CC BY
24
УДК 398.21
ББК 83.3 (2Рос =Калм)
шин^энэ еврднрин болн хальмгудын байр-нээрин
туск домгудын дyццyллhнэ шин^ллт (к сравнительному изучению легенд,
связанных с праздниками ойратов синьцзяна и калмыков)
To the Issue of the Comparative Study of the Legends Connected with the Holidays of the Oirats of Xinjiang and Kalmyks Осорин Утнасун (U. Osorin)1
1младший научный сотрудник отдела фольклористики и джангароведения Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН (Researcher of the Folklore and Dzhangar Studies Department at the Kalmyk Institute for Humanities of the RAS). E-mail: kigiran@elista.ru.
Ьол утх санан. Цаhан сарин тускар уудэгдсн домг болн домг YЛГYрмYД моцhл туурhтн бээсн hазр болhнд нег hол тертэ болвчн, олн XYвлврмYД бээдг. Хальмгт болн Шинжэцд юцгад «^hrn сар» гиж нерлсн тускар зэрм домгудт эдл бишэр келгднэ. Иим йилhэн hарад тернь евэрцэрн онц болв. «Цаhан сар» гисн домгудт нурhлж ма^сла ноолда кеhэд, TYYГ диилэд диилвр олсндан, TYYГЭн темдглж байр уудэсн утх-учр нурhлгч тер болж hарна. Болв ^hrn сар кех болсн ^л KYЦлнь, жилин дервн цагт, идхтэ уухта, евсн уста, аюлта Yвл чигн уга, енчн-евY чигн, Yкл-Yргэн чигн уга, цуhарн бээхтэ жирhлтэ, мацна тиньгр, тер тевшун бээхин тускар домгин hол учр утхин нег эцгнь болсн болхла, TYYHлэ залhлдата зац-у^л илрнэ. Эннь эмтнэ уудэсн байр, седклиннь аш болсмн.
Тулкур уг: Домг, Цаhан сар, зац-зацшал, дунцуллhн, евэрц, Окн Тецгр, Ноhан Дэрк, Сам Сэкусн, байр, Шинжэн, Хальмг.
There is a significant number of texts containing such calendar festivals as Tsagaan Sar, Urs Sar, Zul, Myadr, Ova and others in Kalmyk folk tradition. Several texts of the Kalmyk Legend of Okon Tengri, a celestial maiden who saved people from mythical creatures - Manguses as well as the legend about the Zul festival were preserved there. The comparative study of the Oirat legends that are popular among the Oirats from Xinjiang and the Kalmyks from Russia showed that these legends have both common motifs and distinctive elements. The theme of such religious holidays as Tsagaan Sar, Zul and Myadr reveals the beauty of the Buddhist world which fills up souls of people with joy and warmth. According to the Buddhist canons there are anguish and happiness that follow together, they are inseparable fellows of a man. There is also a popular belief that the origin of the Victory Day comes from the legend about Okon Tenger, who won the battle against evil Mangus and brought happiness and victory to people who afterwards called this day - the Day of Victory. Nowadays it is commonly known to all Mongol-speaking peoples as Tsagaan Sar, a holiday that celebrates the end of winter and arrival of spring. The legends about this holiday are prevalent in the areas inhabited by the Oirats. Along with the legends on Tsagaan Sar, there are some other legends devoted to such Oirat holidays as Zul, Myadr and Ova. Though these legends have much in common, they differ by their locality of traditions. For instance, Mongol-speaking peoples have different ways of celebrating Zul, regarding time and ritual observance. The legends associated with the celebration of Zul can be heard from older-generation representatives as well as from the clergy of Kalmyk Khuruls. At the same time, it should be noted that the legend of the «Urs Sar» holiday is not known in Xinjiang. Thus, the legends are a unique folklore stratum of Mongolian peoples.
Keywords: legend, Tsagaan Sar, traditions, comparison, feature, Okon Tengri, Nogan Dyark, Sam Syakyusn, holiday, Xinjiang, Kalmykia.
берднр ик эрт YЙэс авн едгэ цаг болтл дилд нег дэкд «Цаhан сар» гидг байр кедг болна. ЭнYнлэ эдл «Зул», «Мээдр», «Ован TarahH», «Ьазр усна тэклhн», «Yp сар» мет зац-зацшал, шадн шYтлглэ зал^дата онц чинртэ байрин кеpг-YYлдвpмYД кедг бээсмн. Тернь удандан байрин керг-уулдврмудлэ салшго залhлдата болд, олн эмтнэ дунд кYЦЭгддг ниитин сэн дурар уулддг кеpг-YYл болсмн.
Цагин эргцд «Зул», «Мээдр» мет онц чинртэ керг-уулдврмуд зац-уул болд уй ульрад делгрснлэ хамдан теpYнэ тускар домг, домг YлгYP болн амн Yгин туужд келгдд, едгэ цаг кYpтл ха^лгд^ ирснь лавта. Зул ергх, Мээдр эргх, тэк^ тэкдг, цаhа бэрх, Yp сарин байр кех керг-уул урднь зац-зацшал болн шадн шYтлгиг шутд бээхин негн ЗYYлин Yзл седклин керг YYЛ бээсн болхла, амн урн Yгин дунд теpYнэ туск домгуд «Цаhан сарин туск домг», «Зулын туск домг», «Мээдрин домг» YYДЭгдсмн. вдгэ цагт, еерднр бээсн hазpт «Цаhан сарин байр», «Зулын байр», «Ован байр», «Yp сарин байр» гид байр-нэр дил болhн ергнэр кегднэ. Тернь келн-улсин зац-зацшал болн шадн шYтлглэ зал^дата болсн деерэн, олн эмтнэ седклд онц чинртэ байр болд Yлдсниг темдглх зевтэвидн.
Байр-нээрин дунд Цаhан сарин байр ик чинртэ байр. Цаhаг букл сардан темдглдг болна. Тиигхлэ, Цаhан сарин байриг юцгад «Цаhан сар» гид нерэдгдсмн гидг сурвр уханд орна. Ода деерэн энунэ тускар номтнрин ухан-тоолвр эдл биш.
Мо^л тууphтн эрт YЙД цаhан сарин байриг увлин чилгчд, хаврин эклцд биш, зуг намрин цагт темдглдгиг Х. Сампил-Дагдав келсмн.
Баазрин Дорд болхла, «Урднь Цаhан сариг болхла, хальмг литэр нээмн сарин херн нээмнэс йисдгч сарин нег куртл кедг, эн цагт цаhан идэн элвг бээдг болснас Цаhан сар гид нерэдд бээд. Хееннь Хувлэ Цецн хан Китдиг эзлснэ хеен, Китдин зацшалд таарулад, дилин экнд сольчкв», — гид Т. Намдл келсмн [Намдл 2004: 245]. МоцЬлчуд эртнэ дилин экн цаhан саринь намрт биш, бас хаврт кедг бээсиг номт Буйн-Кишг темдглсмн. «Жилин экн Цаhан сар гид келдг учрнь болхла, хун тотемин цаhан ецгэс уусв», гид ухан-тоолврарн хувалцсмн бээдг [Буйн-Кишг 1985: № 1].
Кек Нуурин хошудын номт Сарн-Герлин келсэр, «Мо^л тууphтна кун ардын седклнь цаhан, идэн унднь цаhан, хен сургнь
цаhан, цаhан идэнэ деед цаhан, ишкэ гернь чигн цаhан болсн учрас увл давулад, хавриг тосхдан дилин экнэ сариг Цаhан сар гид нерэдсмн» гид дегтртэн бичсмн [Сарн-Герл 2011: 490].
Шиндэнэ Эрин Хэвph нутгин медэтэ улс цаhа бэрхлэрн, <^влэс у менд hаpвт! Цаhан ноhан сэн болд бээний» гид мендллцдг йосн йовдл бээдг. Цаhа бэрсн цагт келдг эн угэс узхнь, увлин киитнэс менд hаpад. хавр болад, евсн ноhан уphад кекрэд, цаhан идэн элвг болтха гисн иткл нээлврэс хавр эклхлэ, «Цаhан сар» байр уудэгдв» гид зэрм кегшд келнэ. «Цаhан» гид нерэддг болсна бас нег учр-шилтэн болхла, моцhл туурЬгн цаhан болн кек ецгиг эркнд узд, шутд бээснлэ залhлдата болх ма^Ц гид бас уздэнэ. Мо^л тууphтн эн хойр ецгиг шутд бээснэ тускар мо^лын эртнэ дурсхл бичгудт темдглгдсмн. Мо^лын эрт цагин дурсхл бичгудт сэн-сээхн юмна эклциг «цаhан» енгэр келдгнь моцhл туурЬгна узл-седклин нег илдкмд болснь узулгдсмн гид темдглэтэ. Моцhл тууphтн кек тецгриг шутдг болсн учр деерэс, кек ецгиг эркнд уздг бээсн деерэн бас цаhан ецгиг эркнд уздгнь медгднэ. Цаhан ецгиг болхла, эрун-цевр, елзэ-дембрл, байр- диphлин елзэтэ темдг гид уздг келн-улсин узл-седклэс теруг кундлх, тэкх, йорлх утх-санан зуудг болсмн. Эн шутэн болн седклиг дахад, цаhан ецгэр «деед чинр» илдкгдгнь еерд улсин йирин эмдрлд болн зац-зацшалд онц чинртэ темдг болсмн. Yлгypлхд, куунэ едр дундын диphлд хаphдг йовдлмуд шиндлэд, сэн саната кууг «цаhан саната кун» гид келнэ. «ХаалЬдан сэн йов!» гисиг бас «цаhан хаалhта болтн!» гид келнэ. Жилин эклц сариг «цаhан сар», узгин эклциг «цаhан толhа» гид нерэднэ. Жилин эзн-аавиг «Делкэн Цаhан аав» гид келнэ. Куукд кун ур hаphв гисиг «цаhан тер болв» гид келнэ. Эн мет келгддг учр-йовдлд цугинь «цаhан» гидг уг авдг бээснь мел еерд куунэ узл-седклинь илдкмд гид таньдана.
Жилин эклц Цаhан сарин байр болхла, байр-нээрин керг-уулдврин дунд хамгин ик чинртэ гисн байр гид тоолгдна. Тер телэд Цаhана байриг букл сардан кедг учрас «цаhан сар» гид энуг кундлн нерэддмн гид цээлhдэнэ. Цаhан сарин байр йисн зуулин утх-чинр зуунэ. Эн ик чинртэ байрин тускар мо^лын номт Ьац-Тогтх иигд темдглсмн: «Хальмг литэр шин дилин байр, тецгр-сэкуснд мергдг мергулин байр, ульрлин сээхн хаврин байр, малчнрин байр,
насна байр, хээр-энрлин байр, терл-садна залhлдан бат оршхин байр, нэр-наадна байр, байр-байсхлцгин байр, зясл чимг номин байр гищ нег Yгэр темдглгдщэнэ [Сарн-герл 2011: 490].
Хальмгт олн-эмтн Цаhан сарин байриг «хаврин байр» гищ тосна. Тернь хальмг литэр лу сарин негн. ЦаЬан сарин байран давулсн хеен, тецгр дуларад, зурмд ичэнэсн hарад, хавр ирснэ темдг медYлдмн гиж келдг. ЦаЬан сарин туск домг хальмгудт бас бээнэ. ЦаЬан сарин туск цээлhвр болн шинщллт кесн YYДЭврмYД бас цен биш. 1876 щилд хальмг улсин ЦаЬан сарин туск И. В. Бентковский бичсн бээдг [Бентковский 1876: 23-34]. Хальмгин номар шинщллhнэ седкул болн газетмудт барлгдсн YYДYврмYДЭC Yзхнь, Н. Бадмаев, П. Э. Алексеева, Э. П. Бакаева, Бардан Э., Е. Болдуринова, Т. Г. Борджанова, О. Горяйнов, В. Дарбакова, Жалын А., Н. Донгуслова, М. Доржиев, А. Митиров, Овшин Н., С. З. Ользеева, Э. У. Омакаева, Окна Б. Б., Д. Шевелева, Цеднэ Раиса болн нань чигн улс Цаhан сарин тускар статьяс бичснь темдгтэ. Окн-Тецгр (Ъалын Окн Тецгр) шинщэнэхн келдг Сам Сэкусн бурхн болхла, кYчтэ ма^сиг хоращ, цуг эмтиг Yклэс харсщ авад, эгл улст байр-щирhл учрасн учр деерэс, «ик байр» гищ темдглх болсмн. Окн Тецгр ик килнц hарhж, ма^сиг алх телэд, Окн Тецгриг цаг зуур Бурхна тооhас hарhсмн гищ Баh Дервд селэнэ Овшин Нэдвд келснь «Хальмг Yнн» газетд барлгдла [Овшин Нэдвд 2002: 4]. Окн Тецгр ма^сиг хоращ, диилвр бэрсн едрнь «тушу хар едр» хар^н учрас, цаhан хаа^ дурлщ, «менд hарвт» гищ мендлдг болсмн гищ бичэтэ. Деер заагдсн тушу хар едриг Шинщэнд «цаhана hучна едр» эс гищ «бYTYнэ асхн» гищ нерэднэ. «Цаhана уусл» гисн Шинщэнэ домгт «hучна сеег бурхн залрад ирсн нуувч се болhад, ер цээhэд, шинэн негн болхла, ик байр кеhэд, Дэри Сама Бурхиг ил цаhан болhад, цаhана байр кев» - гищ тодрхаhар бичгдсмн [Цаhана YYCл 1981: 107]. Энунэс узхнь, цаhан гидг Yгд олн чинр утх бээдг болвчн, «Цаhан сарин байр» гисн эн угд цаhан ецгиг заащ бээхмн уга, «тушу хар» эс гищ «нуувч» бээснэс ил цаhан болhх утх-чинр зуущэхнь чик гищ таньщ болна.
БYTYнэ асхн зулан ергэд, сэн хотан кеhэд, Окн Тецгр бурхндан деещинь ергэд, ер цээтл унтлго, байр-нэр кедг йовдл-зацшал болщ тогтсмн. Зэрм кегшдин келсэр, бYTYнэ асхн йовад, халха кедмн гищ
шог болhн келдг. БYTYнэ асхн халха кехлэ, барчдас hардг туск домг Шинщэнэ еерднр дунд бээдг.
Хальмгин «Цаhан сар» гидг домгт иигщ бичгдщэнэ: Товч аhулhнь, Ноhан Дэркин гегэн олн эмтэн харсхин телэд, ма^ст зерц бэргдэд, хатнь болна. Ж|ил болад, кевун hарна. Ноhан Дэрк мацhсин эмнь hурвн hуущмл бээхиг медэд, тууг алад, толhаг hанзhлад, кевYhэн теврэд, цаhан-бор мерэн унад, орн-нутган темцэд hардг болна. Зууран йовщ йовад, Байн дала гидг далад ирэд, кевYhэн далан эрг деер улдэчкэд, йовщ йовтлнь, Окн Тецгр тосад ирнэ. Окн Тецгр «Тер ма^син кевYhитн хорахм» гиhэд, Ноhан Дэркиг дахулад, хэру хэрэд, далан кевэд улдсн кевунд ирхлэнь, кевун босад, Окн Тецгрлэ ноолддг болна. Ноолда-ноолда бээтл, кевун Окн Тецгриг диилн алдад ирхлэнь, Ноhан Дэрк: «Кевунэ хойр далын хоорнднь нукн бээдмн, тернь кевунэ эмнь болдмн, туугинь суг таттн!» гищ Окн Тецгрт келнэ. Окн Тецгр тер нукэрнь хурhан орулад, кевунэ улан хоолынь таслад, алдг болна. Тегэд Ноhан Дэрк Окн Тецгртэhэн дээhэн дээлэд, дээсэн дарад, эврэннь орн-нутгарн ерун ерлэ, альхни эрэн узгдх кемлэ, сарин нег шинлэ гертэн орщ ирэд, орн-нутгиннь улсла цугталань hар авад мендлнэ. Ноhан Дэркин гегэн Окн Тецгр хойрин ирсн едр сарин му, щилин му, едрин му едр бээсн санщ. Тегэд тер сариг «Цаhан сар» гищ олн эмтн нерэдэд, тер едрэс авн хальмг улс Цаhан сарин нег шин едр байр кещ цаhалдг, хальмг эмтн эн едр харhхларн, «Менд, менд hарвта?» гищ нег-негндэн hаран егч, келдг болсмн гищ медэт Муукан Саhа келщ егсиг Са^ан Леонид цааснд буулhщ бичсмн.
Шинщэнэ еерднр болхла, хуучн тооhар тоолад, увлин йисн эклснэс авн, тавн йиснлэ Цаhан сарин байр болна гищ келнэ. Тернь хаврин экн сар болсн цагиг заащахнь мен. «Тавн йисн болхла, тавгта махн хээлнэ» гищ Шинщэнэ еерднрин дунд келгднэ. «Тавн йиснэ хеен тарвhн ичэнэсн hарна» гищ бас келдг. Yвлин йисн гидгнь увлин эклцэс авн хаврин эклцд курдг цаг. Йисн гидгнь хальмг литэр укр сарин 22 едр эклнэ. Тернь 81 хонг давулна. Йисн хонг нег девсц болна (нег йисн, хойр йисн, hурвн йисн... йисн йисн гищ келнэ), 1-гч болн 2-гч йиснд киитн болхш. Хамгин киитн цаг болхла 3-гч йисн. Йисдгч йисн чилхлэ, арhулдан дуларна. Yвлин йиснэ (девсцгин) хеен бас нег йисн хонг немщ тоолдг. Энуг хулхан йисн гищ келдг. Хулхан йиснэ хеен
йосндан цасн хээлэд, хавр эклдг. Тиигхлэ, тавн йиснлэ хаврин typyh сар болдмн гиж терYнд заагддана.
Цаhан сарин байр YYДCнэ тускар Сарн-Герл багш темдглсмн: «Бек Саман баатр ма^сиг диилэд, хэрд ирэд, hар бэрлцн мендлцх гинэ. Зуг ма^син KeBYr алсн цуста hаран уhад амдсн уга учрас, ханцан атхн, барун hариннь цусан далдлад, hууран егч мендлсмн гинэ. Тер учрас диилвр олад, Цаhан сарин байр темдглхлэрн, барун hаран егэд мендлцх болсмн», - гидэнэ. Иим кевэр ханцта барун hаран егэд мендлцх йосн Шиндэнд едгэ чигн домгт келгдсн кевэр бээhэтэ юмн.
Цаhан сар болсн уйд, hаран ханцн дотран далдлад мендлцх йосн-йовдл Цаhан сарин байрин зац-уулин нег Yзгдл болсинь кYн болhн меддг. Юцгад hаран ханцн дотран далдлад, мендлцх болсна тускар Сарн-Герл багш темдглснэс нань бас Хальмгт болн Шиндэнд бээх еерднрин домг YлгYрмYДт келгднэ. Иол тернь нег эдл болвчн, олн хYвлвр бээдг учрас, зэрм домгт йилhэн hарад, тернь евэрцэрн онц болсмн. Болв домгудын нурhлгч тернь Окн Тецгр эгл улсин тeвшYн дирhлин телэ ма^сла ноолдад, аштнь диилвр олад, терYгэн темдглд, олн эмтн байр YYДЭCн утх-учр нурhлгч ормд йовна.
Цаhан сарин байрла залhлдата домг болн домг-YлгYрин кед-кедY хYвлвр Шиндэнд барлгдла. Байн Ьолын Хошуд, Хедн, Бостнур мет район болhна домгуднь тус-тустан эврэ евэрщ^эр бичгдд. Yлгyрлхд, Хошуд района О. Монча болн Д. Иремэ иигд келсмн: «ЦаЬан сарин нег шинэ тускар» гидг домгиг А. Бадмара болн М. Сардара бичд авад, Байн Ьолд барт hарhж [О. Монча 1992: 164]. Сээхн ЗYCтэ бурхн Сама Дэри эврэ сэн дурар ма^син нутгт кYрэд, ма^сла ниилэд сууна. Учрнь: уул-таман уздэсн олн эмтэн аврад, ма^син уг-ундсиг таслх бийдэн даалhврта болна.
Деер заагдсн домгудт зэрм уул-йовдл йилhвртэ, ^л дурин нерн эдл биш болвчн, нурhлд Бурхн Багшин даалhврар ма^сла бэрлдд диилвр олад, олн эмтэн ма^син зовлцгас аврсн керг-уул бичгдсн ^л термудтэ.
Байн-Мецк темдглсэр, «Цаhана уусл» гисн домг бас эврэ евэрцтэ [Байн-Мецк 1991: 69]. Тер домгин сюжетиг Кек нуурин номт Сарн-Герл шиндлсн Цаhан сарин ууслин тускар домгла дуццулхлэ, бас чигн ма^сиг дарсн уул-керг бичгдсн бээдг. Болв ^л дурнь Бек Саман баатр биш, Сам Сэкусн
Балдн Лам гид бичгддэнэ. Дурин туск Окн Тецгр, Ноhан Дэрк, Хам сэкусн (Шиндэнэ хошуд нутгт «Хам сэкусн» гидэнэ), сам Сэкусн Балдн Лам, Бек Саман баатр, Лхамо, Сама Дэри бурхн гид олн зуулэр бичгддэнэ.
Домгт келгдсэр, Сам Сэкусн Балдн Лам болхла, шадна тэрнь бутэсн тавн догшн бурхна дотрк негнь гид келгддэнэ. Хальмгт Окн Тецгриг «кун эмтнэ эмнэ сэкул» гид кундлн шутэн бол^дг.
Балдн Ламин дур болхла, толhадан тавн сид шигдэсн махлата. Барун hартан сидтэ хандал бэрэтэ. Хоцhр лууснь моhаhар гурсн ногт, хазарта болн худрhта. Гелминь куунэ арсар кесн бээдг. Эн луус, нуд чирмхин хоорнд, hурвн мицhн дууна hазрт курч чаддг, тургн гуудг гинэ. Тер учрас, кун зовлцд учрсн цагт «Окн Тецгрин зуркнэ тэрн» умшхла, аюл зовлцгас гетлнэ, - гид номт Т. Намдлын бичсн «Эердин зац-уул болн амн зокъялын хэрцэ холвана судлл» гисн дегтрт заагдсн бээдг [Т. Намдл 2004: 261].
Домгас узхлэ, Сам Сэкусн дээсэн дарад, нутгтан хэрэд ирсн цагт, асхн бурул бээсн болдана. Тернь ода келгддг бутунэ асхн, эс гид тушу хар едр. Домгудт кен-кенлэ, кезэ мендлцсн тускар хойр зуулэр келгддэнэ. Негнь: хэр hазрт йовад, ма^сла дээлдэд, буруллэ ирсн цагла, Сам Сэкусиг Бурхн Багш тосад, «Менд ирвт, цаhан хаалhар йовад, цаhан хаалhар ирвт?» гид мендлцх болсн гинэ. Дарукнь: Окн Тецгр диилвр олад ирсн цагла, эгл улс тосад, мендлцх болв гид бичгддэнэ.
Ма^сиг дарсн ик байр ЦаЬана байрин уг экн уудэлт болад, кун болhн hаран далдлад, ханцан егч, мендллцдг зац-уул чигн тер уйэс эк авсмн гидг. Тегэд тецгр-сэкуснд мергдг мергулин байрин утхнь Сам Сэкуснэ дуриг медулдэснэ темдг гид сангдна.
Шиндэнэ ЦаЬан сарин туск домгудын зэрм хувлврнь болхла хальмгин ЦаЬан сарин домгла ундсн талар нег утх-чинр зуунэ. Шиндэнэ «ЦаЬана уусл» гисн хувлврт Бурхн Багш, Сам Сэкусн Балдн Лам болн ма^син дур узулгддэнэ. «ЦаЬана ууслин туск домгт» Бурхн Багш, Лхамо, ма^син дур узулгднэ [берд мо^лын зац-уулин сойл 2010: 124].
«ЦаЬана ууслин туск домгт» Бурхн Багш, Балдн Лхамо, ма^син хан болн ма^син хатн. Эн домг Шиндэнд hурв дэкд барт hарсмн. Т. Намдлин белдсн «берд мо^лын зац-уулин сойл» гидг ботьд орв. Дарань «Дундд улсин ардын амн улгурин Шиндэнэ эмкдклин Хедин шэнэ ардын
амн улгурин хувэр эвкмл» гидг дегтрт бас барлгдсмн [Ц. Дорд 1992: 41-43].
Хальмгин домгт Цаhан сарин нег шинд ерун эрт босад, Окн Тецгртэн сац тэвд, мергэд, дарань мендллцдг зац-уул келгдсн бээдг. Теруг «Цаhан сарин нег шинд ерлэ юн учр деерэс мергдг болсмб?» гисн Шиндэнэ еерднрин домгла дуццулхлэ, невчк оцданар келгддэнэ. «Цаhан сарин нег шинд юуна учр деер ерлэ мергдг болсмб?» гидг домг Шиндэнд бас hуpвдад барлгдсмн.
Негдврэр, Ч. Лора олн эмтнэс темдглд авад, «Хан тецгр» цуврл бичгт барлсмн [Лора 1988: 39-41]. Хойрдвар, Шиндэнэ Байн Иолын Хошуд нутгин ардын амн зокъялыг нээрулн белдх комиссин улс белдсн «Дундд улсин ардын амн улгурин Шиндэнэ эмкдклин Хошуд шэнэ ардын амн улгурин хувэр эвкмл» дегтрин 164-гч халхд барлгдсмн (1992. 596 х). Ьурвдвар, «Дундд улсин Шиндэнэ моцкл ардын амн улгурин эмкдкл» гисн дегтрин 108-гч халхд hаpсмн [Намдл 2006: 108].
Домгин товч аhулh: элдгн чиктэ хан кун эмтиг генулэд бээдг болна. Хан ацЬучлж йовад, уулын аhуд турэд зудд йовсн эк кевун хойриг узэд, авч одад, зарц болИад, дадрдг болна. Цаhан сар еердд ирсн цагла, экнь босад, уулын аhудан хэрнэ. Кевун ардаснь хэрэд, аhуд орхла, экнь сээхн хувцар кеерчксн бээдг. Тегэд бичсн олн цаас авад, кевундэн келсн болдг: «Хаана тер сольгдв, хаана бээшцд хэр. Эр цээхин емн, хаана бээшцгин ик ууднэ хадуд кулэд бэ. Эрун эрт нарн hаpх узгэс улан ху салькн ирэд, хаана бээшцгиг дэврулн киискх. Тер уйд тер олн бичгиг салькнд киискд оркад, дарунь хаана бээшнд hэpэдд орад, хаана толhаг чавчд хай!», - гид эк келд егнэ. Экин келсн йосар, кевун хаана бээшцгин ик ууднд зогсд бээтл, нарн hаpх узгэс тецгрт тулм улан ху салькн ирэд, хаана бээшцгиг унИана. Кевун олн бичгэн салькнд киискд оркад, бээшцд орад, хаана толhаг чавчад, диилвр олна. Тегэд енчн кевун хан болад, тер гурнэн зэкрэд, тумн ардан тегс диphyлсн домгта. Тер уйэс эклэд, Цаhан сарин нег шинд буйн иктэ улан ху салькиг дурсххин телэ дил болhн Цаhан сарин нег шинд ерлэ босад, деер мергх болд гид тээлврлдэнэ. Эн угатя эгл куукд куунд «тецгрт тулм улан ху салькн» ирулсн тиим ик чидлиг егснь бас Окн Тецгрин евэл гид келх кергтэ. Тернь илэр биш, зуг далд бээдлэр домгт узулгддэнэ. Угатя гергн болхла, эгл улсин дур. Улан ху салькн -Окн Тецгрин дур. Тегэд улан ху салькн болн угатя гергн ниилснэ кучн аhу ик. Цаhан
сарин нег шин болхла, ерлэ босад, улан ху салькиг санад, деер мергх болсн зацшал унндэн Окн Тецгртэн мергдэснэ илрл гид келд болдана.
Цаhан сарин байрин туск домгин аhулhд кун эмтнд тевшун диphл олх гисн Бурхн шадна узл-седклиг, эгл улсин иткл-сузгин узл седклиг, зовлц-диphлэн хамдан хувалцх зев йосна узл-седклиг багтадана гид келд болдана.
Олзлгдсн ном
Бентковский И. В. Калмыцкий календарь объяснение калмыцких праздников. Сборник статистических сведений о Ставропольской губернии. Ставрополь, 1876. Вып. 7. С. 2334. (Отд. прилож.). Буйн-Кишг. Моцклчудын ЦаИан сарин тускар // Эвр моцклын ик суphулин эрдм шиндллкнэ седкул. 1985. № 1. Дундд улсин Шиндэнэ моцкл ардын амн улгурин эмкдкл. Т. Намдл белдв. Ypмч: Шиндэнэ ардын кевллин хора, 2006. 866 х. Дорщ Ц. ЦаИана уусл. Дундд улсин ардын амн улгурин Шиндэнэ эмкдклин Хедн шэнэ ардын амн улгурин хувэр эвкмл. Хедн шэнэ ардын амн зокъялын эмкдклиг нээрулн кинх комис белдв. Дотодыын материал. 1992. 386 х.
Намщл Т. «Эерд моцклын зац-уулин сойл» - шутлг бишрлин боть. Ypмч: Шиндэнэ ардын кевллин хора, 2010. 457 х. Намщл Т. Эердин зац-уул болн амн зокъялын хэрцэ холвана судлл. Ypмч: Шиндэнэ ардын кевллин хора, 2004. 346 х. Овшин Нэдвд. Окн Тецгрин туск домг // Хальмг
унн. 2002. Туула сарин 30. № 30. 4 х. Сарн-Герл. Моцкл угсИатна зацшал сойлын ундс. Пекин: Yндстнэ кевллин хора, 2011. 544 х.
ЦаИан сарин шинэн негнэ тускар. О. Монча, Д. Иремэ келэд А. Бадмара, М. СацИдара темдглв. Дундд улсин ардын амн улгурин Шиндэнэ эмкдклин Хошуд шэнэ ардын амн улгурин хувэр эвкмл. Шиндэнэ амн зокъялын эмкдклиг нээрулн кинх комис белдв. Байн-Ьол, 1992. 596 х. ЦаИана уусл (нег). Байн-Мецк темдглв // Хан тецгр. Ypмч: Шиндэнэ ардын кевллин хора, 1991. № 4. 69 х. ЦаИана уусл. С. Кензэ темдглв // Хан тецгр. Ypмч: Шиндэнэ ардын кевллин хора, 1981. № 4. 107 х.
Юн учр деерэс ЦаИан сарин негнд ерлэ деер мергдг болсмб // Хан тецгр. Ч. Лора белдв. Ypмч: Шиндэнэ ардын кевллин хора, 1988. № 4.
