Шинҗәнә ɵɵрд моңһлын урн зокьялын залһлдан болн кɵгҗлт Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ббк 83.3(0)9

шин^энэ еерд моцьлын урн зокьялын зальлдан болн кещлт

Осорин Утнасн

В статье прослеживается история развития ойрат-монгольской литературы в Синьцзяне (КНР).

Ключевые слова: литература, фольклор, писатель, история, развитие, связи.

The article is devoted to the history of the development of Oirat-Mongolian literature of Sintszan.

Keywords: literature, folklor, writer, history, development, relations.

©ерд моцИлын урн зокъял болхла, эртндэн амн угэр келгдж ирсн туужта болдг. «Ардын амн зокъял болхла моцИл сойлын эк» гиж келгднэ. Эн эк болсн ардын амн урн угин зокъялын суур деер, туукин кегжлтиг дахад, бичгин зокъялд орсмн. Тер учрас амн болн бичгин зокъял гиж; йилИгдж нерлдгдх болв. Амн угин урн зокъял болхла, кен зокъяж, кезэ уудэгдснь ил тодрха биш, амн угэр келгдж ирсн урн зокъялын терл зуул болна. Бичгин зокъял болхла, бичэчин нер уснь темдглэтэ, бичгэр бичгдсн бурн бутн уудэвр болна. Болв амн болн бичгин зокъялмуд нигт залИлдата болдг учрас, амн зокъялын байн сээхн келнэ суур деер едгэ цагин урн зокъял уудэгдж цааранднь ба-трад шинрэд йовна гиж келх кергтэ.

Шинжэнэ еерд моцИлын едгэ цагин урн зокъялнь туужин зокъял, нээрлул (поэм), шулг, кинон урн зокъял, куукдин урн зокъял... мет жанрар ниигмин делгрлт, шин тер, шин туукиг урнар делгн узулнэ. Бас чигн ендр кемжэнэ урл-гар куунэ бээдл жирИлиг гуунэр таньж, тер тоотан уудэврэрн узулнэ. Бичэчин Иол тер болхла, терскэн харсх, олн эмтнэ уханд шин сойлын шим еглИн.

©дгэ цагин Шинжэнэ еерд моцИлын урн зокъял, бас чигн китдин тер болн сойл-ла салшго холвата. Тиим болвчн кедлмр жирЬлэр эк булг болв гиж келх йоста. Тер телэдэн кедлмр жирИлэр Иол зэцглИ болсн еерд моцИлын сойлын евэрцтэ урн зокъял ергжэд йовна. Келхд, еерд моцИл болхла, ишкэ туурИтн (нуудлч) улс болна. ©встэ, уста нутг белчэр шилн, мернэ нурИн деер дуулж йовн батрдг эн евэрц бээдл урн зокъялд нигт шицгрсн мен. Эн жирИлин евэрциг узулсн урн зокъялнь оцдан келн улсин урн зокъялас йилИрнэ.

УРН ЗОКЬЯЛЫН ЗАЛЬЛДАН Ода болхла еерд моцИлчуд «Китдин Шинжэн, Кек нур, Гэнсу, ©вр моцИлын

Алша, ©вр МоцИлын Кулн-Бур, МоцИл улсин Ховд, Алта ээмг, Орсин холвана Хальмг ТацИч, Америкин Нью-Джерси мет Иазрт тархн сууж бээнэ» [1]. Эн олн Иазрт бээршж суужасн еерд моцИл улс, делкэн хамань эмдрн сууж бээснь Иол тер биш. Хэрнь эврэннь келн улсин сойл туужан ергжулж, бээсн-бээсн Иазртан, суужасн орн-нутгин туужин евэрц, урн зокъялын евэрц, келнэ евэрцтэ урн уудэврэн уудэж, келн сойлан делгрулИн Иол тер. Эн делгрлтнь йовх дутман емнкэснь ба-трад, улм цааранднь гужрэд, чинртэ терт тоолгджана. Эн чинртэ тер делгрлт авч, олн орн-нутгт тархн суужасн еерд моцИл улс хоорндан сойлын залИлдаИан батру-лад йовна гиж келх кергтэ. Улгурлхд, шинжэнэ номт Тудвэн ^амца Хальмг Тацчин нертэ шулгч Кеглтин Даван шулгудин хурацИуг тод бичгт буулИж, барлулж Шинжэнэ олн умшачин Иарт кургсмн. Хальмгин нертэ бичэч Бала-кан Алексейин «Ьурвн зург» болн «Аав» уудэврмудиг шинжэнэ седкулч (журналист) Намжавин ^игжижав тод бичгт буулИж, «©рин цолмн» гидг журналын 1994 жилин негдгч тойгт болн «Шинжэнэ едрин соньн» гидг газетд барлулв. 1933 жил Элстд барлгдсн хальмг бичэч Басцга Баатрин «БулИна тууж» уудэвриг шинжэнэ номт Т. Бадм тод бичгт буулИж, «Урн зокъял» гидг нертэ журналд барлулв. БаИ наста номт Намжавин Содмн болн ^ижэн Эрднь-Байр хойр «БулИна туужиг» худм бичгт буулИж, «©ердин сээхн» гидг келврмудин хурацИуд орулв [2]. Америкин хальмг Муушан Ьэрэн бичсн шулгудиг хальмг шулгч Буджала Егор цуглулн диглж, 1995 жил Элст балИснд «Теегин салькн» нертэ шулгудин хурацИу барлсмн. Хальмг бичэч Бадмин Алексейин бичсн «ЦаИан толИа» туукиг ^ижэн Эрднь-Байр тод бичгт буулИж Шинжэнд барлв. Бидн нег улу олн эмтнэ

болн шин цага дуд, орн-нутгас орн-нутг куртл дуулгдж, седклин сергмж, сойлын залИмж болжасиг бидн темдглх йоста-видн. Онц келхд одахн болхла, МоцИлд «Тод номын герл» гидг журнал барас Иарсмн. Эн журналд Китдин Шинжэн, Кек нур, Алшан болн Хальмгин тууж сойл таньлдулсн олн шин-шин уудэврмуд багтасн бээнэ. Эннь сойлын залИлда узулжэнэ гиж келж болхмн.

ЗОКЪЯЛЫН ЭКЛЛТ ©дгэ цагин еерд моцИлын урн зокъ-ялын экллтин девсцг 1930-ч жилмудин чилгчэр, 1940-ч жилмудэс эклж делгрв. Юцгад гихлэ, «1946 жил ах уйн сегэтн Дашжав болн бичэч Цеднэ ©лзэ-Батин Иардврар ТарвИта ээмгт тод бичгэр «Ар-дин айлИу» гидг нертэ соньн (газет) эклж барлсн мен» [3]. «1940-ч жилмудин чилгчэр «Эрк серл» гидг соньниг сегэтн Дашжав болн Дамба хойр Иардж барлсмн» [4].

Цеднэ влзэ Батин «Алтн сурИуль» шулг (1935 жил), «Ьэргтэ Бадмжав» ахр келвр болн бичэч Эдэн Кензэн бичсн «Ьэргтэ Санжин улгур» гидг тууж (1939 жил) эн хойр газетд барлгдв. Эн уудэврмуд турун болж бичгэр газетд барлгдсн уудэвр гиж тоолгдна. Туунэ хеен «МоцЬл нутг» (1948 жил), «Зун уу-лын ора деерк Зултс» (1948 жил), «Хашин Иолын усн» (1948 жил) шулгуд барлгдсмн. Эн уудэврмуд, Шинжэнэ едгэ цагин урн зокъялын экллтиг узулжэнэ. Эн цагт ахлад урн зокъялын шин хаалИ сексн бичэчнрэс Цеднэ 0лзэ Бат, Эдэн Кензэн неринь зааж болхмн. Эднэ удэврмудин Иол утхнь болхла, хуучн ниигмин хоцрцИу талыг шоодсн, байн нойдин дажрлИиг илчлж эсргуцсн, угэтэ яду эгл ардыг ер евдсн, шин сойл делгруллИнд дуудвр кесн мет тер багтжана. Болв «1930-1940-ч жилмудин уудэврмудэс мана уйд улмжлгдн улдснь олн биш» болснь харм терулнэ [5].

Деер келгдсн «Ардын айлИу» болн «Эрк серл» гидг соньна багтамжнь орн нутгин чинртэ (района кемжэнд) бээсмн. Болв бичэчнрин уудэвр эн соньнар дамжн умшачнрлаИан харИх болмж учрулснь ик олзта болсмн.

ДЕЛГРЛТИН ДЕВСЦ 1949 жилэс авн 1966 жил куртл эн арвн долан жилин туршарт Шинжэнэ урн зокъял делгрлт авч, сэн чинртэ уудэвр олар Иарч, еерд шулгчнрин баг ергжж

элвгжэд, шулгин уудэвр чинржн кегжсн цаг уй болсмн.

1949 жил китд улсин шин йосиг дахж, сойл-сурИмж ергжуллИн улсин зевшэрлэр терин чинртэ керг-уулэр дацсагдж, йосн еерд моцИл келэр сурИуль босхгдж, тод бичгэр газет, журнал эклж барлгдсмн.

1950 жилд тод бичгэр «Шинжэнэ соньн» газет эклж барлгдв. 1954 жилд «Шинжэнэ едрин соньн» гиж нерлгдж, урн зокъялын нур секв. Эн эцгд тод бичгэр бичэчнрин уудэврмуд барлгджасмн.

1954 жилд «Урн зокъял» гидг цуврл бичгин хурацИу барас Иарсмн. Эннь еерд моцИлын урн зокъялын турун журнал гиж тоолгджана. ХурацИуд ах уйн бичэч Цеднэ ©лзэ Бат, Эдэн Кензэ, Хасин Хасгван уудэврмуд орсмн. Бас чигн Иазадын орн-нутгин бичэчнрин уудэврмудлэ таньлцулгдв. МоцИлын бичэч Ц. Дамдинсуруцгин «Ик китдин ард тумнд зерулсн йерэл» гидг шулг, орсин шулгч А. С. Пушкинэ «Алтн заИсна улгур» болн нань чигн олн уудэвр тод бичгт орчулгдж барлгдсмн.

1957 жилд Шинжэнэ еердин урн зокъялын журнал «©рин цолмн» эклж барлгдв. Иигэд терскн келэрн барлулх газет, журналта болсн йовдл олнд темдгтэ олн бичэчнр цулИрн Иарснь ил. Келхд, тер цагт Цеднэ ©лзэ Бат, Эдэн Кензэ, Хасин Хасгва, Кекжгин Дэмринжав, А.Тээвэ, Ма.Тогтх, ХоцИран БадаИар ахлсн ахмд нег уйн бичэчнр болн Нимжавин Лота, Нимэн Сээрэ, Санжин Ара, Самжавин Баазр, Бимбажавин Нимжав, ^акин Батнасн, Доржин Нээдэ мет идр наста билгтэ бичэчнр уудэврмудэрн Иал мацнад Иарч, 50-ч-60-ч жилмудин урн зокъялын делгрлтд Иол кучн болж йовв. 1950-ч жилмудин урн зокъялд нурИлж Китдин Коммуна партиг магтн дуулсн шинж илрнэ. Улгурнь:

Эрднин деед эдлулж Эрк жирИл олИсн Энрлт эв хамт наман Эгурт магтн дуулцхана. Цеднэ ©лзэ Батин бичсн «Ьазрин одн» шулгт «Эв хамт нам» гидг китдин коммуна партин «эрк жирИл олИсн» ачиг магтх ил ухт санан уусхгдсмн.

1950-ч жилин эклцд арвад шулгч бээсн болхла, 1960-ч жилмудт зу Иар шулгч болад тооИарн есч, ик тургн делгрлт авч, олн уудэвр барлгдснь ик байрта керг болсмн. Эн цагт Эдэн Кензэн «Мана аИу ик эк орн» (1959 ж), «Хам-

гин алдр герлтэнь кенв?», Эдэн Кензэн «ДирИлин зам», «Нарн аль узгэс Иарв?», «Тал нутгин дуулл» (1965 ж) шулгудин болн келврмудин хурацИус барлгдв.

1960-ч жилмудин урн уудэврмудин Иол узл санань нурИлж шин Китд Улс (государство) тогтсна емн хеенк нииг-мин бээдл, ард олна эмдрлин шинрлтин сэн-сээхн болн тер цага Китдин Коммуна партиг магтн дуулсн политическ шинж ил узгднэ. Иим уудэврмудэс нернь зааж келхлэ, Цеднэ ©лзэ Батин бичсн «Алтн елгэ эк орн», «Эрэ куртсн селгэн», Х. Ха-сгва бичсн «Би Мао Ду Шиг узв [6], Эдэн Кензэ бичсн «Мана нарн Мао Зе Дуц», Нимэн Сээрэ бичсн «Зурад бэ, дуунр минь», Нимжавин Лота бичсн «Мецк цецг» шулгуд орна.

УРН ЗОКЪЯЛЫН ХООСРСН ЦАГ УЙ

1966 жилэс авн 1976 жил куртл арвн жилин туршарт, Шинжэнэ еерд моцИлын ода урн зокъялын хоосрсн цаг гиж келгджэнэ. Юцгад гихлэ, Китдт сойлын ик хувсхл (культурн революц) гисн кедлгэн эклснэс келтэ сойлын зутклтнр (бичэчнр) засгла харИулгдж, «©рин цолмн» журнал барлгдхнь зогсагдв. «Шинжэнэ едрин соньна» урн зокъялын шишлц нур «Та-лын цецгнь» бас Иардган уурв. Иим ершэл уга политическ кедлгэнэс иштэ, келн улсин кезэнэс нааран улмжлад ирсн енр байн ардын амн зокъялас авн шинэр уудэгдсн бичгин зокъял куртл цугтан уга кегдж (шатагдж), «урн зокъял уга, дун, шулг уга, наадм цецгл уга, сойлын сохр харацИу бээдлд орж, некэд авч болшго Иаруд учрж» гиж номтнр тоолжана [7]. 1971 жилд урн зокъялын шишлц нур «Талын цецг» гисн нернь «Зуунэ салькн» гиж сольгдад, зэрм цеекн кедун уудэврмуд барлгдх теду бээв.

Харм терхд, 1966 жилэс авн 1976 жил куртл арв Иар жилин туршарт «Нандин белг» (1975 жил) болн «Байрт тал нутг» (1975 жил) гидг шулгудин хойрхн хурацИу барлгдсмн. Болв арвн жилин шуурИн бичэчнрин билг-эрдмиг нег месн шуурдж чадсн уга. Эмд улдсн ах уйн бичэчнр биирэн дэкнэс авх цаг ирсн мен. Эн болхла сойлын ик хувсхл тегслИн.

к©гдлтин ХААЛЬД

1976 жилэс едгэ цаг куртл Шинжэнэ еерд монИлын урн зокъялын уудэгч бутэлтин зэцглИин цаг гиж тоолгджана.

Тернь учрта, юцгад гихлэ 1976 жилэс авн барлгдхан зогсагдсн урн зокъялын журнал «©рин цолмн» бас шинэс эклж барлгдв. «Шинжэнэ едрин соньна» урн зокъялын нур «Зуунэ салькн» гисн нериг «Ьевин солцИ» гиж соляд шинрулн ергжулв. Эн урн зокъялын нуурт бичэчнрин уудэсн шин уудэврмуд едгэ цагт ода чигн барлгджана. Нег улу 1980-ч жилмудин эклцэс авн Байн Иол МоцИл автономн районд «Байн-Иол» гисн нертэ урн зокъя-лын журнал, «Байн Иолын соньн» гидг газет барлдг болв. Бор Тал МоцИл автономн районд «Сээрм» гисн нертэ урн зокъялын седкул болн «Бор Талын соньн» гисн соньн бас эклж барлгдв. Умшачнр чигн эн седкул болн соньнар дамжн оньг авлсн шин уудэврлэ таньлдх хев учрсн бээнэ.

Сул жилмудт олн шулгудин хурацИус ар-ардасн Иарч тооИарн чигн, чинрэрн чигн, терл зуулэрн чигн бээхтэ олзта болж умшачнриг байрлулжана.Улгурнь: Ара-шин Тээвэ бичсн «Геедрсн закдл (бичг)», Самжавин Баазр бичсн «Зууднэ биилгдл», Дакин Батнасн бичсн «Мацна бекин магтал», «ТорИуд ик нуудл- цусн зам», СацИжин Ара бичсн «Алтн ааИин домг», Доржин Нээдэ бичсн «Таньл эмгтэ (куукд кун)», Бимбажавин Нимжав бичсн «Дервн ульрлас сурснь», Нимжавин Лота бичсн «Усн болн куукд», Д. ДуИржав бичсн « Мецк Иал», Нимгрин Дамбл-Дорж бичсн «Нарн, сар, одн», На. Буува бичсн «Нилх седклин суудр», Тупэн Намжл бичсн «ОцИн хээрин жиргэ», Доржин Нээдэ бичсн «Сальктин давана дун», Альмжан Олцу бичсн «Адргт архлгдсн седкл», Ьа. Ьомба бичсн «Баг хар модн» мет уудэврмуд. Эн уудэрмуд олнд онцлгдн оньг авлн унлгдж, сэн гисн уудэврмудин тоод орж ачлгдсиг энд шишлн дурджанав.

Ниигмин кегжлт дахад, урн зокъялын кев янзнь бас шинрэд, олн болсинь заах кергтэ. Учрнь юундв гихлэ, шин цагин некврэс келтэ, шулг бичх дурмд бэргдл уга олн зуулин шин эв-арИс уудэврт олзлн керглх урн дам бичэчнр Иартан авсн бээнэ. Улгурлхд: челэтэ шулг, задИа шулг, буту шулгэс Иаза бас шин нерд олзлж « келвэрин талар нег улу челэтэ болж, хам серл, сана терк, дурс хувруллин арИ келвриг чадмИа ашглн, дам тольдхал, далд шоглл, урн белгдл, утхнь давхцуллын ууднэс шулгэн ухалхиг эркмд уздг шулгчнр йовх дутм олшрв» [8].

«Цаг цагарн бээдг уга, цэклдг кекэрн

бээдг уга» гидг улгур бээнэ. Суд жилмудт нег 6ah наста бичэчнр цулИрн Иарч, урн зокъялын курэнд Иол кучн болв. Теднэ нернь авч келхлэ: Самтна Эрк-бат, Ла-кин Намсра, Чимэн Эрнцэ, Нимгрин ^амбл-Дорж, Тупэн Намжл, Пагван Болд Бат, ^амблин ^ала, Боран Бат Мецк... мет бичэчнр урмдта уулджэнэ. Келхд, Т.Эрнцэ, Утнасна Бат Байр (бич-гин нернь Урхн), Оюун (бичгин нернь Кек Мечр), Тогтхин Самбу, На. Хас, А. Мецгн Цецг, Н. Буува мет бас нег баг куукд улс бичэчин билгэн серж, урн уудэврэрн олнд таньгдж йовна.

Ниигм кегжх дутм, куунэ узл ухамср дахлдн деегшлж, бичэчнр нег зуулин дал-дын ухаИар куунэ эмдрл жирИлиг гун таньн меджэнэ. Куунэ олж узэд уга, таньж медэд уга эмдрлин йирин болчкад бас йи-рин биш нуувчиг уудэвртэн урлн бичх эв арИс олзлжана. ©дгэ цагин ниигмин эмдрлиг тусххларн олн келн улсин сойлын залИлдаг ергнэр багтаснь темдглэтэ. Бас чигн Иазадын орн нутгин сэн чинртэ зокъял бичх урн дамиг еерд улсин зокъял бичх дурмлэ ирулцулж, зокъял бичх арИдан шинрлт кех зергтэ баИчуд олар Иарчана.

Харм терхд, Шинжэнэ еерд монИлын едгэ цагин урн зокъялын туук, кинон урн зокъял, куукдин урн зокъял, роман тооИарн цен бээИэ. Цааранднь цеекнэсн

олн болх, баргтаИасн сэн болх уург залу 6ah уйн бичэчнрин ээм деер иржэнэ.

Товчлад келхлэ, Шинжэнэ едгэ цагин урн зокъялын ууслт, кегжлтин хаалhнь еерд улсин эмдрл жирhлэс эк авна. Цааранднь туукин девсцгиг дахад, олн зуулин ho чигн, будрэтэ чигн хаалhд дамшлтан хураж, ^Ьар ахр, hанзh тату бээснэсн хорха кендэм, хужр хацhам байн уудэвртэ болсн мен. ©дгэ цагт урн зокъялын алтн терзэр делкэ хэлэх hээхмшгтэ болмжиг дорас есчэх баhчуд oлhжана.

ЗТТЛТ:

1. Эрднь Байр болн Содмн нээрулсн «©ердин сээхн». ©вр МоцИлын сурИн кумужлин барин Ьазр. 1985 жил.

2. Там же.

3. «©ерд моцИлын ода уйин урн зокъялын туук // Урмч. 1999 жил. 2 х.

4. Там же.

5. Ч. Бонда. Шинжэнэ ода уйин урн зокъялын кегжлт // «©нр цецг» журналын 2004 жилин 7 тойг. 119 х.

6. Мао щуши - Мао Цзе Дун гисн куунэ

нерн.

7. Б. Мецкэ болн Улангерл нээрулсн «©ердин ода уйин иру нээргин суцЬвр». Урмч. 1995 жил. 5 х.

8. Там же. 8 х.