хаана хатыг авлж авсл чигн гиhэд долан œ, долан eдр гетув. Тер бийнь авлгдж eгхш. Тегэд я^мб гиhэд суунав, — гинэ.

— Я-а, туугичн арЬлж болх! — гиhэд Гамб Гунзг келнэ.

— Чи шеедг юмна дотр орад бэ, би шеесинь кургсв. Тегэд шеедг юмн дотр орад шеехлэ, дорд бийэснь орад, тегэд авлж ав! — гинэ.

— Нэ, — гинэ.

9р цээhэд ирнэ. Одак ээмг алвтан эргулхэр hарад йовна. Шеес курэд одна, генткн. «Aдhм бээхш, шееhэд hарсл чигн», — гиhэд, шеедг юмн дотр орад ирнэ. Шеенэ орад. Дораснь тавн зун шулмин кучн

тогтсн мел aвлhин шулм авлад авад окна. Yy^^ŒB авн мeлкэд, киисэд бээдг болна.

— Xaaнa хатн гемтэ болад одв! — гиhэд, цугтан уудьрдад одна.

Аю Чикт Авха Цецг ^вун куукн хойрта. Куукн — эгч, ^вун — ду.

Дола хонад eH;^^ хаана хатн.

— Xaa^ хатн уга бээж болх уга, — гиhэд, хатн хээhэд, haрaд йовна.

Aйцh тушмл гидг сeeвцтэ санж. Aйцh тушмлэс хаанд хатн хээхэр

hурвн кун мордад haрнa. Yкрчин туЬл хэрулдг куукиг сорчкад, укрчин куукнэ хувцинь eмсэд, тавн зун шулмин кучн тогтсн aвлhин шулм укрчинд курэд ирнэ.

Xaa^ хатн хээhэд, hурвн жил болна, юмн эс олдна. Нег йовж йовсн кун, ундасад, цан^ад укж йовсн кун укрчинэснь ус уухар ирнэ.

вмннь эк-эцк укрч, хаана укрч, куукнэ эцк:

— Куукн haлзурaд сээхрэд бээнэ. Эн куукн юн гиhэд сээхрэд бээнэ? Yy^q шулм орсн болвза, алхм болвза! — гиж eвгн эмгндэн келжэнэ.

Куукн келжэнэ:

— Куунэ мал eсхлэ, куунэ чирэд бээсн кир эрлдг биший? Намаг нээмтэд haгцхн укртэ эс билэвидн? Ода hурвн жилин эргцд дeчн улан укртэ болсн бишвидн? Тиигхлэ куунэ кир эрлдг биший? — гинэ куукн.

— А-а нам тиимий? — гиhэд, эк эцк хойр зогсна.

Xaa^ хат хээсн кун курэд ирнэ, ус ууна.

— Xaa^a; иигэд хатн олгдхш, — гиж келнэ, гиж келчкэд, куукиг шинжлчкэд, хэрэд ирж йовна. Айн^ тушмлд курэд ирнэ.

— Менд йоввт? — гиж Айн^ тушмл келжэнэ.

— Йовув, — гинэ.

— Нэ, юмн бээну? — гинэ.

— Мел юмн олгдхш. Йир жигтэ юмн! — гинэ.

— Нэ, юмб? — гинэ.

— Мана укрчинд нег мeцкин дeрвн цагт арвн тaвтahaр бээhэд бээдг арагнь бээнэ, — гиж келжэнэ.

— Я-а, уцг уга куунд арагнь тeргдж берк. Терчн тавн зун шулмин кучн тогтсн мел aвлhин шулм болх. Уцг уга куунд арагнь тeрдмн биш. Xaa^ бичкэ кел! — гиж Aйцh тушмл келжэнэ.

—Та куук хээлу, би хээлу? Би хээсн кун узсн, соцссн юман келнэ, — гиhэд, хаана тал одна. Тегэд хаанд курч ирэд, мендлэд, хан келжэнэ:

— Нэ, ю узвч, ю соцсвч? — гиж хан суржана.

— Йир юмн уга. Йир соньн жигтэ юмн. Yкрчиндтн мeцкин дeрвн цагт арвн тaвтahaр бээдг арагнь бээнэ, — гиж келнэ.

— Йир уцг уга куунд арагнь тeргдж берк. Терчн тавн зун шулмин кучн тогтсн мел авлhин шулм болвза терчн, — гиж хан зэрлг болна.

Залу келв:

— Намаг иткэд хээлhвш та? Мини келсн юм одж хэлэтн! — гиж хаанд келв.

Тиигхлэ:

— Нэ, йовсн ормдчн хэлэй! — гиhэд, дахад hарад йовна.

Yкрчинднь eeрдэд курэд ирв. вмнэснь куукн куцж авад, hарад ирв.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Оран шар хальснаснь авн тавгин шар хальсн куртл шинжлэд, тавгин шар хальснаснь оран шар хальсн куртл шинжлэд окна куукиг. <^азад бийнь арагнь мен болдг болв чигн, дотад бийнь тавн зун шулмин кучн тогтсн мел авлhин шулм мен санж билтэлч», — гиж келтл, куукн авлад авад окна.

Хан:

— Мен энуг би авнав, — гиhэд, хааhаснь кeтлэд курэд ирв.

Гертэн авч ирэд, хатан кеж авад бээдг болна. 9мнк хатнла эдл сeeд

hурв босад, ээмг алвтан эргулэд бээдг болна.

— О, мана хатн цогцан соляд хэру ирж, — гиhэд, жирЬл-дургл кеhэд бээдг болна.

hурвн жил eнчинь eнчн кевтнь асрад, eнринь eнр кевтнь асрад, иигэд hурвн жил бээhэд оркдг болна. «Нэмэг дарх кун бээну?» — гиhэд, hурвн жилд эргэд оркжадг болна. hагцхн Aю Чикт дарх чадх болна. 9мнк хатнлань эдл басл тер шеедг юмнас авад кииснэ. Киисэд, басл босж ядад бээдг болна.

— Хаана хатн бас гемтэ бээнэ, — гиhэд, цугтан уудьрдад бээнэ.

Хан суржадг болна хатнасн:

— Ода чамд юуна махн зокхмн? — гиж хан суржана.

— Цаhан яста куунэ оошк, зуркн зокхмн, — гинэ.

Тиигхлэ:

— Эн шидрт цаhан яста кун уга. Мeцкин дeрвн цагт дeчн зурhатаhар бээhэд бээдг мен Махаhалын хyвлhн цаhан яста кун мен би. Мини оошк, зуркэн era угав, — гиж хан келнэ.

— Хан уга нанар эн улс толhаг кеж бээлhхий? ЙилЬл уга, танас hарсн ^вун куукн хойр бээнэлм. Теруг идв чигн йилЬл бээну? — гиж хатн келв.

— Мини урн-садыг кун бичгэ хээрлтн! Aвад ир! — гиж хан зэрлг болв.

Хойр кун hарад йовна. Aю Чикт Aвха Цецг хойрт курэд ирнэ.

— Чамаг хан алж, оошк, зуркичн авч ирэд, хатндм ег гинэ! — гиж келэд, Аю Чиктиг авв. Авха Цецгнь:

— БаавЬа куунд нээднр1 хеенэ махн зокдмн. Нэмэг алж авч од! — гиж Авха Цецг гидг эгч куукн келв.

Эгч куук теврн авн гив. Аю Чикт келв:

— БаавЬа куунд зусг2 хеенэ махн зокдмн, нэмэг алж авч од! — гив.

Нэ, Аю Чиктиг авн гив. Куукн келжэнэ:

— Лавтнь авч ир гив? — гинэ.

— Лавтнь авч ир гив! — гилднэ.

Тиигжэсн цагт АйцЬ тушмл орад ирв.

— АйцЬ тушмл мини, яахм билэвидн? — гиж Аю Чикт Авха Цецг хойр хормаЬаснь бэрэд, киисэд одв.

— Нэ, куунэ оошк, зуркнлэ эдл юн болдмн? Баргд3 нохан оошк, зурк авч од! — гиж АйцЬ тушмл келв.

Баргд ноха алад, оошк, зуркинь авад одв. Чанж егв. Хатн эдгв.

Дэкэд енчинь енчн кевтнь асрад, енринь енр кевтнь асрад, иигэд нег Ьурвн жил эргжэдг болна. Дэкэдчн: «Намаг алх кун бээвзэ?» — гиЬэд, нег Ьурвн жилд эргв. Дэкж кун дарж чадш уга болад бээв.

Гертэн бээж бээЬэд, Аю Чикт Авха Цецг хойриг генткн узжэдгж. Бас узчкэд, мацЬдур ерунднь бас емнклэрн эдл киисж одв. Бас хан келжэнэ:

— Ода чамд юн зокх? — гинэ.

— Тана урн-садн бээЬэ билэ. Баргд нохан оошк, зурк еглэ нанд. Тана дурнд эдглэв, ода йирдэн болш уга болад бээв, — гиЬэд хаандан келжэдг болна.

Хан урд авхулсн кууЬэн авхулад, алад, махинь цэкур-цэкурэр утлад, термин удэр болЬнд елгэд, дэкэд нег хойр ку авхулад илгэжэдг болна.

— Таниг авч эс ирхлэтн, долан долан — дечн йисн уйитн керчж оркхв! — гиЬэд хан зэрлг болад, тэвэд оркжадг болна.

Аю Чикт Авха Цецг хойрад курэд ирнэ.

— Я-а, хээмнь, ода болш уга болв! — гиЬэд, хойр кун аашдг болна.

Аю Чиктиг теврэд авна. Авха Цецгнь келжэнэ:

— БаавЬа куунд нээднр хеенэ махн зокдмн, намаг алад авч одтн! — гив.

1 нээднр — эм хен, унгн.

2 зусг — хойр жилтэ хен.

3 баргд, барг — малчна ноха.

Аю Чиктиг тэвчкэд, Авха Цецгиг шуурэд авна. Авад алн гижэхлэ, Аю Чиктнь келв:

— Бaaвha куунд зусг хeeнэ махн зокдмн, намаг алж авч од! — гинэ.

Аю Чиктиг теврэд авчкад келжэнэ:

— 9мнк улсимдн иигэд цэкурэр утлад, термин удэр болhнд eлгв. Маниг келв: «Эс авч ирхлэтн, долан долан — дeчн йисн уйитн керчкхв», — гиж келв. Ода манд йир авч одл уга бээдг aрh уга, — гинэ.

Нэ, Аю Чикт Авха Цецг хойр келв:

— Нэ, таначн зeв мен болна. Ода нег бичкн ээжэн дуудад уульсв. Ээж эс ирхлэ, тегэд маниг алтн! — гиhэд, haрнa.

haзa чэрлэг1 деерэн haрчкaд:

— Ээж, ээж, маниг я^нтн энв? Маниг юн гидг юмнла хaрhулснтн энв? — гиhэд ээжэн дуудад, ууляд суудг болна хоюрн.

— Маниг юн гидг юмнд идулж бээснтн энв? — гиhэд, хээкрэд, ууляд суудг болна. Деерэснь делтрин чигэ уулн haрч ирэд:

— Чи мини куукн кeвyн хойр алхлачн, чамаг би долан долан — дeчн йисн уйдчн алчкад, цань дэкэд долан уйдчн амрахн угав! Xaaтa-мaaтahaн тавн зун шулмин кучн тогтсн мет aвлhин шулмд авлгддг мен болв чигн, Aйцh тушмлтэ нег тээлвр яhaд эс улддмб? Долан уйэс на-аран дахад йовдг Aйцh тушмл яhж эс нег тээлвр улддмб? — гичкэд, haрaд йовад одна.

Aйцh тушмлд курэд ирдг болна.

— Aйцh тушмл, бидн яахм билэвидн? — гиж залуснь келжэнэ.

— Ях, нанас сурдгтн юмб? Би яhж медхв? — гинэ.

— Танд Ноhaн Дэркин гегэн келв: «Йир наад биш тавн зун шулмин кучн тогтсн мел aвлhин шулмд авлгдад мен болв чигн, Aйцh тушмл яhaд эс нег тээлвр улддмб?» — гиж келчкэд, йовад одв, — гинэ.

— Нэ, баргд нохан оошк, зурк авад одж ert Цаадкинь би арЬлсв, — гинэ. Баргд ноха алад, оошк, зуркнь авад одв.

Aйцh тушмл ^вун куукн хойриг мeрн деерэн сундлж авад, нahцх ламин талнь haрaд йовв. Нег eдр йовад, невчкн уух, идх хотынь eгэд:

— Мен эн хaaлhaр йовад йовтн, нahцх ламинтн мен эн хaaлh тус бээдмн! — гиhэд, тэвэд оркна.

Аю Чикт суржана:

— Ямр ик хол haзрв? — гинэ.

1 Чэрлэг (орс уг) — герин ора (чердак, балкон).

— Йир ямаран гихв танд? Ждлэ hазр сара болтха гиж зальврж йовтн! Сара hазр eдрэ болтха гиж зальврж йовтн! 9дрэ hазр часа1 болтха гиж зальврж йовтн! — гиж келэд, тэвэд окна.

Дeрвн жил болх hазрчн тер билэ. Йова-йова йовж, хотан уух бо-лад ирв. Хотан у^ад, дееж eргнэ. Деежэн идл уга эгч куукн дурчкэд йовдг болна. Хот-хол чилэд ирдг болна. Хот чилэд, ^вун геснь eлсэд, харhцад, киисэд ирдг болна. Эгч куукн дурчкэд йовсн деежэн eгчэнэ. KeвYн келж: «Идхшв», — гиhэд келнэ.

— Эн юн гиhэд идхшв гинэч?

— Энчн дееж болх, идхшв, дееж болх, — гиhэд бээдг болна.

— Дееж биш, ид! — гинэ.

— Би деежэн идэд, хувэн улдэж авлав. Идич, укж йовналмч! — гинэ. Тиигхлэ иднэ. Идэд, кесг цагт йовад оркна. Дэкэд геснь eлсэд хой-

раннь, харhнад, укн гиhэд, ирдг болна. Кеерэс нег харм хээснэ кемтрхэ олж авад, нег хумха цeн яс цуглулж авад буслhж. Шиминь авна, hурвн шаhан кирэ тосн hарна. Негэрнь дееж eргэд, хойринь нежэдэр иднэ. Цааран наhцх ламин талан hарад йовна. Наhцх ламинь узгдэд иржэдг болна. KeвYн бас харhнад, укн гиhэд, ирдг болна. Куукн нег шаhан то-сан eгжэнэ.

— Идхшв! Дееж болх, — гинэ.

— Дееж биш, би деежэн идэд, хувэн улдэж авлав. Идич! — гинэ. Иднэ. Идчкэд, hарад йовна. Наhцх ламинахнь eeрдэд ирдг болна.

Куукн муурад, йовж чадш уга болад ирнэ. Куукн келжэдг болна:

— Нэ, наhцх ламинчн эн! Ик куунэ отгт залу кун куукн ку дахулад орхла, hэ болдмн. Чи залу кунлмч, чи турулэд од! — гив.

— Уга, чамаг хайж одхшв, — гиж келв.

— Чи hэ болдмн биш, би hэ болдмн. Нанар hэ hарhад ю кенэч? — гиhэд, тэвэд оркна.

Наhцх ламинднь нег хойр ик ноха бээсн. Нуднднь узгдсн юмиг бэрэд иджэдг. Хойр ноха тер ^вуг узчкэд, идхэр аашдг болна. Наhцх ламин хойр сeeвц гелцгнь hаза зогсжасн:

— Ю, тер нег бичкн юмиг идчкв, — гиhэд, хэлэлдэд зогсчадг болна. Хойр ноха гууж одад, киисклго авад аашдг болна. «Соньн жигтэ

юмб!» — гиhэд, ламурн гууж орчкад:

— Соньн жигтэ юмб, мана хойр ноха иигэд нег бичкн юм узчкэд, идхэр гyYhэд йовад одла. Иигэд авад аашна. Эн соньн жигтэ юмб? — гиhэд, ламдан келжэдг болна.

1 Часа (орс уг) — нег цаг гисн утхта (час).

— Бумбта арша ав! Нaahaснь гу! Keeрк, эр нэрн эрдмтэ гидг эн билтэ! Мана Аю Чикт ирх болзгнь ирж болхнь. Эгч куукнь ард улдсн, туунд укс гиж одтн! — гиhэд, хойр гелцгиг бумбтahинь йовулад авад оркна.

Гелцгуд гyyhэд haрaд йовна. Аю Чиктиг авч ирэд, уудн хоорнд хай-на. «Авха Цецг мини!» — гиж келчкэд, хaрhцaд киисэд оркж оддг бол-на. Бумбта арша кеhэдл кеhэ бээж хойрahинь сергэhэд авна.

Шамблин орнд бас нег эк-эцкнь eцгрж одсн бас нег ^вун куукн хойр бээсн: Ухани Чимг ^вун Седклин Чимг куукн хойр. Нег ик бээшцд асрулта бээдг. Туунд Аю Чикт Авха Цецг хойриг асрулна. Нег дола хончкад, асрж бээдг эмгн курэд ирнэ. Ламин тал курэд ирнэ. Лам зэрлг болжана:

— Ю хээвч? — гижэнэ.

— Аю Чикт Седклин Чимгт дурлад бээв, Ухани Чимг Авха Цецгт дурлад бээв. Тегэд курч ирв, — гинэ.

Лам eмнэснь зэрлг болжана:

— Терчн чигн мен болна. Эврэ эвэрн болг! — гиhэд, тэвэд оркжана.

Гертэн курч ирв. Xойр ^вун суржана:

— ^гшн ээж, лам, ю зэрлг болв? — гинэ.

— Эврэ эвэрнь болтн гинэ, — гиж эмгн келжэнэ.

Доран эвэрн болад, нутг усн болад бээдг болна.

Нег hурвн жил болад, нahцх ламин тал асрж бээсн ээж одна. Лам:

— Менд бээнт? — гижэнэ.

— Бээнэ, — гиж эмгн келжэнэ. Лам суржана:

— Аю Чикт яhж унтна? — гинэ.

— Xувц-хунрaн тиирэд, белкyсцэhэн дорагшан орулад унтна! — гиж эмгн медулжэнэ. Лам зэрлг болна:

— Ода чигн мордх цагнь болад уга бээнэ. Xэр! — гиhэд, эмгиг хэрулэд окна.

Гертэн курч ирэд, hурвн жил болад одна. Бас дэкэд ламин тал курэд ирнэ. Ламдан курч ирэд, мендлнэ. Лам суржана:

— Аю Чикт яhж унтна? — гиж сурна.

— Кииснэсн дорагшан хувц-хунран haрhaд унтна, — гинэ.

— Нэ, ода чигн болад уга. Xэр! — гиhэд, эмгиг хэрулнэ.

Эмгн гертэн курч ирэд, бас hурвн жил haрaд, йовна. Ламинд курч мендлэд, лам зэрлг болна:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

— Аю Чикт яhнa? — гинэ.

—Xувц-хунрaн eвдгэсн дорагшан haрhaд унтна, — гиж эмгн медулв.

— Мана Аю Чикт нег иим залу болж Ьархм билэ. Шуб-шулуЬар болдгар ир гиж намаг келв гиж кел! — гиЬэд, эмгиг тэвэд йовулна. Эмгн гертэн курч ирэд, Аю Чиктиг келжэнэ:

— Чамаг наЬцх ламчн наар гив, — гиж эмгн келнэ.

Аю Чикт Ьарад йовна. Ламинднь курэд ирнэ. Ламларн баралхад, цаЬа бэрэд:

— Менд бээнт? — гиж лам зэрлг болтана.

— Бээнэ, — гинэ. Лам зэрлг болтана:

— Нэ, кукн, махнчн махшв, шелнчн шелшв. Ээмг алвтычн тавн зун шулмин кучн тогтсн авлЬин шулм сорвана, — гиж зэрлг болв.

Зэрлг болад, бийиннь кер мер унулад, билгин улд Ьартнь атхулад, ик кевк1 ЬанзЬлулад:

— Эн хаалЬар йов! Вмндчн цал буурл сахлта, цаЬан буурл евгн, хойр нудэн темрэр телсн евгн харЬх. Тер чамд хаалЬичн зааж егх! — гиЬэд, тэвэд оркна кевуг. Кевун хаалЬарн Ьарад йовна. Генткн хаалЬар йовж йовсн цагт, цал буурл сахлта, цаЬан буурл евгн, хойр нудэн шорнчар телсн евгн генткн жолаЬаснь атхад оркна.

— Кукн, менд йоввч? — гиЬэд евгн келнэ.

— Йовв! — гинэ.

— Кукн, хааран одж йовнач? — гиж евгн келнэ.

—Хамринь хатхад уга Ьунжн шаргчн ицгн билэ. Ламин темэ хэрулж йовлав. Тер ицгиг алдчкад, эн хаалЬар йовж одв гисн зэцг соцсад йовж йовнав. Негн бийнь тавн зун еркэр кууг хулдв чигн, туунэ мецгнд курш уга, тиим сэн темэн билэ. Тегэд алдчквза гиЬэд, йовж йовнав. 9вгн, евгн, бийим турэлго эрт тэвтн! — гиж кевун келв.

— Хээмнь, чи тиим учрар йовж йовхнчн угач! Кегшн авЬан турэлго кел! Чи мана Аю Чикт болхшийч? — гиж евгн келнэ.

Вмнэснь Аю Чикт келнэ:

— Тана укж одсн Аю Чикт хааЬас ирх билэ? — гинэ.

— СеенэЬэ зууднд минь орв, Аю Чикт нааран Ьарч йовсн болж зуудндм орв. Эмгндэн ерун зуудэн тээлув. Мана Аю Чикт ирх болзгнь болж йовхмн гиж эмгндэн келчкэд, ерун улан нарн Ьарснас нааран эн хаалЬ деер сууЬав. Чамаг ирх биший гиЬэд, — гиж евгн келнэ. Тиигхд:

— Аю Чиктн мен би! — гиж келнэ.

Барун евдг деерэн тэвэд, зумбин улан халхинь умсэд, гер талан да-хулад, Ьарад йовна. Гертэн курч ирэд, нег ик оцЬрхаЬур орад ирнэ.

— Кегшн авЬ, энчн юн гидг юмб? — гинэ.

1 Кевк — шиидм модн.

— Эн мини терл, терсн элгн-садн, — гинэ.

— Эн яЬад нукнд орцхасмт? — гинэ.

— Чини ард тавн зун шулмин кучн тогтсн авлЬин шулм цугт бидниг сордг болв. Би терл, терсн элгн-саднасн юм егэд угав. Бум куцсн хурлчн авлЬин шулмас бултад, тер Ьазрин шуурхад орад одв, тумн курсн ээмг алвтычн чилэж йовна. Нанас, мини терл терснэс, нанас ээЬэд [сорад] уга бээнэ, — гиж; келнэ.

— Тер наЬцх ламчн хээрлсн тавгнь тиигж буркгджэнэ. Уурлн, тууг бичгэ кендэЬич! Экинчн эк егсн ик харм хээсн ерэсн цохар кевтнэ. Уур-лад, тууг бичгэ кендэЬич! врун улан нарнла Ьарад, асхн улан нарнла ирэд, нег соядан нег зун куунэ мах елгсн, хойр соядан хойр зун куунэ мах елгсн курч ирэд, харм хээсиг ерэсн цохарнь нерчкэд, туукэ бол-сар эцкдчн егнэ. Шал-шул гиЬэд, туукэ болсар ид гиЬэд бээж идулнэ. Идулэд, сууднь алд делм хоцшаран дурчкэд, асхн улан нарнла шимэд, ерун улан нарн куртл шимэд шимнэ. Эцкчн хээкрдг хээкрлЬнь: «Аю Чикт минь, яЬвч? Авха Цецг минь, яЬвч? АйцЬ тушмл, яЬвч? Зун болсн Зуцква минь, яЬвт?» — гиж хээкрдг хээкрлЬнь мен тер гинэ. врун алднд хоюрн э-чимэн уга укж одна. Туунлэ нэрн кузуЬинь олж авад керч! Тегэд керчж окад, кевкэн шааЬад орк! Тегэд эцкэн авад, Ьарад ир! — гиж евгн келнэ.

— Кегшн авЬ, туунд яЬж зердмб? — гинэ.

— Ик куунд зержэх кун бийэснь зевшэл сурдмн. Ода, авлЬин шулм ода уга болх. Гертэн одад, чи: «Аав, би авлЬин шулмиг дархар ирув», — ги. «Я-а, тууг бичгэ дар, нэмэг дар туунэ ормд!» — гих. Хув-цинь ширэЬэснь буулЬж авад, хувцинь емсэд: «Аав, би ээжиг дархар ирув», — гиЬэд Ьурв келчкэд, Ьурв: «Нэ!» — гиЬэд, тер дерин шуЬуд нук малтж авад кевт! — гиЬэд, тэвэд оркна АйцЬ тушмл.

Аавин гертэн курч ирэд:

— Аав, авлЬин шулмиг дархар ирв, — гинэ.

— Я-а, тууг дархар намаг дар! — гиж келжэнэ.

— Пе, чавас! Аав ода чигн цекрэд уга билтэл, — гиЬэд, хэврЬдэн хэлэн гихлэ, наЬцх ламин хээрлсн тавгнь тургур кевтдг болна. Уурнь курэд, чиклчкх дурн курэд бээнэ. «АйцЬ тушмлин келсн уг яахв, ода чиклж болш угаж», — гиЬэд, чикллго бээнэ. Экин эк хээрлсн харм хээсн хэврЬэрн кевтнэ, бас: «АйцЬ тушмлин келсн уг яахв», — гиЬэд, бас кендэлго бээнэ. Аавиг ширэ деерэс буулЬж хайчкад, хувцинь авад, емсэд: «Аав, би авлЬин шулмиг дарнав!» — гиж келж оркад, — «Нэ,

дар!» — гиЬэд, бийнь келчкэд, Ьурв емсэд, Ьурв тээлэд оркчкад, тиигж келэд, ширэ деер хэру тэвчкэд, дерин шуЬуд нук малтж авад кевтнэ.

Асхн улан нарн сууж йовтл нег дунь Ьазрт, нег дунь тецгрт: «Эн герт юн умкэ цогц хорха орв?» — гиЬэд хээкрэд, аашдг болна. Курч ирв.

— Эн герт юн умкэ цогц хорха ирв? — гиЬэд, хааниг алн гиЬэд, бээдг болна.

— Хээмнь, чини еерэс кун юн дэ хээх билэ, нанас нань кун, — гиЬэд хан келжэнэ. Тиигхлэнь зогсна. Зун куунэ махан харм хээсин ерэсн цохарнь нерчкэд, туукэ болсар болЬад, ерэсн цохарнь тавгиг тэвэд, ха-анд кеЬэд егнэ. Хан туукэ болсар иджэнэ. Йирл Аю Чиктд уурнь курэд бээнэ. Орн деер авад тэвчкэд, шимнэ хааг. Сууднь алд делм хоцшаран орулчкад, шимнэ.

— Аю Чикт минь! Авха Цецг минь! АйцЬ тушмл минь! Зун болсн Зуцква минь! — гиЬэд хээкрнэ. «АйцЬ тушмлин келсн уг яахв», — гиЬэд, босад зуурлдн гивв чигн, АйцЬ тушмлин угд бээЬэд бээнэ. Врун алднд хоюрн укэд одна.

— Нэрн кузунчн эн биший? — гиЬэд, билгин улдиг авад, кузунднь тэвнэ. Шурд гиЬэд, керчэд оркна. Кевкэн шааЬад оркна. Кевкэн шаач-кад, эцкэн кендлц дуурж1 авад Ьарна. Гер талан Ьарад йовна.

Аю Чиктин баавЬа тер сееднь нег зууд зуудлж. Аю Чиктин эгчд тээлулж. Эгчнь тээлж егхлэнь:

— Мана Аю Чикт дээсэн тушж, эцкэн кендлц дуурэд аашна тер! — гиЬэд емнэснь келв, — Чи юн гиж зуудлвч? — гинэ.

— Залу зандн кегшн зандниг кендлц дуурсн болж зууднд орв.

— Нэ, ода би тээлчкув, — гинэ.

Аю Чикт наЬцх ламинднь эцкэн кендлц дуурэд авч ирв. Авч ирэд, уудн хоорнд хайчкв. Деерэснь аршан хур орулад сергэж авна. Кезэцк кевтэн сергнэ. Тер куук хээсн куутэ укрчин талан одсан меднэ, куук хээж авад ирсэн меднэ, цаарандкинь медхш, авлгдад. Сергэчкэд, Аю Чикт довтлад Ьарна. АйцЬ тушмл емннь бээнэ.

— Аю Чикт, дээсэн тушвч? — гиж хээкржэнэ.

— Дээсэн тушв, зун болсн ЗуцкваЬан ЬарЬж авч ирнэв. Терл терсндэн келтн, нэмэг дээсэн тушж гиж келтн! Та шулуЬар мини ардас иртн! — гиж келчкэд, Аю Чикт Ьарад йовна.

Зун болсн Зуцквадан курч ирэд, савЬр хар толЬаЬарн сай нээмн гекэд, бурхн хар толЬаЬарн бум нээмн гекэд, зун болсн ЗуцкваЬан чиклэд оркдг болна.

1 дуурх — мерн деер эмэлин емн суулЬх.

— Эб унэр, авлhин шулм укж, угай. Хэлэнэв! — гиhэд, курэд, укэд уга ноолдад бээдг болна.

Ик кецкргэн цокад, ик хурлан цуглулж авад, дундк кецкргэн цокад, дундк хурлан цуглулж авад, баh кецкргэн цокад, баh хурлан цуглулж авад, туунэсн нууж авад hарад, Шамблин орнд нутглад, Yмкэ Тeрлт хан eмнк хатан авад, Aю Чикт хан сууhад, Aйцh тушмлэн эцктэн тушмл кеж eгэд, долан долан — дeчн йисн хонгтан гиич^ууч болад, амр сээхн жирhэд бээж.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.