CC BY
41
УДК 398.21
ББК 83.3 (2Рос =Калм)
евРД БОЛН ХАЛЬМГ ЙОВЬН МЕРГН БААТРИН ТУСК ДОМГИГ ДYЦЦYЛ^ ШИН^ЛЛЬН (Сравнительное исследование синьцзян-ойратских и калмыцких преданий о богатыре Йобогон Мергене)
Comparative Study of the Xinjiang-Oirat and Kalmyk Legends about the Warrior Yobogon Mergen
Осорин Утнасун (U. Osorin)
1 младший научный сотрудник отдела фоьллкора и джангароведения Калмыцкого института гуманитарных исследований РАН (Junior Researcher of Folklore and Dzhangar Studies Department at Kalmyk Institute for Humanities of the Russian Academy of Sciences). E-mail: [email protected].
Статья посвящена преданиям о могучем богатыре Йобогон Мергене, бытовавшим в Синьцзяне (КНР) и Калмыкии (Россия), которые были опубликованы в разные годы. Проведен сравнительный анализ синьцзянских и калмыцких вариантов преданий о Йобогон Мергене, исследуется его образ, выявляются художественные особенности рассматриваемых вариантов.
Ключевые слова: фольклорная традиция Синьцзяна и Калмыкии, предания, варианты, богатырь Йобогон Мерген, Гаруда.
The article is devoted to the outcomes of the research on the oral stories about the Mighty Hero Yobogon Mergen undertaken with the aim to compare their Xinjiang-Oirat and Kalmyk versions. The folk stories about this hero have been published and studied by scholars such as B. B. Okonov, E. D. Muchkinova, D. E. Basayev, N. Buuva, S. Baazr, E. Badma, P. Dambipelj, Yuzmya, T. Namjil, and G. Gomb.
The study of the available versions of the stories allow for distinguishing the two groups of works: the historical stories based on real events and legends. Thus, the researcher N. Buuva states that the story about the hero Yobogon Mergen published in the series of folklore monuments titlted "Khan Tengri" reflects some real events in the Oirat history.
In all Kalmyk and Oirat versions, Yobogon Mergen — a foot hero — appears as a man of gigantic power whom no one can defeat. No horse is able to carry him, eighty oxen in one harness cannot move him, and five hundred men cannot lift him up.
The image of a foot hero is an archaic one which is proved by the content of the studied texts: while picturing a strong, good shot, brave hero, the stories echo an ancient naming ritual related to initiation rites. According to the plot of Yobogon Mergen's legends, the hero is an orphan or was caught out of water by childless old man and woman. He skillfully wields a bow — a traditional weapon of nomads. Yobogon Mergen shoots through the feather of a mythical bird Garuda making the Sun shine over Beijing, he also shoots down two heavenly stars from the Pleiades (in Xinjiang versions), with one shot disperses darkness over Tibet, and fulfills the order of a guardian-sakusen to hit a saiga without damaging its fell so that an arrow goes right through natural openings of an animal (in Kalmyk versions).
Thus, it can be concluded that the stories about the warrier Yobogon Mergen relate to the Oirat mythology, pre-Buddhist beliefs, religious notions of Buddhism as well as Oirat rituals and traditions.
Keywords: folklore tradition of the Xinjiang-Oirats and Kalmyks, oral stories, version, Yobogon Mergen, Garuda.
Шин^энэ болн Хальмг олн эмтиэ амн урн уудэврмудин дунд Йовhн Мергн баатрин туск домг болн амн угин тууж;с олн. Йовhн Мергнэ туск олн уудэвр амар дам^н келгдэд, XX-гч зун ^илмудин дунд номтнрин нилчэр бичгт буулЬгдад барлгдсмн. Шин^энэ амн угин судлач номтнр 1980-гч ^илмудин эклцэр бичгт буу^ад барлсн болхла, Хальмг
Та^чд туунэс чигн эрт бичгт буулЬгдх бээсмн ги^ келх кергтэ.
Эн егуллдэн бидн Шин^энд болн Хальмгт делгрсн «Йовhн Мергн баатр» седвтэ домгуд болн амн угин туу^син ^л дурин болн аhулhин йилhэн, евэрц болн эдл мотивсинь дуццулэд шин^лх зура тэвсн бээнэвидн.
Шинжэнэ болн Хальмг ^Bhn Мергн баатрин туск Y^^pMYAffl- номтнр шинжлсмн. Хамгин тYPYнд Б. Б. Оконовин, Е. Д. Мучкинован, Д. Э. Басаевин болн Н. Бууван, Самжавин Баазрин, Э. Бадман, П. Дэмбипелждин, Yзмэн, Т. Намжлин, h. Ьомбан нерд заах кергтэ. Йовhн Мергнэ туск YYДэвpмYДт баатрин терж hаpсна, теpYнэ нер авсна, хан hэpдиг харвсна болн Йовhн Мергн баатриг хорлсна тускар туужлжах урн седкмжэр тааЬад бYтэсн сээхн YYДэвpмYД темдглж болна. БYгдэpнь шинжлхд, эн YYДэвpмYДиг хойр багар хуваж болхмн. Нег багднь нуphлж тYYкин йовдлар Yндс болж келлгдсн YYДЭвpмYД, наадк багднь — амн Yгин туульс. Зэрм домг, тууль болн амн Yгин тууж болад келгджэсн Йовhн Мергнэ туск YYДЭвpмYДиг тодрхалад шинжлий.
Негдвэр, Н. Бууван «Хан тецгр» цуврл бичгт барлгдсн «Йовhн Мергнэ YлгYP» темдглх кергтэ [Йовhн Мергнэ YлгYP 1990: 22-24]. Эн YлгYpт баатрин нер авсна тускар иигж келгдсн бээнэ: «KeeYn йовх дутман 6edYpsd, квлгн уна даа xaph уга болщ, кезэд йовЫ йовдгас ЙовhH Мергн гидг нер вгч». Баатрин уул-йовдлинь болхла, Хан hэpдиг харвсна тускар: «Пекин бал^н деер Хан Ьэрд шовун ирщ сууhад нарн болн сариг халхлщ харцhу кещ оркхла, Эзн Хан ЙовЫ Мергиг дуудулщ шовуна нег вдиг уфаснд, Пекин баланд нарн туссн».
Тегэд Йовhн Мергн баатр эрин сэн бээсиг Эзн хан медэд, му сана зу^эд, Йовhн Мергниг хорлсмн. Йовhн Мергн Богд уулын хажуд бурхн болна. «ЙовЫ Мергнэ цогциг найн царар чирYлсн чигн квндэщ чадсн уга учрас, тер hазртнь оршулщ гинэ».
Н. Буува барлсн «Йовhн Мергн» амн Yгин тууж туукин ирлтиг тодрхалн тээлврлэд, таньж медхд ач-туста болсмн [Буува 2012: 18]. Йовhн Мергнэ туск YYДЭвpмYД Шинжэнэ олн Ьазрт барлгдсмн. Тедн дунд: «Дунд улсин ардын амн YлгYpин Шинжэнэ эмкдклин Хежн шиэнэ1 ардын амн YлгYpин хYвэp эвкмл» дегтрт «Йовhн Мергнэ домг» нерэр барлгдсмн [Йовhн 1992: 17]; «Дунд улсин ардын амн YлгYpин Шинжэнэ эмкдклин Хошуд шиэнэ ардын амн YлгYpин хYвэp эвкмл» дегтрт «Йовhн Мергнэ YлгYP» гиж барлгдлв. Келж егснь Хошуд района Сухат сумна Шора тосхн гидг hазpин Сэнпил [Йовhн 1992: 100-105]. Дэкэд болхла «Дунд улсин Шинжэнэ мо^л ардын амн YлгYpин эмкдкл» дегтрт «Йовhн
1 Шиэн — «район» гисн yt
Мергнэ YлгYP» барлгдсн болвчн, Сэнпилин келсн Йовhн Мергнэ YлгYриг хойрдад hарhж [ЙовЪн 2006: 44].
Йовhн Мергнэ туск YYДЭврмYДт YYл-йовдлнь йилhэтэ, тус-тустан евэрцтэ болсн учрас хYвлвр гиж Yзэд, дэкн барлсн дегтрмYДиг бас заах кергтэ: Самжавин Баазрин барлсн «Йовhн Мергнэ YлгYP» [Йовhн 1985: 109-115]; Э. Бадмаран «Хан тецгр» цуврл бичгин 1983-гч жилин 2 тойгт барлсн YлгYр; «Йовhн Мергн тецгрин мечдиг харвсн» [Йовhн 1998: 1-2].
Хальмг номтнрин келмрч улсас бичж авад барлсн материалмудын дундас «Йовhн Мергн баатр» [Хальмг туульс 1961: 179181], «Йовhн Мергн баатр» [Хальмг туульс 1974: 131-133] болн «Йовhн Мерген» болн «Гибель Йобогон-Мергена» нертэ домгуд, туульсиг заах кергтэ [Семь звёзд 2004: 113]. Хальмгт барлгдсн Йовhн Мергнэ туск YYДЭврмYДиг терл ЗYYлэрнь хойр багар хуваж болна. Нег багднь домг аИулЬта YYДЭврмYД багтна, наадк багднь баатрльг туульсин тоод орсиг заах кергтэ.
Йовhн Мергн баатрин YYл-йовдлла хэрлцэтэ олн домг, тууль болн амн Yгин тууж бээдг болвчн, тернь еердин зац-ууллэ за^лдата деерэн нерднь оцданар чигн барлгдсмн. YлгYрлхд, Шинжэнэ Ховг Сээр нутгта Н. Буува бичгт буулhад нээрYлсн «Эердин эр кYн ЗYн чикндэн сиик ЗYYх учр» домгт залу кYн ЗYн чикндэн сиик ЗYYх болсн авъяс Йовhн Мергн баатрин намтрла за^лдата. Эн CYл заасн домгт залу кYн ЗYн чикндэн сиик ЗYYх болсн зац-уул бичгдсн болвчн, Йовhн Мергнэ намтр болн нернэ тускар келгдсн домг болдг. ЭнYнэ тускар номт Дэмби-Пелжд иигж темдглсн: «ХУ-гч зун жилин Yйэр зокъягдсн маЬдта нег тYYкин домг гихлэ, Йовhн Мергнэ домг болна. ... Йовhн Мергниг Чиц улсин Эцк Амулн хаанла за^лдулн шинжлдгнь йир евэрцтэ. Эцк Амулц ХУ11-гч зун жилин Yйин кYн. Тегэд эрт Yйин зун жилин CYYлэр, кек (кесг) зун жилин эклцэр Йовhн Мергнэ тускар домг зокъягдж бээснь ил», — гиж Дэмби-Пелжд багш тоолжана [Дэмби-Пелжд 1999: 207-208].
Н. Буува темдглсн «Йовhн Мергнэ YлгYP» домг YлгYрин hол утх-санань — Пекин бал^н деер хан hэрд шовун ирж сууhад, нар-сариг халхлж харнЪу кеж оркна. Богд Эзн Йовhн Мергниг дуудулж авад, хан hэрдиг харвулж нег едиг ункаснд, Пекин баланд нарн туссн гинэ. Тер учрас Богд Эзн му сана зууж Йовhн Мергниг хорлсн
ФОЛЬКЛОРИСТИКА / ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ
тускар келгднэ [Буува 1990: 22]. Богд Эзн Йовhн Мергниг залсн учрнь болхла, «деегYP ниссн щивртн, дооhур йовсн улан квлтиг бийэсн давулдг уга мергн кун» болна.
Зэрм хYвлврин аИулЬд Йовhн Мергн Харчн-Барчн бYргдтэ, Хаср-Баср нохата болна. Номт Yзмэн темдглсн «Йовhн Мергн тецгрин Мечиг харвсн» домгт иигж бичгдсмн: «Се хэлэхлэ, тецгрт зурhан одн Yзгднэ, ууг Мечн гидг. Мечнтэ туслцн хойр мер болщ зерглдсн hурваhад оддиг ЙовЫ Мергнэ Харчн-Барчн бYргд, Хаср-Баср ноха гидг. Хойр талднь бээдг хойр оддиг ЙовЫ Мергн Мечиг харвсн сумн гинэ».
Йовhн Мергн тецгрт 11арад, мечиг харвад у^аИад, келиннь саладан хавчад бууна. Буусна дару тэвэд оркхла, мечн дэкн тецгрт hарад оч гинэ. Тер учрас зуна зурhадгч сарас авн доладгч сар кYртл тецгрт мечн YЗгддго гидг. Эн завср цагиг «Мечиг hазрт харвад у^асн цаг» ги^ тоолдг.
Йовhн Мергн баатрин намтрин тускар эдл биш келгдснь бас бээдг. «бердин тYYкин дурсхлмуд» сурвл^ бичгт орсн «Богд Чицгсин териг бэрэд хан ергэ тедксн туужд» Йовhн Мергнэ туск домг иим кевэр темдглгд^энэ: «Тер кевYнэ угиг Ик миц^ угта гищ нерэдв. КевYнд Мергн гищ нер егв. Осэд ик болад, унхла даадг мерн уга болад, баатр ЗYрктэ, бек чидлтэ болщ. Хеедин нойн болщ бээснд, хар китдин нойн элч илгэщ Бо хан ЙовЫ Мергн хойрт бичг бэрYлщ. ЙовЫ Мергниг Китдин орнд залщ одад, hэрд шовуна айлhу дуралhщ, китдин хан мууhар хар санад, буру эм бэрснд мен таалл болв. Китдин орнас едр се уга бум-бум кун ширг гемэр Yкщ hарснд, китд хан ээhэд Щац Тян Шид ээлдхснд, зэрлг болснь:
— Та ачта Мергнэ ачиг хэрYллгон бээщ хор кесн телэ, тана китдин орнас нег чигн кун Yлдшго, — гинэ.
Тиигхлэ бас дэкэд ээлдхнэ:
— Ачта Мергнэ барун далыг авад CYм бэрщ тэктхэ! Бишцк ясиг угин hазрт кYргYлхлэ, тана китдин орнас hурвн шар Yкрин ноосна тооhар Yкэд, Yлдснь ерэсн болх. Далыг эс салhхла, эмдрэд босх маhд, — гищ зэрлг болснд далыг Беещнд тэкв. ЙовЫ Мергнэ ясиг нутгтнь кYргYлв» [берд туукин дурсхлмуд 1992: 16-17].
1985-гч ^илд «Эердин туукин сурвлж бичг» дегтрт эн кевэр барлгдсн бээнэ: «Угин хан ЙовЫ Мергн тер уйд, мен тер цагин дэн Yзгин цаhан махла, тедниг Темр Лац гищ нерэдсн мен. Эднэ яснь хеед, уг алвтнь чигн хеед, ик миц^ гидг улс йовсн». Тегэд
^BhH Мергн хеедин нойн kyh бээсмн гиж темдглх кергтэ. Мергн, Темр Лац, Темрлг, ^BhH Мергн нертэ туу^лгч куунэ дYр мен.
^BhH Мергн гер-мал уга кун, мерн даадго ик бийтэ бээсинь «Хальмг тууль» дегтрэс медгднэ. Тегэд чигн hанцарн TOBhH йовдг учрас, ^BhH Мергн гидг нер зуув ги^ тодрхаЬар бичгдсмн.
Баатр зурктэ, бек чидлтэ ^BhH Мергн яhад сээни орнд йовсн туск мотивинь келхлэ, «Иэрд шовуна айлкиг дуралИад китдин хан му, хар сана санщ, буру эм бэрснд таалл болв» ги^ «Эердин туукин дурсхлд» темдглгдсмн ги^ деер келгдсмн.
«Пекин балксн деер хан Иэрд шовун ирщ суукад, нарн-сариг халхлснд, ЙовИн Мергн ирэд харвхла, Пекинд нарн туссн болна. Богд эзн му сана зуущ ЙовИн Мергниг хорлсн гидг», — ги^ номт Т. Нам^л бас темдглсмн [Нам^л 2004: 216-217].
^BhH Мергнэ улгур, уул-йовдларн ид-сидтэ бол^, урн угэр уудэгдсн болв чигн, туу^лгч улсин тускар болн туу^лгч уул-кергин бээдлэс седв авсн уудэврмуд болсн учрас, туукин домг улгурин терлд бас орна. Йовhн Мергнэ тускар олн хувлврин нег онцлгч керг-уулнь болхла, Пекин ба^сн деер хан hэрд шовун ирэд, нарн болн сариг халхлад, хар^у ке^ оркснд, Йовhн Мергн курэд, тер хан hэрдиг харв^ нег едиг у^аснд, нарн туссн гидг аhулh орна. Эн баатрин керг-уул Самж;авин Баазрин, Н. Буувна, Э. Бадмин «Йовhн Мергнэ» туск улгурмудт тодрхаhар темдглгдсмн.
1967-гч ^илд Ба^Цоохра Цаhан-Амн баланд бээдг Б. Гедеев «Йовhн Мергн баатр» домгиг кел^ егсмн. Б. Б. Оконов болн Е. Д. Мучкинова энуг бич^ авад, «Хальмг тууль» нертэ дегтрт барлсмн [Хальмг тууль 1974: 131-134]. Тегэд «Йовhн Мергн баатр» домг Хальмгт 1960-гч ^илмудин эклцэр турун бол^ бичгт буулhж барлсинь темдглх кергтэ.
Хальмг улсин Йовhн Мергн баатрин туск уудэврмудт аИулЬнь болн Ьол дурнь иим урн кевэр батлгдсмн. Нутгнь болхла — Зун hар. Иол баатрин нернь — Йовhн Мергн баатр. Наснаннь туршарт гер-мал уга hанцарн йовдг, негнчн мерн даащ йовдго, йовhар йовдг телэднь, Йовhн нер авсмн, негчн сум hазрт унhадго телэднь, Мергн нер авсмн. Йовhн йовдг учрнь болхла, мерн даашго ик бийтэ кун бээсн болж;ана.
Yyл-йовдлнь — Йовhн Мергн Тевд нутгт курэд, нар-сар альд йовхинь дyцгжэhэд, нег саадг делэд харвхлань, тер
хар^уржасн юмн эргдэд уга болад, сарултж
келгдж уга.
Йовhн Мергн тендэн ецгрхлэ, тавн зун некднь эн курт кYYнэ нутгт хайшго болад, тергн деерэн ачад hарад йовх болна. Тегэд бYклэрнь эс авч ядад, тавн зун кYн энYг чавчад, долан зун эцгд хуваЬад авч ирнэ. Йовhн Мергниг зая-сэкYCЭн кеhэд, гериннь шуhудан тэвчкэд, энYндэн зул бэрэд мергдг болна.
Уг ЬарлЬна мотив — Йовhн Мергнэ гергнь елгэтэ кевYhэн кеер онц урhсн нег модна йозурт авч одад, тэвчкэд йовж оч. Тер цагт дервд нойна нутг уг тасрхдан кYрч гинэ. Ода кен нойн болхмн гиж сурхла, нойн келж: «Намаг Yксн цагт, мини оовл шовуг нисктн. Шовун кенэ гер деер оч сууна, тер кYн нойн болтха», — гиж келэд ецгрж оч. Хееннь нойна келсэр тер шовуг нискэчкэд, ардаснь кеелдэ йовтл, шовун эжго hазрт hанцар ур^н модн деер сууна. КYрэд хэлэхлэ, hанцар урhсн модна дор елгэтэ бичкн кевYн бээдг болна. Деерэснь модна зусн-бал дусад, тежэл болад бээж.
одна. Энд хан hэрд ю харвсинь тодрхаhар
КевYг авч ирэд, ууль шовун эцктэ, удн модн ээжтэ, ухм-тохм Тээш гиж нер егэд, ноян кеж авна.
Эн домгин чилгчнь Шинжэнэ «Цорсин hарл ууслин туск домгт» келгддг «ур модн эктэ, ууль шовун эцктэ» гиж елгэтэ кевYнэ домгта ирлцнэ.
Ашлад темдглхд, Йовhн Мергн баатрин туск домг, туульс болн амн Yгин туужс евэрц шинж багтасн амн урн YYДЭврмYД болсарн еерд улсин сойл седклиг нэрн судлхд ач туста болсмн. Шинжэнд болн Хальмг Та^чд эдл биш хYвлвртэ домгуд, туульс болн амн Yгин туужс бээнэ. Эднэ аИулЬд йиртмжин, сойлын, зац-зацшалын, куртэ YYCлтин тускар эрт цагин ухаhар тээлсн тээлвр олж болна.
Йовhн Мергн баатрин туск домг, туульс болн амн Yгин туужс — ишкэ туурhтн улсин урн сээхн седклин герч болн еерднрин зац-зацшал, авъяс-бэрц, нутг-усна евэрц, келнэ шинжиг шицгэсн гYн аhулhта амн урн YYДЭврмYД гиж темдглх кергтэ.
Олзлгдсн ном
Буува Н. Негн Yзгин CYг CYмсн — Ховг Сээрин туукн кYн, туукн кер^д. Уланхад: ввр моцИлын сойлын кевллин хора, 2012. 219 х.
Дэмби-Пелщд П. верд моцкгын урн зокъялын товча. Кек Хот: ввр моцкгын сойлын кевллин хора, 1999. Х. 207-208.
ЙовЫ Мергнэ домг. Дундд улсин ардын амн YлгYрин Шинжэнэ эмкдклин Хежн шэнэ ардын амн YлгYрин хYвэр эвкмл. С. Дорж, ЗуцИрув, Байрта болн нань чигн улс нээрYлв. Шинжэнэ Хежн шиэнэ ардын амн зокъялын эмкдклиг нээрYлн кинх комис белдв. БайнИол, 1992. 386 х.
ЙовЫ Мергн тецгрин мечдиг харвснь // Йовкн Мергн. (Хан тецгр). Узмэ темдглв. Yрмч: Шинжэнэ ардын кевллин хора, 1998. № 51.
ЙовЫ Мергнэ YлгYP. Дундд улсин Шинжэнэ моцИл ардын амн YлгYPин эмкдкл. Ч. Эрнцэ, Т. Намщл, Б. Амр-дала болн н. ч. улс нээрYлв. Yрмч: Шинжэнэ ардын кевллин хора, 2006. 866 х.
ЙовЫ Мергнэ YЛГYр. Сэнпил келв. Дундд улсин ардын амн YЛгYPин шинжэнэ эмкдклин Хошуд шэнэ ардын амн YЛгYPин хYвэр эвкмл. Шинжэнэ амн зокъялын эмкдклиг
нээрYЛн кинх комис белдв. БайнИол, 1992. 596 х.
ЙовЫ Мергнэ YЛГYP // Хан тецгр. Н. Буува белдв. Yрмч: Шинжэнэ ардын кевллин хора, 1990. № 1.
ЙовЫ Мергнэ YЛГYP // Хан тецгр. Самщавин Баазр темдглв. Yрмч: Шинжэнэ ардын кевллин хора, 1985. № 2.
Намщл Т. вердин зац-YYЛ болн амн зокъялын хэрцэ холвани судлл. Yрмч: Шинжэнэ ардын кевллин хора, 2004. 346 х.
верд моцИлын зац-YYЛин сойл-ниигмин эмдрлин боть. Т. Намщл белдв. Yрмч: Шинжэнэ ардын кевллин хора, 2010. 411 х.
верд туукин дурсхлмуд. Х. Бада, Алтн-Оргл, Эрднь белдв. Yрмч: Шинжэнэ ардын кевллин хора, 1992. 496 х.
Семь звёзд. Составитель Д. Э. Басаев. Элиста: Калм. кн. изд-во, 2004. 414 с.
Хальмг туульс. Б. Сангаджиева, Л. Сангаев барт белдж барлснь. Негдгч боть. Элст: Хальмг дегтр ИарИач, 1961. 219 х.
Хальмг туульс. Оконов Б. Б, Мучкинова Е. Д. 4-гч боть. Элст: Хальмг дегтр ИарИач, 1974. 270 х.
Хальмг тууль. Б. Б. Оконов болн Е. Д. Мучкинова белдв. 4-гч боть. Элст: 1974. 272 х.
