CC BY
15
ФОЛЬКЛОРИСТИКА
ББК 82.3 (2Рос=Калм)
УДК 343
ШИН^ЭНЭ 00РДНРИН ДОМГ, ДОМГ-УЛГУРИН БОЛН СИДТЭ ТУУЛЬСИН ТУСК ШИН^ЛЛТ (О мифах, легендах и волшебных сказках ойратов Синьцзяна)
Осорин Утнасун
Оерд улс эрт цагас авн хадИлгдсн эврэ евэрц зац-зацшалта, шажна сузгтэ келн-эмтн бээсмн. Ут цагин эргцд иим авъяс, шинж, йерэл, магтал, дуд, улгурмуд, келнэ ээдрэ ИарИдг угмуд, харал, йиртмжин Иурвнтс, дом-гуд, домг-улгурмуд, баатрин тууль, амн угин тууж болн нань чигн ардын амн урн угин уудэврмудт тодрха шицгрсн мен. «Эрт цагин моцИлын олн овг ээмгин дунд сидтэ улгур, домг, йосллын дуулл, йерэл, магтал болн Иээхмр сээхн баатрин туульс бээдг. Эн мет ардын амн урн уудэвр йир олн зокъягдн тарж, ниит олнд делгрж бээснь дамжг уга. Тиим уч-рас моцИл туурИтн улсиг дууч, шулгч гисн иру сээхн цол олИсн хоосн юмн биш», — гиж эрдмтнрин келсн орта уг гиж узж болна [МоцИл урн зокъялын туук 1984: 10].
Оерд улсин зацшал шицгэсн амн уудэврмуд, еерд нутгт нутглсн олна бээдл жирИл, санан-седкл, авъяс-бэрц болн йиртмжин туск тээлвриг узулсмн. Цагин жисэ дахад, тернь аав, кевун, ач, жич гиИэд уй залИн амн угэр келгдж, делгрж ирсн ут удан туужта.
Урн зокъялын онлын халхас хэлэхлэ, урн санан, келнэ билг хойр амн урн уудэврмудт зергдэн бээдг учрта. Цагин селгэ дамжад, урн санан болхла, амн уудэврмудт байн сээхн аИулИ, келнэ чимг немсэр бээж эндрк едр мана Иарт ирэд, эдлж чилшго сойлын байн зеер болж улдсмн. Тер учрар амн урн уудэврмуд терл-зуулэрн олн, аИулИарн байн, урн седкмжэрн ергн, зац-уулин залИлда хадИлсн уудэвр гисн унллттэ.
Эрт цагин кун йиртмжин бээдл болн олна йосиг шинжлх ухана арИар медх кемжэнд курэд уга, йиртмжин олн нуув-чиг таньж медх боломж уга бээсн болтана. Тегэд амн угин сидэр йиртмжиг тээлх гисн санан домгин ууслт болсмн. Ик эрт ца-гин урн угин уудэврмудт угин сидт иткх, йиртмжин олн узгдлд эм орулж дурслдгсн болхла, едгэ цагт иим домг болн домг-улгур уудэгдго болв.
Нарт делкэн олн Иазрт номтнр домгин ууслтэс авн утх-санан, терл-зуулин туск олн зуулин шинжллт кеж, тус-тустан тодрха ашлвр кесмн. Шинжллтсин тооИинь
хэлэхлэ, ут тоодан тавн зу курч йовна. Тиим олн зуулин шинжллтс дундас — нертэ моцИл номт С. Дулм бичсн дегтриг зааж болтана [Дулам 1999: 3].
Домг йиртмжиг шутх йосн, зац-зацшал, туук, эрт цагин урллын шинж илрулнэ. Тер учрар домг болхла, урн зокъялын шинжлэч. урлгин шинжлэч, сойл шинжлэч, гун ухантн, туук болн олн ниит шинжлэчнрт йир соньн жигтэ седв болж ирсмн. МоцИлын сойл шинжлдг номтнр дундас хамгин турун болж домгин туск шинжллт кеснь Дорж Банза-ров. Эн номтын бичсн дегтртэ эклц болИж домгин шинжллт делгрлт авснь амн урн зокъялын тускар бичсн дегтрмудин халхст темдгтэ.
Китд орн-нутгт бээсн еерднрин амн зокъялын дотрк домг, сидтэ тууль болн амн угин туужиг шинжлх кедлмш бас ернлт авсмн гиж келж болна. Сойлын зеерэн иим кевэр делгрулх ергн чинртэ тер олна оньг авсн шин седв болсн бээдг. 1950-ч жилмудт билгтэ, амн угин шулглэн болн домг улгуриг меддг кегшдэс Шинжэнэ сойлын кедлэчнр келулж бичж авсмн. Туугэн цуглулн диглэд, бичгт буулИад барлсмн.
1978-ч жил сойлын зеерэн хадИлж харсхиг эркм чинртэ тер гиж узэд, тууг шунмИаИар олн эмтнэс цуглулх, барлх, шинжлх керг-уул улм нег алхм хурц ернлттэ йовдл болсмн. еерд улсин билгтэ эмтнэс темдглж авад, барт ИарИсн амн улгур баг-тасн дегтрмудин то барг 80 шаху курч. Тер олн дегтрмудин дунд домг-улгур, сидтэ тууль болн амн угин тууж баИ биш бээснь эн 80 шаху дегтрмуд темдглсн домг, домг-улгур герчлнэ. Амн зокъялын туск, шинжллтсэр кесн олн статьяс барлгдж, амн урн уудэвр цуглулхд, барлхд, шинжлхд харИжасн хурц териг хаИлхд дец болсмн.
Я. Цултэм номт иигж бичнэ: «Сойл болхла, кун-терлктн уудэж бутэсн эдл биш кев-янзта онц ке э сээхн келнэ шинжэр бурлдсн ниилмл цогц мен. Тернь делгрцгу утхарн кун терлктнэ букл олна ниит, букл эмдрл болн кун бол Инд холвгдна» [Цултэм 2004: 1].
Веетник Kaлмыцкoгo инcтитyтa гyмaнитapныx иccлeдoвaний РАН
№ 1 2011
Олн эмтнэ 6укл cornbrn тууж дунд eepднpин coйл бoлxлa, зaц-зaцшaл, нутг-yraa, haзpин eвэpц бoлн кeл-aйлhapн, eвpм-жэpн йилhpн бypлдcн oнц чи^тэ coйл мєн.
«Бaлp эpтнэ oвг тepлин oлнa ниитд мoцhл xyyphraa yyлдвpллин кучнэ rap-кeмжэн дop бээcмн. Эpдм-мeдpл бac дутмг бээcн yчpac, йиpтмжин узгдлиг лaв-тa шинжлx бoлн тээлвpлx aph yгa бээcмн. Teгэд эpгндк й^тмжин узгдл бoлн эмдpлин бээдлиг yxahapн oдж тээлвpлдг бээж. Teдн й^тмжиг йocн бийэcнь haзa куунэ бийд сумст opшж бээдглэ эдл бac нєг зуулин нуувч кучнд зaкpгднa гиж уздг бээж» ^ек-Буйн 1988: 356].
Дoмг hapлhнa I'yc^p Шинжэнэ нoмт T. Шмжл бac иигж кeлcмн: «0epд yлcин зaц-йocн, yyл-кepг, coйлын кєв-янзнь, теднэ ж^Клин opн мepин кeмжypлэ зaлhлддг. 0epд yлc туугэн мepдн дaxx кєв жypм бoлhж йoвcн бoлxap, тep oлн зуулин зaц-yyлин hapл-yycл б'^лдж тогтж. Юмн букн юу-mc яЬж yycн дeлгpcн гидгиг aмн зoкъялын yyдэx aphap тээлвpлxиг зepcн oлн-oлн дoмг-yлгyp зoкъяcн бээнэ» [Шмжл 2004: 206].
Yyнэ ту crap «haлв яhж тoгтcмнб?», «TeHip haзp яhж 6є бoлcмб?», «Hapн, cap яhж киpтx бoлcмб?», «Ээж Бaбa ку кecнь», «Mepн яhaд нтоэд чaдx yгa бoлcмб?», «Kyн нуцкн, roxa ycтэ бoлcнь» мєт дoмгyдac эн тээлвpлx шинжиг мєдж бoлнa.
Дoмг yyдэгдcнэ дapaнь дoмгин cyyp дeep дoмг-yлгyp уудэгдж. Сидтэ тууль бoлxлa, йoвhн yлгypин дoтpк нєг тepл-зyyлд opдг бээнэ. Tиим бoлвчн cидтэ туульд дoмгин шинж шингэот эдлцвp тaл oлн бээдг.
Дoмг, дoмг-yлгyp, cидтэ туулин ahyлh бoлн кев-янзнь xoopндaн эдл биш бoлнa. Дoмг-yлгyp бoлн cидтэ тууль xoюpн 6'p дoмгин шинж xaдhлж бээxмн. Tep тeлэд зэpмдэн эн hypвиг нeг-нeгнэcнь йилhж мeдxд кyчp брлдг yчp xaphнa. Бoлв нэpнэp шинждxлэ, эдн тyc-тycтaн нepтэ. eмн-eмнэн eвэpц шинжтэ, зуул-зуулин кeв-янзтa бoл-xot бac йилhж oнлap бaтлж бoлнa.
Мини xэлэцэp, мoнhлын «дoмг» гиот нep-тoмья китд келнд «shen hua», opc келнд «миф» гиж нepэдгднэ. «Дoмг yлгypиг» бoлxлa, китдэp «chuan shuo», opcap «леген-дa» бoлжaнa. Сидтэ туулиг бoлxлa, китдин кeлэp «mo fa gu shi», opcap - «вoлшeбнaя cкaзкa». Амн угин туужиг китдин кeлэp «li shi chuan shuo», opcap - «пpeдaниe».
Иим yyдэвpмyдин бутэц, yyл-йoвдл, yтx-caнaг шинждxлэ, oвг тepлин цaгин куунэ бээдл, yxaн-ceдкл узулгднэ.
Дсмг кyн-тepлктнэ xaмг тypyн нилx цaгин yyдэвp бoлx yчpтa гиж нoмтнp то-слдг бoлxлa, дoмг-yлгyp, дсмгин xeeн yyccн aмн зскъялын нег кев-янз гиж кeлx кepгтэ.
Oдahин бээдлэc yзxлэ, oлн эмтнэ дунд дoмг келгддг бoлвчн ypдк цaглa дyнцyлxлэ, йиp цєн. Дoмг меддг, келдг кун щг иpвэc xoвpдaд товта. Шинэc дoмг yyдэгдxэн yypв. Yyдэhэд yлдэcн кезэнк дoмгyд едгэ щгт тoohapн цєн бoлвчн, oлн эмтнэ дунд бээxинь дoмг, дoмг-yлгyp, aмн угин туужо гepч бoлж чaднa. Tyyг «Ээж Бaвa кун кеоть» дoмгac узж бoлxмн.
Ик эpm цaгm йupmмщд yrn haлв бoлaд, ha3p дeлкэд эмmэ юмн Yлдж yгa. Эн щгш БYmэгч Бypxн ээщэн YYPэд, CYмбp уулын ahyд эм xophлнa. Ke^ цaг дaвaд, ha3p дeлкэ вpмmнэ. Шaвp бaлъчг ээвpmэд upm. Эн щгш Ээж, Бaвa YYдxлэpн дopaн дeвcж cyy^acn ap^bm apma xoйp бyшxhap xoйp ky yma. TYYндэн шaвp чжж бээmл, БYmэгч Бypxн mYYг mэpндн эм opyлнa. Teгэд тгнъ кввун, тгнъ кYYкн бoлж xYвpэд, yyлac бyyhaд ээл эмmн бoлcн гтэ. TYYнэc эклэд кYн-mвpлкmн YYccn гтэ, — гиж ДOмгт келгднэ.
^н яhж 'y^cro I'yc^p тaaж цээл^н иим чи^тэ дoмгyд oдa yra. Kyyra бий-ин 'у^лтот унн шинжллтэp бaттa цээлhвp кест унн гepч бэpмтэp тээлнэ. Дoмг-yлгypт ^ph^ oлн yлcиг унмшулн бишpyлx бoлн иткулн дaxyлx зepлhтэ бээcн бoлxлa, едгэ цaгин yyдэвp итклгo бээxин aph yгa унн бэpмтэp гepч бoлhcн бaтлвpтa.
Амн угин тууж бoлxлa, нyphлж ямp негн туужин цaгт yyдcнэ ^p^ ямp негн haзp-ycнa oнц зyyлэc иш-yндc aвдг. Teгэд туугэн ypн caнahapн ypлн зoкъяhaд axp тууль уудэнэ. ^л yтxapн ypднь бoлcн туукин унн кун, унн yyл-йoвдл, туужд нep hapcн, oлнд тoдpxa тaньгдcн ул-cин тycк тep бичгднэ. Yлгypлxд, «Шу-нaн тууль», «Ceтpжaвин тууль», «Дєpвн єєpд эвдpлцcнь», «Йoвhн мepгнэ тууль», «haлдмбaн тууль» бoлxлa, цyгтaн иим aмн угин тууждйн бaгтнa.
0дгэ цaгт eepд yлc oлн haзpт бyypлжэнэ. Щг тєpин xyвpлт бoлн hasp oprn зaaг hapcн бoлвчн, aмн yyдэвp oлнa дунд эмлн дeлгpж бээотг дoмг бoлн дoмг-yлгyp гepчлжэнэ. Энунэ тycкap кeлxлэ, xaмгин тypyнд «ap-дын aмн зoкъялын» дoтpк дoмгин шинжллт ик чинpтэ кедлмшин негнь бoлнa гиж Шинжэнэ нoмтнp тooлcнь теднэ нoмин шинжллтин кедлмш узулжэнэ. Юнгaд гиxлэ, эpт цaгин aмн ypн yyдэвpин негн
ФOЛЬKЛOPИCTИKA
тepл бoлcн дoмгт эpт щгин куунэ узлт, тaньлтap ^ж opчлн-йиpтмж, кун-эмтн, євcн-yphмл oлнд ниит бoлн coйлын oлн узгдл тээлвpлгднэ. ^лндэн билгтэ oлнa ypн caнaнac hapra иим дoмгyд юмн букнд отд yphyлcн, й^тмж-делкэд эм opyлcн, юмн букнэ уу^тиг тээлвpлcн coньн жигтэ тєpтэ бoлдгapн oндaн тєpлин aмн yлгypэc кeв-янзapн, чинpэpн йилhpcинь зaax кepгтэ. YлгYpлxд, «Hapн, cap яhж киpтx бoлcмб?» гидг дoмг ^енкэ 1988: 60].
Эpдмmэ лaм Yкдгo, мвцктд бээдг apшa бYmэнэ. Лaм apшa бYmэжэcн цaглaнъ, Apaцxy гыдг юмн upэд apшaг xyлxaлaд ууж opкaд зyлнa. Лaм Apaцxyг кввж йoвaд, нap-
ma xaphдг бoлнa. Apaцxyг xaмapaн зултг нapнac cypнa. Hapн вpгэpн зaцhж лaмд зaaж вгнэ.
Лaм capлa xaphaд cypнa. Cap «meнд шв-нa», — г^эд hapapн зaцhнa. Лaм Apaцxyг кввж куцэд, oчpapн xoндpцгap1 щшд xoйp эцглчкнэ. Apaцxyhuн тц^дг caлaд зyлнa.
Xoндpцг бoлн тц^дг macpm цaгm цaцpcн apшaн ha^p дeepк apцн2, зeepгн, xapha дeep myma. Teгэд apцн, зeepгн, xapha мem yphмлмyд двpвн цaгm квкэpн бээдгнъ тм yчpma, — гтэ.
Xaмapaн зултг зaaж вгт нapн cap xoйpac Apaцxy вшэ кввhэд, вpгэpн зaцhcн нapuг hypвн жшд нeг дэкж ^нэ. hapapu ^aarn caprn жшд нeг дэкж ^x бoлcмн гтэ. Apaцxy бeлкYcэpн xoйp эцг бoлcн yчp дeepэc нapн, caprn aмapн ^эд opквчн, удл yгa xoндpцгap hapaд upдг бoлcмн, — гиж тээлнэ.
Энд келгджэот «нapн epгэpн зaнhcн», «cap hapapн зaнhcн» товдл йиpтмжин узгдлд эм opynra дoмгин шинж гиж узж бoлнa. Apцн, зeepгн, xapha менк дepвн щгг кeкэpн бээx yчpнь цээл^н дoмгин yxa^ ^н укдг yra apшa бyтэлhнь дoмгт отд yphaлhн.
Hap^ cap киpтx yчp-шилтэг эpт щ-гин кун Apaнxy гидг ээмшгтэ юмн mp^ caprn ид crop тooлнa. Teгэд нapн cap xoйp Apaнxyhин кeнкpдгэp opaд xoндpцгap hapm
гиcнь тээлвp кecн йoвдл гиж узж бoлнa.
Yyнлэ эдл «Удaн лaм йиpтмжиг уудэоть» дoмг шинжлий [Meнкэ 1988: 61].
Эн дoмгиг Шинжэнэ Бaйнhoлын Xoшyд paйoнд бээдг ж^н xoйp нacтa Геедн гидг кун келст бээж.
Mинhн rac зyycн Удaн гидг нepтэ лa-мин кepг-yyл дoмгт узулгднэ. TeHrp бoлн
1 Oйpaт. xo^p^ — кшм. ууц, ap бuй ^pyn’.
2 Oйpaт. apцн — кшм. apц ‘мoжжєвєльник’.
haзp xoйpиг Удaн лaм caлhнa. Йиcн дaвxp тещр, йиcн дaвxp haзp, йиcн уул, йиcн hoл уудэнэ. Teгэд й^тмж-делкэ тoгтнa. Удaн лaм haнцapн бoлaд, тeнгpин xypap, haзpин кepcэp Идм гидг нepтэ эp ку уудэнэ. Дa-paнднь тeнгpин xypap, haзpин кepcэp бac нег Дидм нepтэ куукд ку бутэнэ. Идм Дидм xo^ pиг гep-мaл бoлhнa. Tep xoйp кyyнэc дepвн кун, дepвнэcн нээмн... бoлж ecнэ. Yзxнь, дoмгин ypн caнahap «xyp», «кepcнд» отд yphahaд Идм Дидм xoйp ку бутэж, эм opyлж тээлвpлcн repr. Эн мет coньн жигтэ дoмгиг эpт цaгин куунэ yxahap уудэот йиpтмж бoлн еуунэ ДYPC бээдл дoмгт тycxaгдcмн гиж тaньж бoлxмн.
Эpт цaгин йиpтмжин узгдл, ууолт бoлн куунэ дypc бээдлиг дoмгт тycxaдг бoлx-лa, дeлкэ-йиpтмж уудотэ дapaк тeлжcн цaг-yйин куунэ yxa^cam^ oлнд ниитин дoмг yлгYpт узулгднэ. Yлгypнь, «Xap cam-тa кун бoлн цahaн caнaтa кун» дoмг-yлгyp [Дaмpинжaв 1996: 430].
Эн дoмг-yлгypт xap caнaтa кун цahaн ca-нaтa кууг меклнэ. Xap caнaтa эвpэн идxтэ, yyxтa йoвнa. Цahaн caнaтa кун xap caнaтa куунд бээcэн егэд, меклгдэд, cyyлднь там эвpэннь нуд кypтл егэд, coxp улднэ. Эн xoopнд чoн apaт xoйpин кyyндвp coнcaд, гемтэ бээст xaaнa куукиг цahaн caнaтa кун эдгэж чaдxиг медж aвнa. Teгэд мелкж йoвтл, «тeнcиг тeнгp xэлэнэ» гидгэp, Цahaн Aaв иpж, цahaн caнaтa куунэ нуднднь xapa opy^ егнэ. Hyдтэ бoлcн зaлy xaara гepт кypэд, куукиг эдгэнэ. Xaн xaнaд, куукэн, xaн cyypэн цahaн caнaтa куунд егнэ. Эн щгт xap caнaтa куунд бac xaн бoлx xoвдr caнaн opaд, xap aлвap нудэн coxлyлaд, чo-нын aмнд opaд укнэ. Эн дoмг-yлгypин дoтp нуугдж бээcн yтxнь бoлxлa, oлнa ниит тeлжcн цaгин куунэ yxaн-ceдкл, «xap caнaн бий бapнa, xaд чoлyн мep бapнa» гидг toc yчpap медгдв. Ямapaн кeв-янзap илдкcмб гиxлэ, цahaн бoлн xap caнaтa xoйp куунэ yyл-кepгэp ypн caнaн aвч, теднд xaphcн yyл-йoвдлap дaмжyлaд, кepгин мен чинp бoлcн «кецин ycн hyyhaн дaxнa, кест уул эзэн дaxнa» гиcн caнaг ил haphж чaдcн бoлжaнa.
Цahaн caнaтa гидг уг куунд дeн-тyc бoлaд йoвдr cээxн ceдклтэ куунэ тycкap келнэ. Xap caнaтa гидгнь куунд xopaн кyprдr, му yxara кун. Tииrxлэ, дoмrт hapдг xoйp куунэ кepr-yyлэc yзxлэ, кен cэн, кен му бoлcн yчpиr иш-бэpмттэ делгж узулв. Цaapaнднь ямapaн чилгчд ^pcrn «Xap caнaтa кун бoлн Цahaн caнaтa кун» гидг
домг-улгурин ЦаЬан саната кун хан суусн керг-уул урнар узулнэ.
Ашлхд, домг болн домг-улгур йиртмжин олн узгдлд эм орулн дурслдг, угин сидт иткулх евэрц шинж багтасмн. Тер учрар домгуд, домг-улгурмуд болн амн угин туужин уудэврмудэс одн орна, йиртмжин, сойлын, зац-зацшалын, куунэ ууслтин туск эрт цагин улсин ухаЬар тээлсн тээлвр олж болна. МощКл туурЬтн улсин урн сээхн седклин герч домгт узулгдснэс, домг болн домг-улгурмудт еерднрин зац-зацшал, авъяс-бэрц, нутг-усна евэрц, келнэ шинжиг шицгэсн гун аЬулЬта амн урн уудэвр гиж узж болна.
Олзлгдсн ном
Дамринщав Б. Сааль мергн болн Саадг мергн. Пекин: Ундстнэ кевллин хора, 1996. 667 х.
Дулам С. МощЬл домг-зууЬин дур. Кек Хот: 0вр МощЬлын сойлын кевллин хора, 1999. 295 х.
Квк-Буйн. МощЬлын защ-уулин мердл. Улан Хад: 0вр МощЬлын сойлын кевллин хора, 1988. 356 х.
МоцИл урн зокъялын туук. 0вр МощЬлын сурЬн кумжлин кевллин хора. Кек Хот, 1984. 614 х.
Мвцкэ Б. Хан Тещгр. Урмч: Шинжэнэ ардын кевллин хора, 1988. № 1. 156 х.
Намщл Т ©ердин защ-уул болн амн зокъялын хэрцэ-холвана судлл. Шинжэнэ ардын кевллин хора. Урмч, 2004 ж. 346 х.
Цултэм Я. Тээжнр хошуна ардын амн зокъял. Кек Хот: 0вр МощЬлын ардын кевллин хора, 2004. 373 х.
