CC BY
40
УДК 82: 396
ББК 82.3 (2Рос=Калм)
ХАЛЬМГ КЕЛН УЛСИН ЙОРЛЬНА ТУСКАР (О калмыцких народных поверьях) On Kalmyk People's Popular Beliefs
И. М. Болдырева (I. Boldyreva)
1 старший лаборант Лаборатории научно-технического и информационного обеспечения КИГИ РАН (Senior Specialist of IT Laboratory at the Kalmyk Institute for Humanities of the Russian Academy of Sciences). E- mail: Inzir19@mailxu
В статье на примере сказки, легенд, примет, пословиц, молитв и завета матери (информант Э. Х. Болдырева) показана роль буддизма в формировании гармонического человека. Автор приходит к выводу о значительном влиянии буддийской культуры на становление личности в социуме калмыцкого этноса.
Ключевые слова: калмыки, приметы, верования, воспитание, добродетель.
The article is devoted to the analyses of the omens of the Kalmyk people which testify the ethnic uniqueness of the people and allow to understand the nature of the folk beliefs and the core of the traditional way of life of the Kalmyk people.
The folklore material analyzed in this research was gathered during the field study in the village of Tsagan-Nur of Oktyabrskiy region of the Republic of Kalmykia. The fairytales, legends, proverbs, prayers and mother's covenant most of which are of religious character were recorded from two informants M. M. Boldyreva and E. H. Boldyreva. The author pays a special attention to the analyses of the omens told by the informants because they explain the nature of many customs and traditions as well.
According to the informants, the highest criterion for the Kalmyks is Heaven where the deities live which patronize people that is why parents forbid their children to point a finger at the sky. In one of the legends told by the informants the horned snake relieves people and animals from diseases, and Kalmyks still consider a horn to be a sacred object and to have a curative effect. The Fairytale about a Girl Who Gave Birth to Serpents is imbued with great maternal love. Kalmyk people used to believe that children were destined to their parents by the deities, and that they would either ennoble their parents or upset them. People created proverbs like the following 'Giving birth to a child, one doesn't give birth to mind' or 'All five fingers are different'. They also invented signs such as 'You should not hurt your mother, her blessing as a curse comes back to offenders'. The author analyses some omens justifying the ethics of worshipping mothers and seniors (Happiness comes when you respect elders) and those evidencing respect to a man - a breadwinner of the family. Thus, in her prayers to the Almighty the informant E.H. Boldyreva apologizes for her bad thoughts, for incautiously said words, mistakes, etc.
Beliefs played an important role in children upbringing, taught love to a human being and reverence to the Nature. They were a kind of etiquette rules protecting from bad deeds, were they physical, spiritual or verbal. Kalmyks invested special meaning and wisdom, their heart and soul into any business they did (forthcoming deals started with the left side following the Sun's movement); they baked dough of different shapes praising the Sky, the Sun, the Earth, various animals and birds and expressing their gratitude to them. Kalmyk-nomads were wise and virtuous, lived in harmony with the environment. Faith and fortitude helped our ancestors endure all the trials of life and become a role model for younger generations.
To sum up, the analysis of the recorded folklore material provided with the information which allows to explain some omens of the Kalmyk people, to understand the role of Buddhism in bringing up a harmonious person, to evaluate the influence of the Buddhist culture on an individual's development in the Kalmyk community.
Keywords: the Kalmyk people, omens, beliefs, upbriging, folklore, virtue.
Хальмг амн Yгин зеерин баh терл зуул (жанр) йор едгэ цагт сээнэр хэлэгдэд уга. Хальмг келн улс кезэн-кезэнэс нааран эргндк бээдл-щирЬл, мал-адусн, щивртн хамгиг шинщлэд, олн домг, тууль, ду, YлгYP hарhдг бээсмн. Тер тоод юмнас сеждг му болн сэн йор гYн ухаhарн, нэрн шинщллhэрн йилhрнэ.
Мана евкнр бурхдт мергщ иткдг телэдэн, CYЗглэд, авъяс бэрщ, ха^лщ йовсмн. Цецн улс эргндк бээдл-щирhлин щисэ, йиртмщин Yзгдл шинщлэд, чееждэн тодлщ авдг бээсмн.
Йор — темдг, шинщ. Сэн болн му йор гищ бээдг. Эрнщэнэ К. сэн йориг зокаста, ниицэтэ, му йориг зокас уга авъясмуд гищ нерэдсмн [Эрнщэнэ 1980: 173-174]. Борщна Т. йориг багмудар эцглэд, чинринь шинщлщ цээлhсмн [Борджанова 1999: 132-137]. 2008-гч щилэс авн Эрэсэн номин академин Хальмг сойл-туущ шинщллhнэ кYрэлнд «Эвкнрин зеер» нег янзта дегтрмYД барт hардг болв. Амн Yгин билг сээнэр меддг медэтнр Боктан Ш. В. болн Тээhнэ Т. С. хура^удтан йорин текстс бичсмн [Боктаев 2010; Тягинова 2011].
Эн кедлмштэн нээмн YP асрщ-есксн ачта малч, нYYPлгч хееч Болдра Меснэ ерк-бYлэр YлгYрлэд, эдн кезэцк зац-бэрцэн яhж ха^лщ йовсна тускар медYлх санатавидн. Болдра Месн болн Болдра блзэтэ хуучна авъяс бэрдг, олн йор меддг, тогтун-тевшYн бэрцтэ улс бээсмн.
Моклдга Болдра Месн (1893-1993) Цаhан Нуурт, талтахна тавн зун еркин хернэхнэ арвна эгл хальмг куунэ ерк-бYлд терсмн. Yвлин киитнд hолас ус авхар цоорг цоолщаЬад, экнь месн деер цаЬан тер болад, кевY hарhщ. Тер цагт тецгрэс мертэ ^н буущ. ЭнYг Yзсн элгн-саднь: «Мана хернэхнэ арвна тохмин кишг эн кевYнд бээнэ», — гиж келсмн. Месн деер терсн кевYг наадлад, Месн гищ дуудг бээсмн. Хурлд егсн нернь Церн — ут наста ^н (тевд. 18уе-г^). бгсн нернь зокаста болад, Болдра Месн зун нас наслсмн. Зурhатаhас авн бичкн кевYн орс баячудт заргдад, мал хэрYлдг бээсмн. Ж¡ирhлин туршарт мал есклhнд кедлщ йовсн дамшлтта малч олн КYндллhнэ hашгар мерэлгдщ, Москва балhснд Олн-эмтнэ эдл-ахуна hээхYлд орлцсмн.
Хощhэрэн Болдра блзэтэ (1919-2003) — хошуда ээмгэ дашихнэ арвна енчэр Yлдсн кYYкн — интернатд бээhэд, 3 классин сурhуль тегсэснэ хеен ик эгчнь (туульч Коман Чимдин тYPYн аваль) биЙYрн авсмн. Куукн сурhулян хаяд, эгчдэн некд болдг
бээсмн. Гемин уршгар эгчнь Yннэ hазрт одсна дару хойр ахнь ДY кYYкэн мордулад, Терскэн харсгч Алдр дээнд одад, зэцг-зэ уга геедрсмн. Дээнэс кYнд шавта ирсн герин эзн удан боллго, Сиврт сээhэн хээсмн. Ьар деерэн hурвн уртэ Yлдсн Хощhэрэн блзэтэ эмтнд боршмг, хувц уяд, куукдэн тещэдг бээсмн. Авалян геесн, енчрэд Баh-дервдэ бичкдYДин герт Yлдсн хойр куукэн хээщ ядад, олщ чадлго бээсн Болдра Меснлэ таньлдад, нег-негнэннь седкл медлцэд ханьцсмн.
Мана евкнр тецгр^азран, аршан мет усан, улан hалан ^ндлщ, эдниг эрYнэр ха^лдг бээсмн. Тиигщ келдгин учр гихлэ, олн Yртэ Болдра блзэтэн зальврллhн: «Олн Деедс бурхдт, Делкэн Эзн Цаhан Аавд, Бурхн Багш Гегэнд, Дэрк Ноhан Гегэнд, Отч Манла бурхнд, дервн Yзгин заяни сэ^снд, hазр-усна заяни сэкYCнд, ээщ-аавин заяни сэ^сдт мергщэнэв. Олн эмтнэ дунд йовх куукдим хэлэщ, мууhинь дарщ, цаhан хаалhинь заащ егтн гищ ик гидгэр тадниг сурщанав».
Эк куунэ седкл юмнла ДYЦЦYЛЩ болдго. Экиг кYндлх кергтэ, «эк куунэ йерэлчн, харалчн кYPДмн» гищ эмтн келдг.
«Элкнэсм hарсн эрвэкэ билэ» гищ моhа hарhсн кYYкнэ келсн Yгин чинр-утхинь цээлhэд, Болдра блзэтэ куукдтэн келдг бээсмн: «Эк Yрндэн тедY дуцгэ дурта, эцкр болщахинь эн тууль медулщэнэ. Эк-эцкэн еедэн ергх эс гищ зовлц YЗYЛх YPн гищ деерэс заягддмн. Тегэд чигн хальмг улс иим YЛгYрмYД уудэсмн: hарhвчн, уха hарhдго", „Ьарин тавн хурhн эдл болдго", „Олн Yрнэс негнь муцхг болдг"».
Йисн сардан экин геснд уудщ бээсн цаг кYYнэ насна тоод ордг. Куунэ щил орхла, хальмг улс (йисн щилд нег) мец сурад1 мергYЛд орна. Орщах щил ^нд болдг, бузр, олн ^н хурсн hазрт оддго, бурхдтан герл ергэд мергдг йоста. «Зулын hал эврэн бекх зевтэ. КYн унтрахла, ик му йор. Зулын hал бамблщ бекхлэ, сэн болдг», — гищ Болдра блзэтэ куукдтэн келдг бээсмн. Ьалыг ик чинртэ гищ хальмгуд кYндлдг, hалар эрвслэд, килнц, гем-зовлцгас гетлдг.
Бичкн цагаснь авн куукдтэн чик уха заащ, Болдра блзэтэ эрYн сурhмщ егч есксмн. «Шилврэр hазр шавддмн биш, уух усндан нульмдмн биш, хурhарн тецгр заадмн биш, hалд нульмдмн биш, hалар нааддмн биш, эс гищ мал геедрдмн. Элкэн теврдго, эс гищ эк-эцкэн, элгн-садан авдмн», — гищ эк куукдэн хердг бээсмн.
1 Мец сурх — обряд исправлений.
Элкн — куунэ эмн hазр2 гиж тоолгдна. «Ээжм гиhэд оркхнь, элкн жеелрэд одна», — гиж хальмг олн-эмтнэ шYлгч Калян Санж бичсмн. Эк Yрэн эцкрлхлэрн, элкндэн шахна. Нег махн-цуста улсин тускар «элкнь татна», кYYнд сана зовхла, «элкн урсна» гиж хальмг улс келнэ. Ик кезэнэ цагт мана евкнр куунэ CYмсн элкнд бээнэ гиж медYлсмн. Эдгэ цагт Эрэсэн эрYл-менд харлhна кедлэчнр кYYнэ эркт-махмудыг3 номин халхар шинжлэд, элкиг ик чинртэ гиж темдглнэ [1екаг-п.
сош^ера1ю^1уа/ресЬеп.. .V.. ^^е^шИа].
Мана евкнр hо-hольшг, цаЬан седклтэ бээсмн. Болдра влзэтэ зальврсн цагтан: «Сансн му ухаЬим, келсн хар Yгим, идшго-уушго хотын килнц тэвж, хээрн болтн. ЭндYhэр hарhсн хажЬрим тэвтн», — гиж бурхдтан мергж сурдг бээсмн.
Хальмг улсин йорллhн-CYЗгллhн ик зунь бурхн-ша^на Yндстэ. Хальмгуд эмтэ-киитэ юмнд ершэц^ седкл медYлж, эмнднь кYрхэс цеерлдг бээсмн. «Нег меклэ алхла, долан гелцгиг алснла эдл. Миист 1тар кYрдмн биш, мис бурхна еер суудмн. Герт орж ирсн моhаг алдго, толhаднь тос тYркэд тэвчкдг, эс гиж Yсэр залад hарhчкдг. ввкнрин CYмсн моhад хYвлhэд, мадниг яЬж бээхинь ирэд хэлэж йовна гиж келдг.
КYн болhнд YЗгдго евртэ моhа4 бээдмн. Тиим моhа харhсн цагт моhан емн цаЬан альчур делгэд, унhасн евринь мергэд авх йоста. Моhан евр авснь гемтэ кууг домнад, шалтгинь эдгэнэ. Аюhин сумн5 гиж бээдг, зэрмнь лууhин сумнчн гиж энYг нерэднэ. Оhтрhу ду hарад, hал цэклэд, хур асхад оржасн цагт эн сумн тецгрэс унад, hазр дор ордг. Ьурвн жил болад, деегшэн hарч ирдмн. Аюhин сумн олдх куундэн олгддг, наадкстнь меклэ-шорhлжн болж Yзгдмн. Иим сумиг олж авсн кун кишгтэ болдг, hарнь эрдмтэ, эмтнд тус кYргэд, мал болвчн эдгэдг», — гиж келэд, Болдра влзэтэ олж авсн аюhин сумна YЗYPинь hазрт hурв кYргэд, куунэ болн малын бYTY хавдриг домнад эдгэдг бээсмн.
Дервн Yзгин hазр таньдг, дервн ЗYCн мал меддг, дамшлтта малч Болдра Месн кYYкдтэн келдг бээсмн: «Малд бас бурхн бээдг. Мал икэр хорЛж цокдго, кишгнь зээнэд6 бээдмн». КYн болн мал хоорндан еерхн. «Мал эзэн дурадг», эзндэн дурта
2 Эмн Иазр — жизненно важный орган.
3 Эркт-махмуд — органы чувств.
4 ввртэ моИа — змея, имеющая рог
5 Аюкин сумн — громовая стрела. Зээнх от зээнрх — убывать, освобождаться.
болдг, байрлх чигн, зовх чигн саамд тедн темдг егэд медулдмн. Ац-аhрусна, малын зац-бээдллэ залhлдата йор малч кYYкдтэн медYлж келдг бээсмн: «Кергэр йовж йовтл, туула харhхла — сэн йор», «Куунэ емнэс кYрн хуцхла — му йор», «Йовж йовсн цагт шар арат кецдлц hархла, чон харhхла — му йор», «ГYYЖ ирсн нохаг кееж hарhдго — сэн йор», «Ноха нурhн деерэн келврхлэ — тецгрин бээдл хYврдг», «Ноха уульхла, Yкр меерслэд меерхлэ — му йор», «Мер унад йовсн болад зууд ЗYYДлхлэ — ки мерн7 киисч, кишг буйн делгрхин темдг».
Ж^ивртнэ зац-бээдллэ, теднэ нислhнлэ, хээкрлhнлэ залhлдата йор эцк кYYкдтэн келдг бээсмн. «Тоhрун шовун генэртэ, болв тоhруна би Yзсн кYн кишгтэ болдг. Кезэнэ ик холас мана евкнриг дахж ирсн мерн хулд8 — хальмг улсин хээртэ шовун болж тоолгдна. «Мерн хулд харhхла, хаалЬ керчэд нисхлэ, — сэн йор», «Керэ буру эргэд бээгэд hархла, му зэцг ирдмн, зев эргэд hарhхла, сэн зэцг ирдмн». Болдра Месн тецгрин, йиртм^ин болн оhтрhун цогцсла9 залhлдата темдгYД келдг бээсмн: «Ьац халунд hал цэкллhнэ hал hархла, хур ордг», «Мечн кYЦхлэ, хуц кендрдмн», «Зунар модна хамтхасн шарлхла, намр эрт ирдг» болн н. ч.
Мана евкнр зев эрг^нэ авъяс хадhлж йовсмн. Гертэсн hарч йовсн цагтан, эрк биш зев эргж hардг, кергэн зев эргж куцэдг. Эн зац-бээдл нарна эргц дахж, кYYнэ жирhлин хаалh уралан йовтха гих чинртэ.
Моцhл келн-улс олн^сн эв-арh олзлж, белг бэрлhнд ик оньган тусхадг бээсмн. Энунэ герч—хуучна цагин зокъялмуд. верд улсин хэлэцэр, эн авъяс хойр шинжтэ болдг: hазадын болн «дотр шинж». Ьазадын шинж
— кун болн кYYнэ зац-бээрэр, тецгрин болн йиртмжин бээдлэр, мал-аИурсна мечмYДэр. эркэр, хеенэ далар, тоодар, тойгудар болн нань чигн юмар белг бэрлhн. «Дотр шинж»
— зууднэ тээлвр [Гедеева, Омакаева 2002: 108-111].
Хальмг келн улсин дунд ЗYYДнэ тээлвр онц орм эзлдг бээсмн. «Унтсн кун Yкснлэ эдл», му ЗYYДн орхла, эмтн йорлад, hурв нульмад, Yснэ YЗYPЭP hартха гиж зальврна. Кезэнэ му зууд Yзхлэрн, хурлд одад медYлдг, зааж егсэрнь кергинь куцэдг
7 Ки мерн — конь ветра, пер. с тибет. сл. «лунгта».
8 Мерн хулд — лунь (священная птица у калмыков).
6
' ОИтрИун цогц — планета.
бээсмн. «Зууд меддг, теднэ тээлвринь чикэр тээлдг улс бээдмн. Зуудлсэн куунд келдмн биш, ха^рар тээлхлэ, зууд бэрсн куунд му болдмн», — гищ Болдра блзэтэ куукдтэн заащ, иим йор келсмн: «Уснд орсн болад зуудлхлэ, баргд эрлхин темдг», <^ксн болад ЗYYДЛхлэ, ут нас наслхин темдг».
«Йор — деерэс, зац — дорас». Кемрщэн урдаснь келсн Yг кYYнэ керг-YYЛлэ харhлцщ куцхлэ, йорнь татад, дотраснь келYЛщ гидг. Тегэд йорт орлhн, урдаснь уханд орлhн10 бас «дотр шинщ» гищ темдглх кергтэ.
Хальмг улс белг бэрлЬнэ авъяс олар олзлдг бээсмн. Болдра Месн мернэ болн хеенэ далын11 шинщ сээнэр меддг, шаhаhарчн белг бэрдг бээсмн. Болдра Месн, Болдра блзэтэ куукн эс гищ кевYн терхинь медхэр, хеенэ уульха12 хэлэщ меддг. КевYнэ белгин ецгтэ болхла, кевYн Yрн тердг. Терх Yрн сээхн болтха гиhэд хеенэ тецгиг13 гилилhтлнь мелщдг бээсмн. Хол hазрт йовсн кYYкдтэн эдн белг бэрэд, цааснд эрэлщ бичсн тоодар теднэн яhщ йовхинь меддг бээсмн.
Ик кезэнэhэс авн хальмг улс цер бэрлhнз авъяс хадhлщ йовсмн. Кергэн эклхин емн хурлд одад, едр заа^щ авдг, хотын, хувцна цер бэрдг. Пурбэн Г. Ц. эн авъясиг нег Yгэр «гууц» гищ темдглсмн. Негдвэр, гYYЦ — цер бэрх йосн (запрет, соблюдение запрета), хойрдвар, йор-йодhн (предвещание неудачи, несчастья). Гууцл йовдл (неудача, несчастный случай), гууцтэ едриг му йорта едр, елзэ уга едр (запретный, неудачливый день) гищ номт орчулсмн. Иим едр керг-уул эклщ кедго, хурм, нэр-наад болн нань чигн байр давулдго [Пюрбеев 1966: 153]. Цер бэрхлэрн, хальмг улс hахан мах, такан ендг, за^ болн зармиг бузр хотын тоод орулад, иддго бээсмн. Хувцна цер — чонын, нохан болн шар ацгин арсар уйсн хувц емсдго. Сээhэн хээсн куунэ хувцн кYн болhнд зокдго. Олн зах-хувц уйдго. бмсх хувцн тоота болдг гищ йорлдг бээсмн. Бузр hазрас хальмг улс бас цеерлдмн: «Ут хормата кун Yкэрт оддго, хормаhинь шулм дахдг», «Шатсн hазрас юм авдго, шалтг хальддг».
Хот-холла, эдл-уушла залhлдата йор Болдра Месн, Болдра блзэтэ бас медщ
10 Йорт орлhн, урдаснь уханд орлhн — предчувствие.
11 Дал — лопатка.
12 Уульха — пузырьки, образующиеся в брюшной полости у животных.
13 Хеенэ тец — коленная чашка овцы.
CYЗглдг бээсмн. бгчэх хотын деещинь хэрYЛэд, нарн суусна хеен, цаhан идэ hарhщ куунд егдго бээсмн. «Хот-хол деегYP кYн алхдго, — ик му йор», «Хоосн хээс буслhдго, герин эзн куукд кYн хатдг», «Хот уучкад сунядмн биш, дассн юмн тYргн мартгдщ оддг», — гищ эдн олн йор келэд, куукдэн сурhдг бээсмн.
Хальмгуд болhсн хеенэ толhа болн дотринь ЗYC-ЗYCэрнь хуващ эдлдг бээсмн. YлгYрлхд, ергнэ махинь болн хойр нудинь ерк-бYЛ толhалщах, YPДYДтэн нYДн-амн болдг герин эзн залу кун иддг. Куунэ чигн, мал^урсна чигн эк Yрэн Yнрэрнь медщ таалдг. Тер учрар хамрин махиг эк куунд нерэддг. Куукн Yрн ер щеелн болтха г^эд кYYкдт ЗYрк егдг, эцкин нер, тохм дуудулх кевYн урн беер иддг. Хальмг улс ямаран чигн керг-уулиг чинр-утхтаhар, седкл-ухаhан тэвщ кYЦЭдг йоста. Цаhан Сарин боорцг кесн цагтан, нарна бээдл дуралhад — целвг, мал олар естхэ г^эд хорха боорцг белддг бээсмн. Хуцын толhа, кит, щола14 болн нань чигн олн ЗYCн боорцг эврэ онц темдгтэ. Эннь шар наран, hазр-усан, мал-щивртниг магтщ, эмтнэ ханлт ергэщэхин темдг гищ келх кергтэ.
«Гер дотр цевр болхла, куукд куунэ шинщ», — г^эд герин цевр-цер бэрлhнз йор ач иктэ эк тавн куукндэн келщ дасхдг бээсмн: «Бешин ам бузр бээлhдго, цагтан бурхн буурлдг», «YYД-терз цеврэр бээлhхлэ, олз ордг, кишг ирдг», «Нарн суущах цаг — йорта цаг, YYЛ бэрдго, юм цокч сащдго, Yмс hарhщ асхдго». Бийэн цевр-цер бэрлhнэ йор бас заащ келдг бээсмн: «брYни нур-чирэн кир идхлэ, кYYнэ ухан баhрад бээдмн».
Болдра Месн болн Болдра блзэтэ кYYкдтэн бийэн hольшгар бэрлhнэ йор
медYЛдг бээсмн: «YYДн hатцас мендлдго, гертнь орад мендлх, ухан-тоолврта болх кергтэ. Кегшн куунд идэни деещ TYPYЛЖ егдг, теднэ Yлдл-шавхрт кYртхлэ, ут наста болдмн. Бийэсн ах улс куундхлэ, хоорнднь орлцдмн биш» болн н. ч.
Залу кун герин эзн болдг, ерк-булэн тещэдг, тохман ергщулдг. «Му болвчн залу...» г^эд залу к^г KYндлдг бээсмн: «Кергэр hарад йовсн цагт, залу кун хаалh керчэд hархла, керг куцдг», «Залу кун йовщ йовхла, куукн кун хаалhинь керчщ hардго», «Куукн кун нурhан уурдго, — му йор, залу куунэ сур дардг».
14 Разные по форме изделия из теста, которые жарятся в кипящем масле или на жиру.
Хальмг залу куунэ хамгин Yнтэ зеер — утх болн зер-зев. ХУП-гч зун жилд Моцhл феодальн йосна Ик Цаажин бичг зарлгдсмн. Тедн дунд зер-зев хулхалсн улсиг засгла харhулх зэрлг... [Шантаев 2004: 198-205]. Иртэ юмн ик харулhна чинртэ болж тоолгддг, донамс15 терYнэс ээдмн гиж эмтн иткдг: «ЗYYДнд хар дархла, дер дор утх бэрдг», «Герин эзн залу хол hазрт йовж одхла, орна ширдг дор утх тэвдг».
Эн зац-авъяс хальмг келн-эмтнэ бээсн бээдл тодрхаhар YЗYлнэ. Хальмгуд олн Yг уга, бийэн бэрдг, бат ЗYрктэ, цецн улс бээсмн. Куукдиннь эрYл-менд харулж: «Шанаhан тYшдго, му йор — уха гуулгэд. зовлцган бэржэнэ, эс гиж зеткрлэ хар^дг», «Ур бий зовадг...», — гиж эдн хердг бээсмн. Тачкнж инэсн цагт кYн элкэн хаттл, кештлэн инэнэ, уурлсн, ээсн цагт куунэ ЗYркн амар hарн гинэ гиж келгддгин учрар, тогтурта болтха гиж олн YлгYP болн йор келэд, эк-эцкнр кYYкдэн сур^дг бээсмн.
Хальмг улс ямаранчн йовдлыг йорлад, йор дардг бээсмн. Yкрэс икр туhлмуд hархла, негинь куунд зааж егдг. Шовуна баасн деерэс унад, кYYнд тусхла, тер кун долан гер эргэд, hууль hуудг. КYYкд кYн сеед толhаhан уhадго. Йор дарж, утх емнэн хатхдмн.
Мана хэлэцэр, йор — куунэ болн олн-ЗYCн юмна йовдл-бээдл медYлгч чинр-утхта амр зэцг. Эн зэцг хойр эцгэс тогтна: TYPYЦK эцгднь—уулдвр, хойрдгч эцгднь терYнэ учр-уршг цээлhжэх, эс гиж харhх йовдл, керг-уул зэцглжэх YгмYД еггднэ. Кежэх уулдвр аштнь кYЦЭгджэх йовдлла залhлдата. Yгин кев-янзарн болн чинрэрн йор YлгYPMYДлэ ирлцнэ. ДYЦЦYлхд: «ШYлсндэн цаххла, сенр хот иддг» — «Мод зорхла, зор^н hардг»; «Кегшдиг кYндлхлэ, кишг ирдг» — «Ахан алд кундлдг...». YлгYрмYДЭC йор зэцгллhнэ темдгэр йилhрнэ, болв чинрэрн ээлдлхин зэрлглэ16 йир еерхн. YлгYрлхд: «Залу кYн зуудндэн шYДЭн хэврхлэ, дээсэн дардг» —
«Нээднр Yкр Yннд кYрхлэ, куукд кYн тер хаhлх».
Ашлад келхд, йор сэн болн му тоотыг зэцглжэх амн Yгин нег ЗYYл. Сэн йор — сэн темдг медYлдг YгмYД: байрлх йовдл учрдг, хаалh секгддг, соньн зэцг ирдг, керг-уул куцдг. Му йор харулhна темдгтэ, чилгчдэн эс, бичэ, биш, -ш, уга, -го гидг бурушагч хYвслэ ниицэд, буру, эвго йовдлас болhах. зеткр аюлас бийэн саглх эс гиж зовлц эдлхинь, куунэ насн чилжэхинь медYлжэх YгмYД. Сэн болн му йор чинрэрн олн эцгд хувагдна: кун болн куунэ зац-бээрлэ, цогц-махмудла (эркэ уйн болхла, hартан еетэ болдг), тецгрин бээдллэ (будн дораhур буухла, дулан болдг), мал^урснла (дервн нYДтэ ноха бэрхлэ, сэн болдг) болн теднэ мечмYДлэ (чимг идхлэ, чидл ур^дг). живртнэ нислhнлэ, хээкрлhнлэ, эдл-уушла болн хот эдллhнлэ, иртэ юмнла, хувцнла, ЗYYДнлэ залhлдата йор, цер бэрлhн, йор дарлhн болн н. ч.
Йорлhн-цеерлhн куунэ эмн-жирhлин дамшлтас, эргндк бээдл-жирhлин шинжлтэс YYДCмн. Ямаранчн кYн зац-бээрэрн, ухан-тоолврарн, санан-серлэрн ^^ольшг, цевр саната, цаhан седклтэ болх зевтэ гих эрYн сурhмжта авъяс.
Болдра Месн, Болдра влзэтэ цусна ецгинь чигн шинжлэд, кишгтэ ку^инь йилhж меддг бээсмн. Yкхиннь емн ергнд Болдра влзэтэ кYYкдтэн герэсэн келсмн: «Заясн заян, зурасн зура гиж бээдмн. ^н терхлэ, эн цагт иигж йовх, тер цагт тиигж йовх гиж эртэснь зурата болдг. Хевдэн бичэ hундтн. Тенсн-мунсн улсиг тецгр хэлэдмн». Болдра Месн, Болдра влзэтэ ут жирhлин хаалhдан харhсн тYPY-ЗYДYhэс хальшрж цекрлго, кYчр-кYндинь дааж, элгн-садндан болн хам-хоша бээсн улст дец-тусан кYргдг тевчцгY седклтэ улс бээсмн.
Мана алдр евкнр эргндк бээдл-жирhллэ седкл-ухаhарн таарч, буй делгрYлж, дорас есч йовх Yйнрт YлгYр-YЗмж болж йовсиг эн урдын зацшал ил сээхн медYлнэ.
15 Донам — одно из названий нечистой силы.
16 Ээлдлхин зэрлг — предсказание.
Зэцгчнр
Моhлдга Болдра Месн — (Болдырев Месин Моголдыкович) 1893-ч щилэ, дервд, хернэхнэ арвн, Октябрьск района ЦЛан Нур селэн.
Хо^эрэн Болдра блзэтэ — (Болдырева Элзята Ходжигоряевна) 1919-ч щилэ, хошуд, дашихна арвн, Октябрьск района ЦаМн Нур селэн.
Олзлгдсн литератур
Алтн чеещтэ келмрч Боктан Шаня (Хранитель мудрости народной Шаня Боктаев) / сост., вступит. ст., прилож. Б. Б. Манджиевой. Элиста: КИГИ РАН, 2010. 172 с. Борджанова Т. Г. Магическая поэзия калмыков: исследования и материалы. Элиста: Калм. кн. изд-во, 1999. 182 с. Гедеева Д. Б., Омакаева Э. У. Ойратские гадательные сочинения. «Знание языка лошади» и «Гадание на 10 пальцах рук» как источник изучения // Монголоведение. Вып. 1. Элиста: АПП «Джангар», 2002. С. 108-111.
Печень — орган, в котором живет душа [электронный ресурс] // иКЬ: Шр://1екаг-п.
сош^ера1о^1уа/ресИеп.. .V.. ^И^е^шИа
(дата обращения: 14.04.2014). Пуррбэн Г. Ц. Хальмгудын зацшалта бээ-цин тээлвр толь (Толковый словарь традиционного быта калмыков). Элиста: Калм. кн. изд-во, 1996. С. 153. Т. С. Тягинован амн угин керцгэс (Фольклорные материалы из репертуара Т. С. Тягиновой) / предисл. Н. Г. Очировой, сост., коммент. Б. Б. Горяевой. Элиста: КИГИ РАН, 2011. 208 с.
Шантаев Б. А . Отношение к острым предметам в традиционной культуре калмыков // Молодежь в науке. Сб. тр. молодых ученых. Вып. 1. Элиста: АПП «Джангар», 2004. С. 198-205.
Эрнщэнэ К. Цецн булг (Эрендженов К. Э. Золотой родник). Элиста: Калм. кн. изд-во, 1980. 188 с.
