Научная статья на тему 'Тґрскін харсгч Алдр діінд нерідсн дуудын тускар'

Тґрскін харсгч Алдр діінд нерідсн дуудын тускар Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
106
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Studies
Scopus
ВАК
Ключевые слова
ВЕЛИКАЯ ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ВОЙНА / МУЗЫКА / ПЕСНЯ / МАРШ / THE SECOND WORLD WAR / MUSIC / SONG / MARCH

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Борлыкова Босха Халгаевна

Статья посвящена калмыцким песням о Великой Отечественной войне: дается история их создания и краткий музыковедческий анализ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Тґрскін харсгч Алдр діінд нерідсн дуудын тускар»

В конюшне с красной крышей Мы ухаживали за верховыми лошадьми. Ухаживая за верховыми лошадьми,

Мы наших старших братьев вспоминали.

В конюшне с белой крышей Собираются наши сверстники.

Хоть и собираются вместе наши

сверстники, Но только в редкие свободные часы.

Из дворов с сосновыми заборами С шумом парами мы выезжали скакать И учиться искусству шашечного боя.

Курьерская машина на шести колесах Везет нас к месту наказания.

По дороге к этому месту Нас бьют шомполами.

Урядник Доржинов с прищуренными

глазами,

С криком, контролируя всех, командует.

Молодые калмыки-казаки

Должны вести себя осторожно.

Военные песни являются органичной частью песенной культуры калмыцкого народа. В этих песнях отражены и суровая школа жизни калмыцкого народа, и лирические моменты, и ценности жизни. В текстах песен воплощены мысли и думы, чувства и мироощущение калмыков того времени.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Бадгаев Н.Б. Свидетельства давно минувших дней // Теегин герл. 1989. № 1. С. 101-103.

2. Басхаев А.Н. Участие калмыков в русско-турецких войнах второй половины XVII века // Вестник КИГИ РАН. 2008. № 1. С. 16-21.

ББК 85.314

Т0РСКЭН ХАРСГЧ АЛДР ДЭЭНД НЕРЭДСН ДУУДЫН ТУСКАР

Б.Х. Борлыкова

Статья посвящена калмыцким песням о Великой Отечественной войне: дается история их создания и краткий музыковедческий анализ.

Ключевые слова: Великая Отечественная война, музыка, песня, марш.

The present article is devoted to description of the Kalmyk songs about the Second World War. Their history and brief analysis of the melody can be found in the article.

Keywords: the Second World War, music, song, march.

Хальмг амн зокъялын нег кеермжнь - дун. Хальмг улс дуунд дурта болн хару. Дун куунэ жирЬллэ бат залЄлдата болсар «жирЄлин жирн нээмн айс, зовлцгин зун нээмн айс» гиж темдгл-сн болдг. Ямаран йовдл харЄвчн: дэн, аюл, зуд болвчн, хурм, гиич, байр болвчн - цуг эн тоот дуунд орж дуулгдна.

Хальмг улсин туужлгч дуд дунд Терскэн харсгч Алдр дээнэ цагин дуд онц орм эзлжэнэ. Эн дуудын туужин тускар келгдсн статьяс бээнэ: Илишкинэ Нарна «Ээт майор: дууна туужас» [1], Налан Шевлдэн «Дээнэ цагт Єарсн дуд» [2] болн нань чигн.

Номт Б.Б. Оконовин бичсэр, «Алдр Тер-скэн харсгч дэн олн улсин чеежд хадгдад, халун зуркнэс Єарсн угмудэр келгдж, айст орулгдад, урни урнд дуулгдад йовна» [3].

Хальмг шулглэнд терскэн харсч бос-сн улсин кусл болн ухан-седкл лавта унэр узулгдсмн.

Дээнэ турун сармудт хальмг шулгчнрин терскнч терэр уудэсн урн угин нэрн бичгин шулгуд болн дуд газетмудт журналмудт бар-лгдж, радиоЄар зэцглгдсмн. 1941 жилин чилг-

чэр Хальмг ТацЄчин дегтр ЄарЄач бичэчнрин шулгудин кесг хурацЄус, дегтр ЬарЬв.

Улгурлэд келхд, 1942 жил Хальмг АССР-ин Совнаркомин хургин шиидврэр «Хальмг мертэ цергчнрин дуд» дегтр [4] барас Єарсмн. Энунд Терскэн харсгч Алдр дээнд нерэдгсн хальмг шулгчнрин хамгин сэн зокъялмуд айст орулгдад, дуудт хуврв. Дегтрин халхст арвн нээмн дууна угмуд бичэтэ: Ожан Байрин «Ста-линэ туск дун», Басцга Му Кевунэ «Ворошило-вин туск дун», Сусен Аксена «Городовиковин туск дун», Басцга Баатрин «Хальмг мертэ церг-чнрин дун», «Хальмг мертэ цергчнрин марш», «ДацЬрин баатрмудын дун», Леежнэ Цернэ «Эмэн эрвлл уга», «Арнзл кулгудэн тохий», Инжин Лижин «БаЬчудын дээч дун», «Бумбин орн», Кектэн Элдэн «Менд йов», «Мана керг зевтэ», Эрднин Муутлын «Хальмг дээчнрин дун», «Эврэ жирЬлэн харсий», Доржин СацЄж-Ьэрэн «Ордентэ комсомол», Буханкин Бадмин «Комсомол» болн Хальмг негдгч полкин дуд: «Аштаб полк», «Тавн уулын белд».

Хальмг АССР-ин Совнаркомин хургин да-алЬврар дээнэ туск шулгуд цуглулад, кегжмд

орулад, барт белдснь - Xальмг улсин ачта артист, кегжм нээрулэч Доржин Санhж-hэрэ. Доржин С.-h. Teрскэн харсгч Aлдр дэн эклхлэ, эврэ дурар цергт мордад, 1Ю-гч Xальмг мертэ цергт церглв. Tендэн ду-6ииЄин ансамбль эклэд 6урдэв. Зуг удан боллго, театрин кергэр Элстур дуудгдсмн. Tер уумэтэ цагт Xальмг театрин ар-тистнр Улан цергчнрт сурэ eгхэр олн наад тэвдг бээж.

М.К. Кулькова «Сангаджи-Гаря Дорджин. Жизнь и творчество» гидг дегтртэн [5] деер келгдсн зэрм дууг кегжмин халхас шинжлв: «Ордентэ комсомол», «Городовиковин туск дун», «Бумбин орн», «Эмэн эрвлл уга». Yлгyрл-хд, 1941 жил Доржин Санhж-hэрэ Леежнэ Цернэ бичсн «Эмэн эрвлл уга» шулгиг кегжмд орулад, ду hарhв. Дууна Єол утхнь: куукн цергт иньгэн мордулжана. Xаалhднь hарhад йовулхларн, иим угмуд келнэ:

Менд üoв, тьг мпнь,

Маxссн xopmан дар,

Кумнu амулц делгpэxд Кучэн бтгэ эрвл.

Дууна айснь гейуртэ болн лирико-драмати-ческ. Дууна кев-янз: хойр зэцгэс бурдсн 5 бадг. Tональность - до минор, кегжмин кемжэн - 2I4 [6].

<^альмг мертэ цергчнрин дуд» дегтрт олн дуд марш гидг кегжмин жанрла ирлцнэ. Марш (франц. March - уралан йовлЄн; англ. marsch, нем. Marsh, итал. marsia) - кєгжмин жанр, олн улс нег кевэр тавшулхин кергт бурдсн зокъял (цергэ йов-лЄн) [7]. Yлгyрлэд келхд, Доржин Санhж-hэрэ Басцга Баатрин <^альмг мeртэ цергчнрин марш» шулгиг кєгжмд орулад, шин марш уудэсмн. Мар-шин давтрт иим угмуд харhна:

Xoцhpuн ачнр, уралан!

Xуpулэд чашкарн чавчш,

Xopmна xoгuнь таслщ,

Xoлваднь єшіЄін авыя!

- гиж дуудвр чигн, андhар чигн болад, цергч, дээч 6олЄю зєргинь немж, урмдынь бат-лсмн. Ямаран кучр, тодрха неквр терунд тэвгдж, улсин седкл, уха эзлж, ноолданур зeрyлжэхинь мел ил.

«Xальмг мeртэ цергчнрин маршин» айс сергмжтэ болн зергтэ. Маршин кев-янзнь хойр эцгэс болн эклцэс тогтна. ^нальнос^ - ре-минор, кєгжмин кемжэн - 2I4.

1971 жил дээнэ келд hарсн «Кальмг мертэ цергчнрин дуд» дегтрэс Доржин Санhж-hэрэн бичсн дууг М. Грачев авад, шинэс диглэд, Н. Эрендженовла хамдан «Дуд» дегтрт [8] барлв. Xeeннь, 1995 жил деер темдглгдсн дуд Эрднин Aндрейин «Бичэ мартый!» гидг дээнэ дуудын ху-рацhуд [9] орв.

Дээнд орад, Aлдр Teрскэн харсад, эмэн егсн хальмг урдуд цен биш. Tерyг тооЬарн

герчлжэх олн улспн дуд бээнэ. Tедн дунд дoм-брт келдг дуд: <^ожан Ээт майор», «Tyмдэн Tээхэ», к^акин кевун Элдэш» болн нань чигн дуд. Tер дуудыг олн улс эндр едр куртл дуул-на.

<^ожан Ээт майор» дуунд Баh Дервд нут-га Цаhан Нуура Xожан Ээт гидг куунэ тускар дуулгдна. Teрскэн Xарсгч Aлдр дэн эклхд, Ээт Улан Цергт мордад, зермг кевэр фашистнр-лэ ноолдад, ээрмин толhач болад, майор цергэ цол зуусмн. Зуг Teрскэн харсхин телэ Киевин Лукъяновка хотна еер болсн бэрлдэнд орлцад, 6ууЄин сумнла харhад, эмнэсн хаhцв. Эн hашута йовдлын тускар иигж дуулгдна:

Буурл гтэ hалзн мврнь гтэ,

БууЫн гтэ дунднь буxад-цеглэд швна. Буудан гтэ мергн Xoщан Ээт машр, БууЫн гтэ сумнла xаphвлч, xээмнь.

<^ожан Ээт майор» дууна угнь болн айснь олн-эмтнэ. Эн дун олн бадгта, дууна айснь йир гейуртэ.

Aлдр ик зергтэ йовдл hарhсн героймудын негнь - хальмг итклтэ урн сержант Делгэ Эр-днь. 1942-гч жил Делгэ Эрднь Tец Єольін амн деер ик баатр йовдл hарhад, олн фашистнриг куучэд, хооран цухрл уга бээв. ©шэтнэ сумнла эн харhж хорв. Энунэ тускар Xальмг улсин не-ртэ домбрч Манжура БулЄн «Делгэ Эрднь» ду hарhв:

Xальмгuн негдгч Ге^poü гтэ Эрдш Xацxаmн, xальмгуд г^эд xээкpэд-ла бээсм-ла. Xацxаmн, xальмгуд г^эд xээкpэд-ла бээxлэpн, Xoopан бтэ цуxpmн г^эд xээкpэд-ла бээсмн. «Делгэ Эрднь» домбрт келдг дун. Дууна айснь тургн болв чигн, геуйртэ.

Teрскэн харсгч Aлдр дээнэ лирическ дуудын дунд иньгт нерэдсн дуд цен биш. Yлгyрл-хд, «Нуудлэ» (угнь болн кегжмнь ^имбин Б.), «Aдяш» болн нань чигн. Долбанск района медэт-нр болхла, «Янкара» гидг ду дуулна. Эн дууна туужин тускар Teрскэн харсгч Aлдр дээнд орл-цач 85-та кегшэ Налан Манжин Шевлдэ маднд келж егв: «Эн дун дэн эклснэ хеен, хойр^урвн сар болсн алднд, Долбанск районд hарhсмн. Цергт мордсн кевун седкл туссн Янкара куукнд нерэдж эн ду hарhв. Янка гисн уг «сээхн, екэр» гидг утхта».

Яралдулад малтсн o^nrn деегур Яргад ярплан нжлднэ,

Яргад ярплань нжв чшн Янкара тьгм сангдна.

Бтсн бекм зандн бшэ,

Бтсн узгм мвцгн,

Бтсн hаpм алтн бшэ,

Бuчкэxн куукн Янкара.

Xoüp xopаmа мoдн гернь Xomна заxднь дyцгэнэ,

Xo шар Янкараган санxнь Xooлдм xom opxш.

Далн сумта автамат-бунь Далыгым щкщ генулнэ,

Дурта тьг Янкара чамлаhан Дэкщ xаphxмн берк-ла.

Дууна сул Єурвн бадгт куукн иньг кевун-дэн нерэдж дуулна:

Нег амта буугть yypэд,

Немшш даpxаp hаpлач,

Немшш даpxаp hаpв чшн Нершэн hаphад upu4.

Xoüp амта буугть yypэд,

Немшш даpxаp hаpлач,

Немшш даpxаp hаpв чшн Xэpy-ла менд upu4.

Ик заxmа кyлmuгuнь Иpx г^эд xадhлнав,

Иpxэp седсн тьг мпнь Ирш уга бoлвч.

Дууна айснь лирическ болн уйдлЬга. Xальмг шулгчнрин, кегжмчнрин hарhсн дуд баh биш болвчн, талдан келнэс ду орчулж, эврлэhэн эдл эцкрлж, дуулж йовсна тускар келх кергтэ. Эдн дунд орс «Катюша» онц орм эзл-нэ. Дууна угнь - М. Исаковскин, кегжмнь - М. Блантерин, хальмг келнд орчулснь - Xальмг улсин шулгч Бембин ^мофей.

Альмн, кедмнэ мoдн цецглщ,

Aсxpщ будн hoлыг 6уркнэ.

Эрг тал Катюша upщ,

Эгц чагчм деер зoгсна.

Тшгщ зoгсн, куукн дуулна,

Теегт hэpдuг эн магтна.

Дурта тьгэн санщл дуудна,

Дурлщ бтгть xадhлx бoлна [1G].

Aшлад келхд, Teрскэн харсгч Aлдр дээнэ туск хальмг улсин дуд элвг болсн деерэн ик гун утхта, дээч зергэр омглсн бичл^э, олн-зусн кегжмтэ. Цааранднь хальмг цергэ дуд, келнэ болн кегжмин халхар шинжлх ицлтэвидн.

ОЛЗЛГДСН ЛИТЕРАТУР

1. Илишкин Н. Ээт майор: дууна туужас II Xальмг унн, 1985, мартын 5. C. 4.

2. Налан Ш.М. Дээнэ цагт hарсн дуд II Xальмг унн, 1999. моhа сарин 14. С. З.

3. Окна Б.Б. Дууна ундснь - жирЄл II Teрскэн hазрин дуд. Элиста, 1989. С. 2G.

4. Xальмг мертэ цергчнрин дуд. Бурдэсн Доржин Санhж-hэрэ. Элст, 1942. 21 c.

5. Кулькова М.К. Сангаджи-Гаря Дорджин. Жизнь и творчество. Элиста, 2GG8. 144 c.

6. Tам же. С. 86.

7. Музыкальная энциклопедия: В 6 т. I глав. ред. Келдыш Ю.В. T. З. М.: Советская энциклопедия; 1976. С. 46З.

8. Дорджин С. Песни I сост. Н. Эрендженов. М.: Советский композитор, 1971.

9. Бичэ мартый! Дээнэ-патриотическ дуудын хурацhу. Бурдэсн Эрднин A^. Элст, 1995. 75 c.

1G. Tам же. С. 28.

Зэцгчт нерн: Налан Манжин Шевльдэ - 85 наста, Долбанск района торЬуд.

ББК 81.2(2Росс=калм)

О СОСТАВЕ ВОЕННОЙ ЛЕКСИКИ В «КАЛМЫЦКО-РУССКОМ СЛОВАРЕ» 1977 г. ИЗДАНИЯ

Н.М. Мулаева

В данной статье военная лексика рассмотрена на материале «Калмыцко-русского словаря» под редакцией Б. Д. Муниева (М.: Русский язык, 26000 слов) 1977 г. издания. Всю военную лексику данного словаря можно разделить на семь лексико-семантических групп. В нее вошли как современные, так и устаревшие слова, многие из которых являются заимствованиями из русского языка.

Ключевые слова: словарь, военная лексика, оружие, доспехи, военные подразделения.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

In the Mongolian languages military vocabulary is studied not enough. In this article military vocabulary is considered on the material of the Kalmyk-Russian dictionary, published in 1977. The whole vocabulary of this dictionary can be divided into 7 lexico-semantic groups. There are as modern, so obsolete words in these groups, many of them are loan-words from Russian language.

Keywords: dictionary, military vocabulary, weapons, armour, military sub-units.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.