CC BY
18
нительно-диахронического анализа эпических текстов разновременной фиксации. В целом мотивы, «будучи основным конструктивным инструментарием эпической сюжетики, несут важнейшие ее значения» [5, с. 146].
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1. Силантьев И. В. Теория мотива в отечественном литературоведении и фольклористике: Очерк историографии. Новосибирск: Изд-во ИДМИ, 1999. 104 с.
2. Левинтон Г. А. К проблеме изучения повествовательного фольклора // Типологические исследования по фольклору. Сб. ст. в память В. Я. Проппа. М.: Наука, 1975. С. 303-319.
3. Путилов Б. Н. Мотив как сюжетообразующий элемент // Типологические исследования по фольклору. Сб. ст. в память В. Я. Проппа. М.: Наука, 1975. С. 141155.
4. Путилов Б. Н. Героический эпос и действительность. Л.: Наука, 1988. 225 с.
5. Путилов Б. Н. Веселовский и проблемы фольклорного мотива // Наследие Александра Веселовского. Исследования и материалы. С. 74-85.
6. Путилов Б. Н. Фольклор и народная культура. СПб.: Наука, 1994. 238 с.
7. Неклюдов С. Ю. О некоторых аспектах исследования фольклорных мотивов // Фольклор и этнография: У этнографических истоков фольклорных сюжетов и образов. Л.: Наука, 1984. С. 221-229.
8. Тамарченко Н. Д. Мотив // Тамарченко Н. Д., Стрельцова Л. Е. Литература путешествий и приключений. Путешествие в «чужую» страну. М.: Аспект Пресс, 1994. С. 229-231.
9. Мелетинский Е. М. Семантическая организация мифологического повествования и проблема создания семиотического указателя мотивов и сюжетов // Текст и
культура. Труды по знаковым системам. Вып. 16. Тарту, 1983. С. 115-125.
10. Краснов Г. В. Мотив в структуре прозаического произведения. К постановке вопроса // Вопросы сюжета и композиции. Горький: ГГУ, 1980. С. 69-81.
11. Гаспаров Б. М. Литературные лейтмотивы: Очерки русской литературы XX века. М.: Наука, 1994. 303 с.
12. Шатин Ю. В. Мотив и контекст // Роль традиции в литературной жизни эпохи: Сюжеты и мотивы. Новосибирск, 1995. С. 5-16.
13. Путилов Б. Н. Фольклор и народная культура; 1п шешопаш. СПб.: Петербургское востоковедение, 2003. 464 с.
14. Неклюдов С. Ю. Мотив и текст // Язык культуры: семантика и грамматика. (К 80-летию со дня рождения академика Никиты Ильича Толстого (1923-1996) / отв. ред. С. М. Толстая. М.: Индрик, 2004. С. 236-247.
15. Джангар. Калмыцкий героический эпос. На калмыцком и русском языках. М.: Наука, 1990. 475 с.
16. Джангар. Калмыцкий героический эпос (Тексты 25 песен) Том 1. Том 2. М.: Наука, 1978. 442 с.
17. Веселовский А.Н. Историческая поэтика. Л.: Гослитиздат, Ленингр. отд-ние, 1940. 364 с.
18. Кузьмина Е. Н. Указатель типических мест героического эпоса народов Сибири (алтайцев, бурят, тувинцев, хакасов, шорцев, якутов). Новосибирск: Изд-во СО РАН, Ин-т фил., 2005. 1 383 с.
19. Бурчина Д. А. Героический эпос унгинских бурят: указатель произведений и их вариантов. Новосибирск: Наука, 2007. 544 с.
20. Селеева Ц. Б. Опыт составления указателя эпических мотивов для тома Свода калмыцкого фольклора «Калмыцкий героический эпос “Джангар”» // Молодежь в науке: проблемы, поиски, перспективы. Сб. научн. ст. Вып. IV. Элиста: Изд-во КИГИ РАН, 2007. С. 111-116.
ББК 83.3 (2 Рос=Калм)
ШИН^ЭНЭ 00РД МОЦЬЛЫН УТ ДУУНА УГИН ТУСКАР (О ПРОТЯЖНЫХ ПЕСНЯХ СИНЬЦЗЯНСКИХ ОЙРАТОВ)
Осорин Утнасн
В статье рассматривается своеобразие ойратских протяжных песен. Проведенный анализ текстов, являющихся богатейшим духовным наследием ойратов, свидетельствует об их жанровых и композиционных особенностях. В настоящее время древняя традиция народа, выраженная в этом песенном народном творчестве, вновь привлекла внимание исследователей: лингвистов, фольклористов, литературоведов и других.
Ключевые слова: протяжные песни, поэтика песен, содержание, своеобразие песен, традиции, взаимосвязи, жанр.
In the article the broaching Oirat songs’ distinctiveness is considered. The conducted analysis of texts being the rich spiritual heritage of the Oirats shows their genre and compositional peculiarities. At the present moment the ancient people tradition revealed in this type of folk has been paying researchers’ attention — linguists, folklorists, literary critics and others.
Keywords: а slow song, songs poetics, content, originality of the songs, traditions, relationships, genre.
Шинжэнэ еерд монЬлын болн хальмгин ут дуд амн сойлла бат залЬлдата. Ут удан цагин эргцд ергнэр дуулгдж бээснэс дуунд дурта кун болЬна чеежд улднэ. Тегэд негнэснь негнь дасч, тархагдн йовсар уйэс-уйд залЬмжлн ирсн ут удан тууктэ. Эн учр деерэс, ут дуд эртинэ сойл болн туукиг темдглж, олн эмтнэ сэн-сээхн куслиг олн зуулин арЬар илдкнэ. Иим дуудын эдл биш уг болн айс чикэрн сонсж, йос-йовдлас нудэрн узж болхмн. Тиигхлэ, иим ут дуд кезэ, альд, яЬж уудсмб гихлэ, моцЪл туурЬтна дунд ут дун уудсн, кезэнэс нааран дуулгдж ирсн ут удан туукин йовциг давулсн гидгиг номтнр санл негтэ батлжана. Узхнь, эн ут удан туукин йовцд бас чигн еерд сойлын дееж болж, залЬмжлгдн ирсэр эврэ евэрц болн онц чинриг бурдэсн уудэвр болж гиж таньх зевтэ.
Ут дун Ьанц монЪл туурЬтна дунд бээхэс биш ондан келн эмтнэ дундас теруг олж соцсхд берк болдг. Эннь еерд улсин олн эмтнэ сойлын евэрц чинриг узулжэснэ ил темдг гиж унлж узх кергтэ.
Ут ду дуулх бээриг шинжлхлэ, тернь еерд улс бээх эргндк бээдллэ шуд залЬлдата. Эдн кезэнэ жолмд, ишкэ болн модн гертэн суухларн, уулын хорма дахад, малын захд йовхларн дуулдг бээсн болхла, цаг-уй сольгдсн болн куунэ бээдл-жирЬлин делгрлт, шинрлт, неквриг дахад, байр-нээрин ширэд, хурмин дунЬрад, эрин Ьурвн нааднд, терин йосллын талвнд чигн ут дууЬан дуулх, сен ергх авъяс куцэгдх болсмн.
Хэрин Ьашута Ьундлта цагт ямр чигн ду дуулдг йосн уга. Тиим учрас ут дун бас авъясла нигт залЬлдата гиж узхлэ мел чик болх.
Байр-нэр кежэсн цагт, зац-зацшал куцэх йовудт ут дун дахуль болсн мен гиж деер келгдсмн. Тиигхлэ, олна нээрин йовцас узхлэ, эркн биш йерэлэр эклц болна. Даранднь залЬад ут ду дуулж, сен бэрх эн авъяс ода куртл тер кевэрн узулгджэнэ.
Ут дуунд тусхагдсн Бурхн багшд, терскн нутгин Ьазр-усна савдг-шивдгт, аав-ээждэн, сээчуд-нойдудт, иньг-амргтан нерэдсн, агт мерэн, уул-усан магтсн, хурм-нээрт нерэдн дуулдг дуд ямр нег йос-уул куцэжэх цагт алхм даралн дуулгдна. Тер учрар еерд дунд йир олн терл-зуулин ут дун делгрсмн.
«Эрт цагин олн эмтнэ дуунд эмтнэ бээдл, кун болЬна эдл биш хев-заян болн туунэс болсн санан-седкл болн зац-зацшалыг узулжэх уудэвр чигн олн бээдг», — гиж монЬл урн зокъялын туужин туск дегтрт унлсн мен [1]. Иим дуудын нерд: «Нэрн Ьевин зеерд», «Минжин ханЬан буЬ», «ЦаЬан шарЬл мерн», «Сайг-сайг саарл» болн нань чигн.
Ут дууна Ьол тер болхла, олн-эмтнэ болн куунэ жирЬл мен. Менк цаста уулын ора, ут урсхлта Ьол-мерн, терскн Ьазрин нерн, баатр куунэ нерн болн унн йовдлас уудэгдсн ут дуд бээдл-жирЬлиг урн угэр енсг сээхн айсар узулнэ. «Олн эмтнэ дуунд холвгдсн куунэ нерн, Ьазрин нернэс теднэ эдл
биш Ьазр-нутгт нууж, змдрж бззсн туужиг тодлж болна. Ут дууна туужин зклциг чигн хззж олж болна», — гиж Алтнцецг унн унллт кесн бззнз [2].
0ерд улсин урн билгин туужас узхлз, дуулх, биилх, «Ж^ацЬр» хззлх, кегжмдх (товшур цокх, мерн хур татх) сойльїн байн аЬулЬиннь негн болсмн. Туунз дотрас ут дуд болхла, бийзн даасн урн билгин негн терл-зуул болснь узулжзнз.
Олн-змтнз ду кегжм болхла, Шинжзнз еерд моцЬльїн сойльїг хамгин кергтз оргч нег кесг мен. Зн оргч нег кесгнь дун-айс, туужин дун-кегжм, ду-бииЬин дун-кегжм, кегжм мет дервн ик терл-зуулиг дотран багтана. Тедн дунд олна дун-айс хамгин Ьол бззриг ззлнз гиж еерд сойл шинжлзчнр чик тоолвр егсн мен.
1980-ч жилмудин зклцзс авн Шинжзнд олн змтнз дууг цуглулж, диглж, барлж ЬарЬх кедлмш делгрлт авсмн. Шинжзнз сегзтнрин дундас Ж^. Доржара, Н. Лота, Зергтз, Пуцуцз, Т. Бадм, К. Дзмиржав, С. Баазр, А. Олцу, алтн мет улсар ахлсн нег баг сегзтнр ут дууг цуглулж, цааснд буулЬх кедлмшт шунмЬа орлцсмн. Тегзд кучзн нел уга дааврта кедлснз аштнь олна дундас 4 611 ду хззж олад, туугзн диглж, цааснд буулЬн темдглж авсмн. Зн дуудмн угиг нзрнзр шинжлж, утх давхрдсн ззрм дуд йилЬн цззлЬж, аш суулднь 1 302 ду шууж авч «Олна дууна хурамж» нертз дегтр барас ЬарЬсн бззнз.
Ут дууна аЬулЬ. Ут дууна угин аЬулЬ ергн-делгр, гун утхта бзздг мен. Йиртмжин уул усна ецг-узмжиг магтсн, аав-ззжин знрл-хззриг дуулсн, агт-кулг ззндзн ззлтз бзздг ач-тусиг дурслсн, аЬу баатрмудмн керг-уулиг магтн бишрсн, куунз хев-заян, ург-холва, йерзл, белг-дембрл, иткл-зерг, амрг седкл болн нань чигн гун чинртз утх-аЬулЬ багтасн термуд ут дуунд дуулгдна. Иим гун чинртз ут дуунас йиртмжин сззхн узгдл болх ергн теегин бзздл, зрун-цевр аЬар, еерд куунз уужм багтамжта, у чееж болн дотр седклин ундрлта дууна утхиг олж, узж, таньж, медж болхмн.
Ут дууна евзрц. Ут дууна айсин кемжзнз уужмдк бзздл дацгин хойр нззмцд курч згшг нуЬл-на. Унр-амтнь тацсгар деедлгдж зззм (даршлЬ) цоклЬ есрн звкрлдзд, ззрмдзн цальгмар, ззрмдзн делзкнзр дуулгдх шинж Ьарна. 0ргж дуулх болн делзкн дуулх зв-арЬ дууна угин утхас иштз хуврлт ууснз.
Ут дууна айсин даршлЬн усна давлЬан кевтз челзтзЬзр, делзкнзр куунз чеежзс урсн Ьарад утар татгдн дуулгдна.
Цецгнсн хоолта змгд болн баргл хоолта евгдин Ьоожулн дуулсн дууна урн жеелн звкрл нуЬрлта айс куунз седклд ивтрн орад, седкл уйрулад, нульмс асхрлулдг йовдл олар харЬна.
Кеззнзс нааран еерд улс уужм ик ергн белчзрт (теегт) малан ескж ирсн тууж ут дуунд дуулгдна. Тер учрар, у ергн тег болн ут дун бат залЬлдата. Ут дун ергн теегин бзздлиг куунз нуднз емн делгнз,
чикнд соцсхна. Мєцгн ората єндр уул, кєкрж сунсн єргн тал, холд урссн цегэн туцЪлг усн, долан eцгэp солнЪтрн алгтрсн цєцгуд, халунта-киитнтэ жилин дєрвн цаг хуврх бээдл эн мет йиртмжин узгдл угаhаp ут дууна «нуЪлар» урн жєєлн ецсг айс xамаhаc яhж hаpx билэ? Йиртмжин узгдл, куунэ, седклин кедлгэн — эн hуpвна сулжэн ут дууна эклц болжана.
Ут ду дуулсн цагт, куунэ олн цєн болн курэ кевчэhэp кемжэлгдхш. Эн eвэpцэc узхлэ, нег хамтын ицл болн бээрэр ташр илрч бээдг.
Дууна угин утхиг буклднь дуулн hаphcн цагт, айс куунэ сансн санаг дахад илдкнэ. Yлгypлxд, «Ботх авхулх дуунд» темэн ботхан Ъолсн цагт: Арвн xoйp сардан Амрар meecн угалч,
Acama нuлx нyлъщyxaнaн Амарн эс xaгcaнaч? — гиж генэртэ айсар келн дуулхла, темэнэ нуднэс нульмсн асхрад ботхан авдг юмн. Кемр «Xуph авхулх ду» дуулхла, мєн тер кевэр хєн xуphан авдг учрта юмн.
Ут ду хурм гиичд, ик нэр кесн цагт, байр дунЪра деер, олна цуглран деер дуулж болдг eвэpцтэ.
Ут дууна айс нэрн тогтацта болчкад, єргн уудм бээдг. Зэрмдэн давтлт кеж дуулх учр бас xаphна. «Айсин цар кевчэнь хойрас улу нээмцин далнгиг давсн бээдг. Ут дун юунас чигн ик йи^рсн евэрц болхла, дуулжасн кун эврэннь авъяс чидврэн узулж, олн зуулин урн чимг хавсрулн, дууна учриг челэтэ сээхн илткж болдг бээнэ» [3, х. 86].
Ут дууна тврл-зуул. Олн-эмтнэ дуд терл-зуулд энглх талар олн номтнр шинжллт кеж ирсн болдг. Англь орн-нутгин Кетусн нертэ номт олн-эмтнэ дуд арвн хойр зуулэр нерлж шинжлсмн: улгурчлсн дун, иньг нуувч дун, малчин дун, эркин шог дун, зеерин, хулхачин дун, цергин дун, далан дун, далан цергин дун, анhучин, спортын дун, кедлмшин дун, тархсн магтал дун, куукдин наадна дун. [4, х. 81]. Зуг Шинжэнэ ут дууна терл-зуулиг деерк арвн хойр зууллэ дунцулхлэ, бас йилЪэн hаpна.
0дгэ цагт ут дууна терл-зуулиг, туунэ угин утхинь ундслж, зан-заншалын, цаг-терин, бурхн-шажна, туужд улсин, эмдрлин, кедлмшин, нутг-усна, иньг-амргин, нэр-наадмин, магтал дун, буувэн дун, бииЪнн, энгин дун гиж арвн кедун терл-зуулэр нерэдн номтнр шинжллт кежэнэ. Зэрм номтнр эн арвн хойр зуулиг цааранднь энглхлэ, кесг болЪн хувасн. Тиим дуд дотрас зан-заншалын туск дун тoohаpн йир олн бээдг. Yлгypлxд, «Зуркн хооЪнн экн» ут дун [5, х. 658]:
ЗYpкн xooнuн экнд ЗYP гврзсн идзшлдг,
ЗYYЦYЛЩ яссн идзни деещиг ЗYYmзшuг axнp зоогльша, — гиж ах болсн куунд нерэдж, гиичдэн дуулж, кундлсн седклэн медулж, йос-йовдл куцэдг авъяс.
Цаг-терин туск дуунд ямр негн цаг-уйин керг йовдлыг тусхана. Yлгypлxд, «Xoвгин ут дун»:
Муц нолын модн
Мона шурншгонар урнсн билз,
Моцнл кYYHз зврг
Мврнз mypyнa цоклHma, — гиж дуулна [6, х. 3]. Бурхн-шажна туск дун. Xаp усн района олн эмтнэ дунд «0мн талын ендр ха^а» дун олар дуулгдна:
Омн maлын вндр xa^a
0pгmз, щYзмmз (усн Yзм) xa^a бззнз,
Овгн буурл аавинзн сзкуснд Одpmнъ нурв залъврад бззнз, — гиж дуулна [5, х. 662.]. Утх-учрнь болхла, бурхн-шажна уxаhаp hаphcн аав-ээжэн кундлн, иткж, шутсн седклиг тусхана.
Туужин улсин туск дун. Xoвг Сээр района олн-эмтнэ дунд «Xаpмг-лууhин кевэд» сээхн гидг дун бээнэ:
Хармг-луунин кввзд Хар саарлнъ cввнзmз.
Хамг олна mвлзд Ани Барданиг xoйp Xззpmзшг змнзсн салва.
Capmamm нamлннд Cззxн саарл cввнзmэ Cзн-мyyнuн mвлзд Ани, Барданиг xoйp Cззxн змнзсн салва.
Эн дууна тууж Шинжэнд ода чигн олн дунд келгднэ. Ани Барданиг хойрин тускар домг болн дууг Шинжэнэ нертэ шулгч С. Баазр диглж, <^ан тенгр» журналын 1985-ч жилин 2-ч тойгт барлсмн.
Эмдрлин туск дун. Xаp усн района олн-эмтнэ дунд «Алта зээрин шил» дун дуулгдна:
Зес вцгmз чигзнчн Зерлг зегдин aмmma,
Зе бичкн шєрнь
Зелзн mamaд ярлзна [5, х. 671].
Зе куукн болгч кун саалын зелд укрэн cааhад, адhж бээх жирЪлин бээдл эн дуунд тусхагджана.
Кедлмшин туск дун. Иим дуд нурЪлж еерд улсин кедлмшэр Ъол утх 6олЪсн бээдг. Ан аннх дун, тел авхулх дун болЪн кедлмшин дуунд багтна. Yлгypлxд, «Ботх авхулх дун»:
Ончн цанан бomxн
Олcx дymмaн буулъна [уульна],
Ол мащн экзн
Camm негнд буулъна — гиж дуулна [4, х. 88]. Эн мет олн терл-зуулин ут дуд цугтан эврэ келнэ евэрц, угин чинр дун болЬнд ил.
Ут ду дуулх йосн. Ут ду дуулсн цагт дуулх йосн (диг-даран) гиж бээдг. Дууна йос алдх зев уга. Тер телэд ут ду йосна дун гиж бас нерэднэ. Эн тускар Юань гурнэ цагин сегэтн дун кегжмин тускар иигж келсн болдг: «Юана йосллын
кегжмиг аhулhаp хэлэж тавн энгд хуваж болна. Тер болхла, евк-деедсин, йиртмжин болн бурхн-
тенгрин тэклЬ кегжм, нэр-наадмин байрт кегжм, ард иргдин ценглт кегжм» гиж эврэ ухан-тоолвран бичж улдэсмн [3, х. 9].
Насарн ах кун ут ду дуулхларн, сууЬад дуулна. Насарн баЬ кун болхла, зогсад дуулх зевтэ. Зогсад дуулдг йовдл наста ах уйин улсиг кундлжэснэ темдг.
Нег нээрин ширэд ахлн дахулгч нег дууч кун бээх йоста. Тер кун сэн дууч болчкад, дууна авъяс сээнэр медх зевтэ. Бас олн ду дуулж чаддг, келэд чаддг шудрмг кун таарна. Эн кун дун болЬна экнэ нег мерин турун нег угэс авад, Ьанцарн эклэд дуулна. Цааранднь хойрдгч эс гиж Ьурвдгч угэс эклэд, олн улс залЬн авч, хамдан дуулна. Энунд ямр чигн кегжмин хавсрлЬ угаЬар цевр терскн хооларн дуулдг болна.
Суулин уйд ирэд, ут дууг Ьанц кун дуулх, олн улс хамдан дуулх, кегжм хавсрулн олна емн Ьарч дуулх мет цагин некврлэ ирлцсн шинрлт Ьарсмн. Ут ду дуулхларн, нурЬлж мерн хуурин айсар хавсрлЬ болЬдг узгдл мен олн.
Ут ду дуулсн цагт нег кун эклн авч дуулхла, хажуд бээсн улс цугтан тер эклсн кууг дахад, хамдан дуулдг гиж деер келгдсмн. Зэрм цагт Ьанцхн кун дуулх узгдл бас харЬна. Болв хамдан дуулхнь нурЬлгч ормд орна.
Ут ду дуулх бээр. Ут ду дуулх бээр гиж хая хурмин йос-йовдл куцэсн цагт, концертд дуулх Ьазр болна. Эрт цагт Вангин ордн, наадмин ик хург, хурм-нээрт, йирин ерк-булд дуулдг бээсмн. Тер цагла дунцулхлэ, едгэ цагт ут дун тиим олар дуулгдхш. Харм терхд, ут ду дуулх кун чигн ховрдад ирв.
Ут дууна туск дегтрмуд. Сул жилмудт Шинжэнд ут ду диглж цуглулад, ут дууна хуранЬус ЬарЬсмн. Зерглэд ут дууна туск шинжллтин кедлмш ергмж авсмн. Теднэс зэрм нериг зааж болхмн.
1. «МонЬл ут дууна уг» (хойр дегтр, 840 дун). Шинжэнэ ардын кевллин хора нээрулн барлв. Урмч, 1980 ж.
2. «Ховг-Сээрин ут дун» (100 дун). Ховг-Сээрин монЬл эврэн засх шиян бээЬулгдсн Ьучн жилин еениг белглх алвн гер нээрулв. Шинжэнэ ардын кевллин хора барлв. Урмч, 1984 ж.
3. «Борталын монЬл ут дун» (75 дун). Шинжэнэ ардын кевллин хора нээрулн барлв. Урмч, 1984 ж.
4. «БайнЬолын монЬл ут дун» (70 дун). Шинжэнэ ардын кевллин хора. 1984 ж.
5. «Хан тенгр» гисн цуврл бичгт кесг олн ут дун барлгдсмн (1981-1991).
6. «Бортал хотын ардын дууна хувэр боть». Ьар бичмл (231 ут дун).
7. «Хежин района ут дун». Ьар бичмл (55 дун).
8. «Текс района ут дун». Ьар бичмл (46 дун).
9. «Хар усн района ардын дууна хувэр эвкмл». Ьар бичмл (200 дун).
10. «Дервлжн района ут дун». Ьар бичмл (100 дун).
11. «МоцЬл Курэ района ут дун». Ьар бичмл. 100 дун.
12. «Аршан района ут дун». Ьар бичмл (100 дун).
13. «Жиц района ардын дууна эвкмл». Ьар бичмл (200 дун).
14. «МоцЬл Курэ района ут дууна Ьар бичмл» (150 дун).
15. «Ховг Сээрин ардын дууна эвкмл». Ьар бичмл (340 дун).
16. «Жим Сээр, Бар Келин дун». Ьар бичмл (43 дун).
17. «Алтан Уряцхан дун». Ьар бичмл (60 дун).
18. «Бостнуур района ут, ахр айста дун». Ьар бичмл (150 дун).
Эн мет дегтрмуд барлгдсн йовдл ут дууЬан сурад, хадЬлж делгрулхд дец кургжэнэ.
ХурацЬулхла, Шинжэнэ еерд моцЬлын ут дун, теднэ эмдрж ирсн тууклэн болн амн сойл, зац-зацшалла бат залЬлдата. Ут дун олна дунд уудэд, ут удан цагин эргцд ергнэр дуулгдж бээснэс еерд кун болЬна чеежд улдж унтэ зеер болв.
Ут дун Ьанц моцЬл туурЬтн олн-эмтнэ дунд бээнэ. Ут дууг аЬулЬ, евэрц, терл-зуул, дуулх йосн, ут ду дуулх бээр зерг олн талас шинжлж, туунэ эркм чинриг таньж медж болхмн.
ЗУУЛТ
1. МоцЬлын урн зокъялын тууж. Тавн деед сурЬуль хамтрн нээрулв Кек Хот: 0вр МоцЬлын сурЬн кумжлин кевллин хора, 1988. 589 х.
2. Алтнцецг. Эзнэ торЬудын ул мер. Кек Хот: 0вр МоцЪлын Ъо урлг кевллин бурн бус хэрицулЬт уулдвр кевлв. 1998. 280 х.
3. Мергжх П., Доржара Ж., Байн ЖирЬл С. МоцЪл ду кегжмин судлл. Урмч: Шинжэнэ ардын кевллин хора. 2005. 390 х.
4. Нимжав Б. 0ерд ардын дууна терл-зуулин тоха декм егулхнь // 0ердин судлл. Урмч: 1990. № 3-4. Х. 81.
5. МоцЬл ут дууна уг (1). Урмч: Шинжэнэ ардын кевллин хора. 1980. 840 х.
6. Басц Н. Шинжэнэ еердин улгурт дун. Улан-Хад: 0вр МоцЬлын шинжлх ухан техник мергжлин кевллин хора. 1999. 519 х.
