CC BY
44»
АРХИВЫ И ВОСПОМИНАНИЯ
« «
УДК 39:82-94
ВОБРАЗ ЛАТВ11 I ЛАТЫШОУ ВА УСПАМ1НАХ БЕЛАРУСКА-МОУНЫХ ЖЫХАРОУ ПАУДНЁВА-УСХОДНЯЙ ЛАТВ11
The image of Latvia and Latvians in memories of Belarusian-speaking residents of south-eastern Latvia
М. Янковяк Ш. Jankowiak),
Славянскi шстытут Акадэмii навук Чэхп г. Прага, ЧэхИя
В статье представлены разные аспекты, касающиеся белорусско-говорящих жителей деревень юго-восточной Латвии (белорусов и поляков). Первый относится к образу латвийского государства в разные исторические периоды (межвоенный период, времена Второй мировой войны, период Латвийской ССР и Латвии после 1991 г.). Вторая часть
касается как образа латышей и латгальцев, так и латышского языка и латгальских говоров. Основой для анализа являются материалы диалектологических экспедиций, собранные в пяти районах Латвии (около 300 часов записи).
Ключевые слова: Латвия, белорусско-латвийские отношения, образ латыша, образ латгальца.
The article focuses on some aspects which refer to the Belarusian-speaking rural people living in southeastern Latvia (Belarusians and Poles). The first is issue relates to image of Latvian state in different historical periods (interwar period, period of World War II, Latvian SSR and Latvia after 1991). The second part of article shows the image of Latvians and Latgalians as well as the issue of Belarusian-speaking people towards Latvian language and Latgalian dialects. The results were based on materials collected during field research in five regions of Latvia (ca. 300 hours of interviews).
Keywords: Latvia, Belarusian-Latvian relations, image of a Latvians, image of a Latgalians.
Псторыя беларусюх i латышсюх земляу звязана памiж сабой вельмi моцна з сярэднявечных часоу, к^ крывiчы выкарыстоувалi раку Дзв^ для гандлю з балтам^ Асаблiва зауважаецца гэта на памеж-жы Беларус з Латгатяй, дзе гэтыя два народы суюнуюць як суседзi i нярэдка маюць штодзённы кантакт. Шматгадовыя сувязi спрычыншся да сфармiравання стэрэатыпау прадстаушкоу розных нацый, культур, веравызнанняу ды моу.
Мэтай артыкула з'яуляецца прадстауленне вобраза Латвii i латы-шоу ва успамшах беларускамоуных жыхароу пауднёва-усходняй Латвii - Латгалii i таксама усходняй часткi Зэмгалэ. Для анатза выкарысто-уваюцца шматлiкiя штэрв'ю, якiя аутар правёу на працягу 2004-2018 гг. падчас палявых даследаванняу (разам каля 300 гадзiн затсау). Экспе-дыцыi геаграфiчна ахапiлi наступныя раёны: Зiлупскi, Дагдскi, Краслаускi, Даугаутлсю i Iлуксцкi. Большасць суразмоуцау - гэта ка-толiкi, на шмат меней праваслауных. Каля паловы асоб задэкляравала беларускае паходжанне, другая палова атаясамлiваецца з польскiм народам. Некальк чалавек прадставiлася як латышы, або «русюя». 1нтэрв'ю праводзiлiся з найстарэйшым пакаленнем жыхароу (толькi гэтае пака-ленне размауляе яшчэ на беларускай гаворцы).
Калi гiсторыя i грамадска-культурная дзейнасць апiсвалiся ужо шмат разоу (публiкацыi К. Езавiтава, П. Сахарава, I. Атнэ, Э. Екабсонса, Ю. Грыбоускага, М. Каралёва i iнш.), то культура сучасных беларуска-моуных жыхароу вёсак пауднёва-усходняй Латвн не з яулялася да сёння аб'ектам комплексного даследаванняу з пункту гледжання этналогп ды
сацыялогп. Аутар гэтага артыкула закранаy крьгсу гэтую тэму y некато-рьк пyблiкацыяx [1; 2; 3; 4]. Шырокую крынiцy ведаy па праблеме yвабрала наИноyшая манаграфiя "Cynac^rn белару^я гаворю y Лamвii. Хapaкmapыcmыкa. Bыбpaныя mwcmu", дзе расшыфраваныя аповеды жыxароy пра розныя аспекты жыцця (амаль 300 старонак) [5]. Якраз яны i сталi асновай для натсання гэтага артыкула.
З даyнеишыx прац, несумненна, варта звярнуць увагу на кшжку ÍLНapoднaя mвopчacць Лamгaльcкiх i iMy^ms^mx бeлapycay " аyтарства С.П. Саxарава [6]. Даследчык сабраy i апiсаy розныя аспекты штодзён-нага жыцця тагачасныx беларyсаy - бытавыя песш, песнi на розныя святы, яюя спявалi y час працы, калыxанкi ды iнш.
Вобраз дауняй Латгалй
Беларусы пачалi больш кампактна засяляць выбраныя воласцi Латгалй Ужо y другой палове XIX ст., перад уам каля Шкауш i таксама на поУдзень i у^од ад Краславы. Тэрыторыя Латгалй пасля падзелау Рэчы ПаспалiтаИ увайшла з часам у межы BiцебскаИ губерни, якую называлi нярэдка «беларускай губершяй». Факт гэты моцна застауся у памяцi маix суразмоуцау да сённяшняга дня. На пытанне пра паxо-джанне бе-ларусау у Латвй не адзш раз пачуу адказ, што тут раней была беларус-кая губершя, i нават, што гэта была Беларусь. Таюя выказваннi пака-зваюць на моцныя грамадска-гiстарычныя сyвязi Biцебшчыны з Лат-галiяИ. Як мясцовыя, так прыезджыя пасля 1945 г. з Беларускай ССР так высказывалюя:
• Bom, mym на гpaнiцы Bi^6c^M облазь. Раньшэ ж мы гaвapылi, шшо 6mâî y Biцебcкaй облаc^ [Ж 1930 Казлова, ЛB]1.
• Tym шчышаюцца белapycы вiцебcкiя [Ж 1926 Cmpэмкi, ЗБ].
• Tym yce белapycы. Па Дayгayniлc. Там гpaнiцa была. I цяnep, я шчша-юоь Бeлapycь. За Дayгayniлcaм maм yжe Лamышы былi [М1928 Baйцyлeвa, ЗБ].
• Tym yce бeлapycы, гэma paньшэ была Бeлapycь, бeлapycкaя гyбepня [M 1926 Baйцyлeвa, ЛB].
Бщебская губершя юнавала афщыйна у 1802-1924 гг. i аxоплiвала сучасныя землi Бщебскай вобласщ, латвшскую Латгалш, а таксама пауднёвыя рэпёны Пскоускай вобласщ Расшскай Федэрацыи. Звыш 50% насельнщтва тагачаснай губерш складалi беларусы.
Вобраз Латвй мiжваeннага перыяду
Асаблiвyю увагу у гэтым кантэксце заслугоуваюць два аспекты: вобраз т.зв. «^iarax» латышоу з лютэранскай часткi краiны, а таксама
1 Bыкарыстаныя скарачэннi: M / Ж - мужчына, жанчына; Стрэмкi - месца цяперашняга жыxарства; 1926: год нараджэння, ЛB / ЗБ / УБ - паxоджанне з Латвй / заxодняй Беларyсi / yсxодняй Беларyсi.
Карлю Улманю як прэмьер-мiнiстр. У мiжваенны перыяд Латгалiя з'яyлялася адсталым рэгiëнам Латвй, дзе 6ыу нiжэйшы yзровень аг-рарнай культуры ды yвогyле Узроуня жыцця. Як беларyсы y II Рэчы Паспалiтай падпрацоyвалi y польскix памешчыкау, так бедныя жыхары памежных вëсак вельмi часта ездзш на захад у Вiдзэмэ щ Зэмгалэ працаваць у латышсюх гаспадароу. З выказванняу з яуляецца карцiна багатых латышоу, у якix было шмат зямл^ якiя звычайна добра плацш i мелi мадэрную тэxнiкy:
• Паxалi самi, я старша сама з бращ. Уeжджалi, ну, у Р/'гу, ш там за Рiгy, в Зэмгалэ, в Вiдзэмэ, там, но, рабoталi на сезон, на лета, xтo кароу пасъцу, xтo на тарфу [Ж 1928 Пааене, ЛВ].
• Я тады y поле xадзiла мелкая, старшые iдyцъ у школу, а я за ix у поле xадзiла. Наняyшыся былi аж y латышoy, адзт год была з 'exаyшы, i там у латышаx у пoлi адxадзiла. У школу шчэ не xадзiла, а y поле зарабляцъ нада было дзенег. А латышы яны былi багатаi, вот так. Там [на заxадзe Латвй] яны стъна багатъй былi, у ix пуст_yxi былi, i рабочые i yсё, нанятые рабо-талi. Яны ж не маглi самi абработацъ усей зeмлi. А нам нямнога i плацш, за то што раз xлeба мала. За xлeб тут адработаеш усю лета [Ж 1929 Ка-талава, ЛВ].
На заработк ехат не тольк беларусы з Латгали, але таксама бела-русы i паляк з пауночна-усходняй Польшчы (Браслаушчына, Mëршчына). Так 30-я гг. ХХ ст. памятае беларускамоуны паляк, як пасля 1945 г. пераехау у латвшскую Шедрую:
• I нарабoтаyся, я y Латвйрабoтаy, трыццацъ сядмы год, i трыццацъ васъмы год, я два гады y Латвй рабoтаy у xазяйнаy, но за работнжа рабо-таy, у xазяйна. За работай, да, за работай я eздзiy, чыста так, штобы за-работацъ. У нас [у Полъшчы] так не было, дзешэвле там было y nанаy, дзешэвле y nанаy, але ж мала плацЫ [паляю], а я nалyчыy тысячу лат напрымер тада, пры Улмашсу шчо y xазяйна, у месяц nалyчаy [...]. Не дзярэyнi, а таюеyсадзъбы y ix былi, да, футары, футары былi. А таюе балъ-шые зeмлi былi па пяцъдзесят, па шэдзесят гактараy зямлi мeлi. Па два, па трox рабoтнiкаy дзeржалi xазяйны. Но, xарашo плацШ, плацМ па трыццацъ лат, па сорак лат некаторые Ужо як xарашo рабoталi [М 1920 Шедруя, ЗБ].
Даволi многа успамшау атрымалася сабраць пра юраунщтва Карлюа Улманюа, яю у 1934 г. зрабiy пераварот i усталявау сваю аута-рытарную уладу. З аднаго боку сютэматычна сталi закрываць школы i аргашзацьи нацменшасцяу, з другога боку чарговыя рэформы спрычыншся да больш вялжага парадку, павышэння стандарту жыцця у Латгали i больш якаснай аграрнай працы на ралл1 Тагачасныя
латвшсюя улады патрабавалi захоуваць парадак таксама ад насельнщтва. Жыхары успамшаюць з аднаго боку парадак i адносяцца з па-шанай, з другога боку звяртаюць увагу на высоюя падаткi i шмат дада-тковых абавязкау:
• Вот то i была, што бедна жылг i толька подачы эты плацт, i усяюе smi даны 6brni, дарога id3ev^ бальшая, тут канава, там канава, каждаму была на футар даны канавы эц чысцщь i ше капаць, што б травы не была, i у адну сторану, i у другую, i тут, а на дарогу вывазщь на каню пясок, што б, ну гран такой, з камышкамi усё, то тады знаю, мы самi раскiдывалi лапаmамi па да-роге, што б дарога харошая [была]. Каждаму была футару дана кусочэк, ад Гарбачоу да ПасЫ тры тлометра, i з аднэй стораны, i з другой была падзе-лана каждаму, вот, этот кусочэк, дарогу эту слядзщь, i чысцщь канавы i усё [Ж 1928 Пааене, ЛВ].
• Харашо, да, парадак был, оооо! Какой парадак, щпер был бы. Вот все п'янщы i шшчэ безработный, да, а работаць не хацят [...]. Мой ацец очэнь любы Улманiса. У нас у школi был этат, пемтэклю, как памятмк стаял Улмамсе. Очэнь харашо. I шчыmалiсi, i рабоmалi. Када празьнт га-сударственные, мой ацец мкада не работал [...]. Харашо пры Улмамсе. Харашо, ваабшчэ. Што б сейчас такая жызнь, як пры Улмамсу [...]. Граждан шчытау i усё, а щпер мхто мчэво, тольк п 'ют! [Ж 1926 Пааене, ЛВ].
Суразмоуцы падкрэслiвалi таксама высок узровень выкладання у школах i абавязак вывучэння латышскай мовы. Культ Карлюа Ул-манюа быу на стольк вялш, што партрэты з iм щ помнш яму знаходзшся у школах:
• Я пашла у школу i сразу начала учыцца толька Улмана, i я тольк знаю Улмана, i учтеля таюе былi харошъи, таюе былi, как сказаць, патры-ёты харошыи былi i так учылi харашо, каждае слова нада была правЫьна вымауляць, не так как цтер, ходзт у школу i мчэво не знает, а раньшэ таюх учыцелей не была, очень харошыи, эта всё пры Улманю [Ж 1926 Пааене, ЛВ].
У часы мiжваеннай Латвй строга забаранялася, напрыклад, гнаць самагонку, якая часам выкарыстоувалася замест грошау. Таксама ла-тышы вельмi скрупулёзна кантралявалi мяжу з Савецюм Саюзам:
• Пры Улмамсе очэнь строга было, нават не пазвалялi работаць блiзка гранщы, очэнь строга. Там беларусы смаmрэлi, а тут латышы [Ж 1932 Шкауня, ЛВ].
• Тады шчэ гналi самагонку, а папка мой быу самагоншчыкам i адзеушы у цюрмы за самагонку. А гнау, апарат быу здзеланы [...]. [I сасед] тот заявiу. Прыежджаець мтцыя, палщыя латвтская, ну вот «дзе сама-гонка?», ужэ знаець, што пад печай, мтя как дзевачку паслалi пад печку эту самагонку цянуць бачонак. Папку шэсць месяцау у цюрмы у Лудзы пры-судзл [Ж 1928 Пааене, ЛВ].
Больш негатыуна рэспандэнты yспамiналi сiстэму аховы здароуя. Апрача «загаворшчыкау» iснавалi шштал^ але трэба было многа плацщь за лячэнне:
• У Лудзы балънща была, вот брат мой забалеушы нага была, тут раны, i у балънщу палажыушы, хоць пры Латвй там многа плацщъ нада было, ну вот. Так усё прадавалi, што б d3e^i 6brni, заплацт [за лячэнне] брата [Ж 1928 Пааене, ЛВ].
Несумненна да пазпыуных успамшау адносщца свята Купалле, якое масава святкавалi у Латвй у мiжваенны перыяд, i якое называлася Л^а (лат. Ligo):
• А Лiго харашо nразнавалi. Всегда, мы самi з мужам дажэ хадзш, ну всегда наст там прадукты каш-то сабiралi, месные людзi, што маглi. Харашо празнавалi, i весела. Каждае, как Лiго была, Лiго была, так пасмот-рыш, а щпер эта всё зарасло эцiмi кустамi. А ранъшэ пасмотрыш у акно, кругом толък адны агш гарэлi эц кругом, Лiго, да, кругом гарэлi, а цтер мдзе нету. Маладзёж i гулялi, i танцавалi i балы дзелалi на улщы i харашо была [Ж 1926 Пааене, ЛВ].
Жыхары падкрэслiвалi таксама добрыя адносшы памiж прадстаyнiкамi розных нацый i веравызнанняу:
• А у нас i беларусы, i латышы, i паляш, усе нацъй былi у нас у сям 'i. У сям 'i пяцъ дзщей была. Папка беларус, мама латышка, дзве сястры латышю, адзт брат быу беларус, адзт брат быу паляк, а я беларуска. I адзт ацец i адна мацъ, i сколъка нац 'юу была, хто как хацеу так i пiсалi, уот [Ж 1932 Асуна, ЛВ].
Часы II Сусветнай вайны
Амаль поунасцю негатыуны вобраз латышоу з'яуляецца у дачы-ненш да часоу Другой сусветнай вайны. За выключэннем паасобных высказыванняу, большасць маiх рэспандэнтау успамшае суседзяу-ла-тышоу як калабарантау з немцамi i як забойцау. Пасля захопу латвшсюх земляу немцамi мнопя латышы i латгальцы калабаравал^ здзекавалюя над славянам^ палш дамы i цэлыя вёсю, забiвалi мясцо-вых людзей. Адносшася гэта як да тэрыторыi з латвшскага боку мяжы (менш), так i з польскага / беларускага боку (больш):
• В ваеннае врэмя ваабшчэ очэнъ была трудна. Бандзты гэты хадзш i ноччы i днём. Ноччы гэты называлi бандзты i зялёный i разна, i палщайс[ше], днём, днём прыйдуцъ гэты нашы ужо зашчытнiкi палщаш. Дзе павешаш бялъё, дзе лучшэ у карман абе ж нада гэта усё вараванае была. Варуюцъ, варуюцъ. Ой, сколъка перажыушы! Скот увесъ убiвалi. З лесу прыхадзш, но людзям жэ жыцъ нада была тожэ. На самай г'рашцы, жгrni, бункеры, жэ прыйдуцъ скот заберуцъ, астата шчыво [Ж 1932 Асуна, ЛВ].
• А maды ж як ^biWAi гэma жужэ немцы [...] я гaвapy, я тма, мама лamышкa, папка бeлapyc. У нac гpaнiцa шло, ну ampэзaлi. Бeлapycyy myдa üíx была а..., ну maк iзьдзiвaлicя! А гaвapam немцы iзьдзiвaлicь, м немцы! А нашы лашышы! Рaccкaзывaлi, mo, üí y нac Новляны, вom mym РобежнМ i maк на гpaнiцы. Ну i вom, ну, заганяюць pэбяmы, пу^ь yзpocлыi. А дзemкi маленьюш па mpы годзжа y capaй. Я m магу гaвapыць, мне yom... бензтом облтць, aбaжгym, облтць гэmы capaй i зажыгаюць, гэmы дзemкi маленьюе плачуць. Нам cлышнa была i вiднa как гapэлi. Гэma ужа^ць как iзьдзiвaлici. Рабёначак выnayзeць, на цюpмy пуйдзщь на... гэma ж нашых бpaлi y падводы. А вom чopный 6ыу бamaльён лamышэй, вom эmыx cnacaйцici, эmы yбiвaюць [Ж 1932 Аcyнa, ЛB].
• Лamышы бт, Бeлapycь палт, да, я тма помню. Bom, з ympa як по-cmанем, паглядзём maк maм гapыць Mëpcrn paён. Увеоь выпалт! Эma ла-mышы [за гэma, шmo] maм napцiзaны былi бeлapycкie. А xmo ix шуды гнay? Пу^ць немцы палюць, а не дaбpaвoльцы naшлi. Такая жоущ^шя, xpаЫвая xamrn cmаяла, а maм cmapyшкa жыла i шолька aд'exaлi, cmapyшкy на цялегу куды-mo naвязьлi, a xamy талш. Там лamышы очэнь, очэнь над бeлapycaмi iзьдзiвaлici, очэнь. I y калодзец бpacaлi pэбяm. Bom, mym адна гaвapылa, marne дзве бяpoзкi cmaялi, цягнyлi гэmy бяpoзкy i npывязaлi за адну бяpoзкy i за дpyгyю нагой i пу^цт гэmaгa paбёнкa, вom maк, paзapвaлa на дзьве ча^щ. Таше казлы, паложуць чалавека i тлой i тлюць. Эma лamышы дзе-лaлi maк бeлapycaм. Bom, а цnep, а яны плачуць, шшо ix вывeзьлi [y Cí6íp]! Но дзе^вщельна ix вывeзьлi. Я mpox знаю, Х, У, i вom, mpэцягa зaбылacя [з ampaдay CC]. Bom mpы, кamopыx я знаю, дaбpaвoльцы naшлi людзей палщь, бщь. Бeлapycь naцяpneлa, rnxmo maк не naцяpney, як Бeлapycь. Bom лamышы э^шу^! mo эшы былi вpэдныe [Ж 1922 Гaйceлi, ЗБ].
• Да, з Лamвii ^ы^адзЫ, лamыcкie палщае нaзывaлici. Чopныe шы-нaлi, помню. Туш гэmыe mpymi галовы marne блicцяць. Bы ня помнще, малые шчэ былi. Кажуць «napцiзaны ^ыйдуць чатць, npaчэcывaць ляш будуць maм» [Ж 1932 ^абада, ЗБ].
Латвшская ССР
Бобраз дзяржавы гэтага перыяду адрозшваецца ад паxоджання рэспандэнтау. Для аyтаxтоннага насельнщтва першыя пасляваенныя гады засталюя у памящ як час фармавання калгасау, раскулачывання, канфюкацыи маёмасщ (будынкау, жывёлы) на патрэбы новастворанага калгаса:
• А maды зaгaнялi ycix [y калгаc], xaдзiлi na xamaм maк, i yce yшлi y cayxoз, y кaлxoз, yзялi, npынялi ycix y нac, rnxmo не aдкaзaycя. Дык mmo, maды шчэ xyжэ не naйдзi y cayxoз. Тое, mmo шы naceem mo налог, xлeб ад-даа y üíx. Зaбpaлi ycë, будзеш paбomaць, mo будзеш палучаць. У кaлxoзe шчаво не плацт, шольш дaвaлi maм кapmomкy, капаеш, дзенег не nлaцiлi.
Усгм выдзелЫ агароды па пяць сотак. Вот, I адну карову толькг дзержаць маглг [Ж 1929 Каталава, ЛВ].
Так людзi страцш не тольк зямлю, але гаспадарчыя будыню, ка-роу, свiней, каней i прадметы звязаныя з сельскай гаспадаркай. 1накш першыя пасляваенныя гады успамшаюць прыежджыя, якiя часта з'яулялюя тут у пошуку лепшых умовау жыцця. Звычайна iм давалi хату, агарод i працу у калгасе. Для сем'яу з Браслаушчыны ды Мёршчыны, дзе было мала зямлi i адначасова шмат дзяцей, Латвiя зда-валася багатай краiнай "поуная малака i мёда":
• У нас [у БССР] было плоха. Не было зямлг, многа дзяцей у сям '¡. Тут давалг нам па 50 сотак зямлг, работу у калхозе, хату [Ж 1923 Гайселг, ЗБ].
• А мы прыехалг за то, што у нас [у БССР] калхозы былг очэнь бедные. Не плацш. Я с папам работала, папа мой конюхам быу, а я каждый дзень на работу, без выхадных, I в васкрэсенне. I мы палучалг, эта на старые дзенгг шэсьцсот рублей на двагх. Вот, а нада было жыць з рук I з зямлг толька. За што кутш ты хлеб? Тут [у Латвй] лучшэ была. Першые два годы тожэ цежелавата было, а патом очэнь харашо [Ж 1927 Вэцборнэ, ЗБ].
З момантам перафармавання у ЛатССР калгасау у саугасы стан мясцовага насельнщтва палепшыуся - стабшьная праца гарантавала таксама зарплату. Варта звярнуць увагу, што у савецюя часы на дасле-дуемай тэрыторьи большасць маiх суразмоуцау падкрэ^вала вельмi добрыя мiжчалавечыя адносшы:
• Адзт аднаму памагал1. Дружна жылг, не была такога, ты латыш ш, мхто не разьбграуся как сейчас. Сейчас такой дружбы нет. Такраньшэ усе дружные был1, як я сюда прыехау. Не была, ш я паляк, ¡л1 латыш, ш старавер, нгкакой разьмцы не была, нгхто не разлгчау [М1935 Салена, ЗБ].
Савецюя часы, за выключэннем першых гадоу, калi стваралi кал-гасы i ссылалi у Сiбiр, засталюя у памящ маiх суразмоуцау як перыяд стабшьнай хоць i цяжкай працы, добрых мiжчалавечых адносшау, ладу i парадку. Адна рэч, якая вельмi перашкаджала, - забарона рэл^и. Асобы на адказных пасадах, пал^ычныя ды грамадскiя дзеячы i нават звычайныя людзi не магт хадзiць у касцёл цi царкву. Людзi нярэдка малiлiся за засланёнымi занавескамi, тайна хрысцiлi дзяцей ды прымалi шлюб у iншай парафй:
• Но, пока маленькая была, мама меня вадила [у касцёл]. Потом, когда я уже пошла в школу учиться, но тогда уже нельзя было, патамо-что в праздничные дни, как на Рожество, на Пасху даже приходили учителя например, такой специальный... проверить, кто из ученников нарушает класс пионера. Было такое. Да, нельзя было в кастёл ходить, даже комуни-стам нельзя было. Это было серьёзно так в советское время [Ж 1968 Аляксандрава, ЛВ].
Вобраз незалежнай Латвй
незалежнай Латвши свет вясковых людзеи пауднева-усходняи Латви моцна змяшуся. З л1кв1дацыяи калгасау i саугасау разбурыуся i парадак, як юнавау дзесятк гадоу. Людз1 страцш працу, з'явшася бес-працоуе, пазакрывалюя фабрык i заводы. Разам з беспрацоуем пачалося дэмаграф1чнае падзенне весак, алкагалiзм маладых, крадзежы i лянота:
• Людзям Hi ма дзе што рабщъ. Работы нет, но ходзюцъ во там такй бумажк зъбiраюцъ, што там за санщмы за этые. Дужа цяжка цяпер жыцъ [Ж 19271лукстэ, ЗБ].
• Все п 'янщы, i шчэ безработный, да, а работацъ не хацят, вот так Езус Марыя! Не дай Бог таюе! [Ж 1926 Пааенэ, ЛВ].
Не адзш раз чувалася, што улады у Рызе забытся на гэтую частку Латвй, не ладзяць швестыцьи, не дапамагаюць людзям. Да гэтага з ува-ходам у ЕС i НАТА пазакрывалюя межы i амаль немагчыма хутка па-ехаць у родную веску щ на могшю, яюя знаходзяцца на беларусюм баку мяжы. Негатыуны вобраз узмоцшуся у апошнiя гады падчас праб-лем са свiноИ чумой (2017-2018), а таксама пагаршэннем адносш НАТА з РасiяИ. Многiя баяцца, што улады хочуць iх або высялщь, або знiшчыць iх гаспадарю:
• А тады nаймалi шчо какога-та зараз^шъгся какой-та балезъню. Вот, у прошлым гаду у людзей, знаеш, хадзта камiсiя, пастрэлалi ycix съeirnü. Нашлi якога-та балънога злавiyшы дзжара этага, i cваix здаровых ycix улажылi, паглядзi. АдзЫ дзядзъка у Шушкове аж з ума н сашоу. Ферму быу зъдзелаушы сабе cъвiней, ён у крэдзт дзенег узяушы расплацщца. Прышлi, уах nаcтрэлалi cъвiней, во, палажылi у&х. Вот так щпер i пара-сёнка купщъ нелъзя мгдзе. Вот, yнiчтожылi съвтей у Латвй. [Ж 1929 Ка-талава, ЛВ].
• А цтер ужо мы дажылi да таго, што вот, да 31-га аугуста нада умчтожыцъ cъвiней. Ай! Такое горэ! Мы хоцъ, дочка на грут, а я ужэ старая такая, а усёрауно дзержалi. Вот, щпер парасёнак есъцъ такой краавый рабенъкт купленый в апрэле, i он ужэ даволъна такой вырас. I мы яго cабiралicя рэзацъ к Ражджэству. А цтер вынуждзены зарэзацъ такога шчэ н очэнъ взрослага да 31-га аугуста. А вот мы таюе в нервах. Я ужэ гаварыла, што дажэ i наверна нас хацят, што б мала людзей асталасъ. Мала хазяйств. Мала з нас талку i зачэм нас дзержацъ нада? Вот cъвiней умчтожыцъ, а тада найдуцъ прычыну кароу, а тада нас cамix куда вы-брасщъ i выcелiцъ еcълi не уб'юцъ [Ж 1930 Казлова, ЛВ].
• Вот, адзт раз я слышала па Домскай плошчадзi, у нас так cказалi, што усю васточную гранщу нада амерыкансюм войскам абставщъ, што б ад Расй спасацца. А мы то тут мешаем. На стока ктаметрау нас усё рауно еcълi хто астанецца выселюцъ куда-мбудзъ [Ж 1930 Казлова, ЛВ].
Жыхары нярэдка падкрэствал^ што не тольк пазакрывалюя кал-гасы цi фабрыю, але улада апошнiм часам масава распрадае зямлю iH-шаземцам, яюя яе не апрацоуваюць:
• Да, цтер шведы тут забграюцъ, хто этамраспражаецца? Рыгарас-пражает? А дзе наш прэзгдэнт дзеуся? Што он усю нашу зямлю ужо пра-дау шведам? Во, я ужо у пляну сяджу, вот так кругом шведы. Я толькг тут два сорак зямлг у мте i сяжу на этай зямлг. А кругом уся забраная зямля. I што тут, прэзiдэнт будзець можэць шведзкт? Пачаму латышам таюм багатым не прадают эту зямлю, а шведам, паглядзi? А це не абрабаты-ваюць эту зямлю, а садзюць ёлк\ усяюе, ета, щпер топаль там насадзт. У нас не будзець мчога [Ж 1929 Каталава, ЛВ].
Нават сютэма дэмакратычнай Латвй прайгравае у вачах старых жыхароу з савецкiмi часам^ калi усё было бясплатным:
• адзяць i баяцца у бальшцы тъй, ужо на лекарствах жывуць. I ня думаць пра бальнщу стараму, а маладых i то не хочуць яны глядзець, а старых? Скарэй ix [у лепшы свет], то пенсю хоць не дадуць, большэ гасудар-ству будзець. Вот i бальнща была [пры саветах] у Зтут, а цтер нада лячыцца знаеш куды ехаць? Аж на у Рэзэкнэ. I каждый дзень, есьлi ты лёг у бальшцу, за каждый дзень чатырнаццаць еурау дзенег вышчытываюць, во як дзяруць [Ж 1929 Каталава, ЛВ].
Мiжваенная Латвiя мела свайго Карлюа Улманюа, а сучасныя жыхары запамяталi Вайру Вже-Фрэйбергу. Хоць крытыкавалi яе за тое, што не хацела вывучыць рускую мову, але агульны вобраз склауся да-волi пазпыуны:
• Да, ана элегантная, да, ана абразованая, да. Но ана такая не была, када ана толька первый раз прыехала iз Канады, i я тут ведала, былi кар-щнш, такая [непрыкметная], а щпер ана такая [сур'ёзная]. Харашо адзя-ёцца, такая [раней] савсём была просьценькая, а щпер дама ужэ важная [Ж 1926 ПаЫене, ЛВ].
Вобраз латыша i латышскай мовы
Вобраз латыша у вачах беларускамоуных жыхароу пауднёва-усход-няй Латвй вельмi неаднародны. Можна пачуць як многа негатыуных вы-казванняу, так i шэраг нейтральных ды пазггыуных. З аднаго боку з яуля-ецца вобраз крыху ляшвых латышоу, нацыяналютычных (справа гра-мадзянства для не-латышоу щ адукацыя на мовах нацменшасцяу), яюя не хочуць надта штэгравацца са славянами З другога боку рэспандэнты ка-жуць многа пазпыунага (з выключэннем часоу II сусветнай вайны):
• Во, i за ягады [суседка] усё iсnравляець, i рамонт у дома, у доме зьдзелала, i тожэ будачка была такая старэнькая, драхленькая. Вот ён [су-сед] ажамуся, узяу гэтую латышачку. Я кажу, казалi латышы гульта-
яваты, лямвые, а глядз1 как шна. Я ше усё хвалю. I абшыла [дом], старэнь-кая будачка стаяла, такая як мая. Вот i абшыла, i пакраста, сама пакраста iрэмонцЫу хаце [...] [Ж 1932 Слабада, ЗБ].
У час размовау я сустрэуся некалью разоу з чатырма назвам^ яюя акрэ^ваюць латышоу - чыстыя латышы, гансы, лабусы i чюл^ы. Першая адносщца звычайна да латышоу-лютэранау. Другое слова рэс-пандэнты звязываюць з Ганзай - гандлёвым саюзам пауночна-нямецкiх гарадоу, у яю уваходзiлi таксама мясцовасцi з тэрыторьи будучай Латвii. Этымалогiя слова лабусы аносщца да лексемы labs 'латыш. добры'. "ЧюлюамГ' латышоу абзывалi латгальцы, што абазначала ча-лавека павольнага, не вельмi абаротавага [7, с. 60].
• На латышей лабусы иногда говорят, лабусы. Лабусы латышскае, латышскае лабу будет харашо. Лабусы. Такое интересное понятие [Ж 1968 Александрава, ЛВ].
Адносшы да латышскай мовы быт вельмi рознымi - ад
W W Т Г •
пазпыуных да негатыуных. У дачыненш да мiжваеннага перыяду пад-крэслiвалася вялiкая роля дзяржаунай мовы, прэстыж, высокi узровень выкладання у школах. Пасля Другой сусветнай вайны славяне не хацелi вывучаць гэтую мову, а у нелатышскiх школах гэтага i не патра-бавалася. Мае рэспандэнты раз-два разы на тыдзень мелi занятю латышскай мовы:
• Но, как говорили учителя, но практически он, латышский язык щи-тался, как факультативный курс, то есть не обезательный. Но, не было экзаменов, не было кантрольных, не было зачётов, то есть оценку получил и всё [Ж 1968 Александрава, ЛВ].
У савецкш часы нярэдка славяне адносшся да латышскай мовы з па-гардай, але гэта адносшася да сярэдняга пакалення рускамоуных асоб:
• Это собачий язык, латышский язык это собачий язык. Латыши при-мушают учит этот язык. Но, русский бистро вернётся, очень бистро. Би-стрее чем им [латышам] кажется [М1960 Краслава, ЗБ].
Старэйшае пакаленне суразмоуцау падкрэствала, што звычайна кепска разумеюць латышскую мову. Адносшы розныя - ад сцвярдж-эння, што не падабаецца, да нейтральнага i пазпыунага, але без такой пагарды, як у сярэдняга, рускамоунага пакалення:
• А латышскт мала саусем што умею, ну так паммаць вродзе пашмаю, а сказаць сцесняюся, што нтравтьна, будуць сьмеяцца [Ж 1928 Пааене, ЛВ].
• У школу мала хадзта, сперва у польскую хадзта два годы, встэмпный клас i первый, а патом русюе прышлi, у рускую, патом немцы ^hiMMi, у бе-ларускую школу, во, беларуская школа была [...]. Ну там латышск язык тожэ прэпадавалi, але я ня очэнь яго любта i не знала [Ж 1928 Пааене, ЛВ].
• А лamыmcкiй чыюша люблю, i паммаю, но ашвецщь, не очэнь магу ашвецщь, cцecняюcя [Ж 1928 Пааене, ЛB].
• I вадзщь па кcëнжкe i малщца [na-лamыmcкy], на памяць шам ашве-чаю [y кащёле], na-лamыmcкi Ужо нaвyчылacя, ну, за шяндзом, шам шёндз шам ^ажэць, а мы уве^ ка^щл ашвечаем na-лamыcкi. Я ужо на памяць знаю, ну, а дома mo адна не знаю, шам ужо за кампамей, a mym yce ашвечаем кеяндзу [Ж 1928 Пааене, ЛB].
• Лamыmcкiй шожэ мчэво, шаюй... я када paбomaлa, была у доме ош-ды^ау Maëpax шам, уме^щ з лamыmaмi, лamыmcкiй шожэ мчэво, кyльmyp-ный язык, шакт npыяmный ec^i paзгaвapывaць. Лamыmcкiй я большэ люблю чым бeлapycкiй [Ж 192 Cmpэмкi, ЗБ].
Вобраз лаmгальцаy i лашгальстх гаворак
Кантакты з латгальцамi у беларускамоунык жыкароу адбываюцца у штодзённым дабрасуседсюм жыцщ. Мовай размовы з'яуляецца руская, радзей беларуская гаворка. Мае суразмоуцы адносяцца або
• W vy W TT w
пазпыуна, або нейтральна да латгальцау. У час палявыгс даследаванняу сустракауся з розным падыкодам да ix нацыянальнасщ - раз чуу, што з латышамi яны адзш народ, шшым разам, што гэта дзве нацыи (але у значэнш нацыя = веравызнанне):
• [лашышы i лашгальцы] па-мойму шшо дзве нацый, paзьнiцa е^ць, лашышы i лашгалец вош гэша. [Лашгальцы як i мы] шожэ кашолт, шолька яны у ка^целе молюцца na-лamгaльcкi [Ж 1922 Гaйceлi, ЗБ].
У час экспедыцый я сустрэуся з чатырма мянyшкамi латгальцау, рэспандэнты называлi ix каую, чангалы, ёнк i paбaны. Першыя тры звязаныя з гучаннем латгальс^ гаворак, а paбaны адносяцца да слова «раб, чалавек, якому трэба працаваць на шшык»:
• На лашгальцау каут, каут. Ой, каука гaвopыць. Шшо яны боле каую, боле на «кэ», yce ^овы на «кэ» [M1923 Кш^ава, ЛB].
• Е^ць i чангалы, вош, шакое. Чангалы эша ад «чэ». Лашышы pыжcкie i eлгaycкie i лienaycкie шак называюць ix, вош «чэ» большэ ашме-чаецца. I шы, ecrni cmapaemcя [^ав^ьна гaвapыць na-лamыmcкy] mo i шак лamгaльcкaя Ышанацыя е^ць. Начнеш гaвapыць i cлыmыm «о, чангал!» [M 1923 ^а^ава, ЛB].
• Лашгальцав мы нaзывaлi в apмii ёнт. Пашаму шшо многа гaвapылi на «ё» [M1926 Упмалэ, ЗБ].
• Лашгальцы эша paбaны, мы шак нaзывaлi mex, кamopыe exaлi на pa-бошу в Лашвю [= y люmэpaнcкyю ча^ку Лашвй] [Ж 1927Mamyлimкi, ЛB].
Адносшы да латгальс^ гаворак быт найчасцей негатыуныя -лiчацца яны неправшьнай латышскай мовай, якая «каверканая» i мае непрыемнае гучанне:
• А латгальск мчо не пашмаю, так не люблю латгальскт язык, щрпець не магу, он там такой каверканый [Ж 1928 Пааене, ЛВ].
• Я латгальск язык не люблю, мне не нравщца, некраЫвый, фуй! [Ж 1926 Пааене, ЛВ].
Некалью чалавек сказала, што усё ж iм падабаецца латгальская мова. Гэта адносщца перад уам да асоб са змешаных сем'яу i хто меу вельмi часта кантакт з латгальцам^ Сваю ролю адыгрывае i каталщкая царква, дзе у час iмшы можна пачуць сярод шшых i латгальскую мову:
• Патом я зь дзецьмi тут радам дружыла i научылась па-латгальсю. А цтер харашо гавару па-латгальсш. Латгальск мне лучшэ как латышск язык нравщца канечна. Мы у касьцёл xодзiм латгальскт, па-латгальск молiмся. У ПаЫш, вот там па-польск малшсь, а цтер маладыт аш м па-польсш, m па-латысш, m па-латгальсш. Латгальцау яны не любяць ат пастсюе [.людзi] [Ж 1930 Казлова, ЛВ].
Падсумаванне
Сабраны у час палявых даследаванняу матэрыял паказвае, што адносшы беларускамоуных жыхароу пауднёва-усходняй Латвй (па на-цыянальнасщ беларусау i палякау) да Латвй i латышоу вельмi разна-стайныя - ад негатыуных па пазпыуных. Несумненна трэба вылучаць некалью перыядау i чыншкау, яюя пауплывалi на таю вобраз суседзяу. Што тычыцца латвшскай дзяржавы, мiжваенная Латвiя захавалася у памящ як краша, дзе жылося бедна, трэба было нярэдка ехаць на за-робю, цяжка працаваць, але справядлiвая, з ладам i парадкам. У гэты час мясцовыя людзi адносшся з пашанай да дзяржавы i дзаржаунай (латышскай) мовы. Лютэранская частка Латвй уяулялася як багатая, з высоюм узроунем жыцця i аграрнай культуры.
Часы Другой сусветнай вайны засталюя у памящ маiх суразмоуцау з вельмi негатыуным вобразам. Гэта перад усiм калабарацыя латышоу з немцамi i iх адносiны да беларусау цi палякау, яюх латышскiя палiцэйскiя цi латышсюя атрады СС забiвалi i палш цэлыя вёскi.
Першыя пасляваенныя гады таксама успамшаюцца негатыуна -гаспадары (аутахтоннае насельнiцтва) на карысць створаных калгасау страцiлi сваю маёмасць. Але пазней савецкш часы узгадваюцца звычайна вельмi пазггыуна - цяжкая праца у калгасе, але стабiльная, з зарплатай.
Вобраз Латвй пасля 1991 года не надта пазпыуны. Разваленыя кал-гасы i саугасы, закрытыя заводы i фабрыкi, высокае беспрацоуе, вымiранне вёсак, усеагульны алкагалiзм - гэта усё разам спрычыншася да таго, што паводле мясцовага насельнщтва улады у Рызе не толью забылiся на гэты рэгiён, але i праводзяць палпыку вынiшчэння славян i мясцовага насельнщтва. З другога боку узрост прэстыжу латвiйскай
дзяржавы i мовы спрыяе вывучэнню латышскай мовы маладым пака-леннем, якое у адрозненнi да старэйшых асоб ужо някепска валодае ёю.
Выкарыстаныя крын1цы:
1. Jankowiak, M. Kilka uwag o czynnikach ksztaltjcych tozsamosc narodow^ mniejszosci bialoruskiej na Lotwie (na przykladzie rejonu kraslawskiego) / M. Jankowiak // Rodzina - tozsamosc -j?zyk. Z badan na pograniczu slowiansko-baltyckim, red. A. Zielinska, A. Engelking, E. Golachowska. -Warszawa : Slawistyczny Osrodek Wydawniczy, 2008. - C. 69-94.
2. Янковяк, М. Роля беларушчыны у фармiраваннi тоеснасцi беларускамоуных жыхароу пауднёва-усходняй Латвй i ix адносшы да iншых моу i гаворак. / М. Янковяк // Латыши и белорусы: вместе сквозь века. - 2017. - Выпуск 6. - С. 111-119.
3. Jankowiak, M. Image of a border in the memory of the Belarusian-speaking inhabitants of South-Eastern Latvia / M. Jankowiak // Belarusian Review. Special Latvian Issue / ed. K. Kascian, M. Jankowiak. - Praha 2019 [у друку].
4. Jankowiak, M. „Samogon to nie wodka" - o roli alkoholu w tradycyjnej kulturze Bialorusinow i Polakow poludniowo-wschodniej Lotwy / M. Jankowiak // Sztuczne raje. Upojenia kultur^ - upojenia w kulturze. Przypadek slowianski / pod red. I. Lis-Wielgosz, R. Sliwki. - Poznan, 2019. [у друку].
5. Jankowiak, M. Wspolczesne gwary bialoruskie na Lotwie. Charakterystyka. Wybor tekstow / M. Jankowiak. - Praha, 2018.
6. Сахарау, С.П. Народная творчасць Латгальсюх i 1лукстэнсюх беларусау / С.П. Сахарау. -Riga, 1940.
7. Kursite, J. Neakademiskä latviesu valodas vardnica jeb novadu vardene / J. Kursite. - Riga : Madris, 2007. - 526 lpp.
