CC BY
17»
ИСТОРИЯ
« «
УДК 94 (=174)
ХРАПАВ1ЦКАЯ ЛАТЫШСКАЯ КАЛОН1Я Latvian colony Khrapavichy
М. Каралёу (M. Karaliou),
Вiцебскi дзяржауны медыцынсю ушверсггэт г. Вщебск, Беларусь
Статья посвящена рассмотрению положения Храповичской латышской колонии от момента её появления в последней трети Х1Х в. до фактического исчезновения в конце 1930-х гг. Автор описывает социально-экономическое и культурное развитие колонии на фоне изменяющихся политических условий.
Ключевые слова: Храповичи, латыши, БССР, латышская школа, хутор, репрессии.
The article is devoted to the consideration of the position of the Hrapovichi Latvian colony from the moment of its appearance in the last third of the XIX century till the actual disappearance in the late 1930s. The author describes the social, economic and cultural development of the colony against the background of changing political conditions.
Keywords: Khrapavichy, Latvians, BSSR, Latvian school, farm, repression.
Стан сyчаснай беларyскай вëскi даволi сумны. Калi едзеш праз ix, то бачыш, як з кожным годам павялiчваецца колькасць незаселеныx xат, а некалi апрацаваныя абшары зарастаюць пустазеллем i xмызом. I часам бывае даволi складана сабе yявiць, што некалi y гэтыx мясцiнаx вiравала жыццë i людзi змагалiся за кожны кавалачак зямлi.
Сyпярэчлiвая палпыка савецкай улады прывяла да поyнага за-няпаду сялянскага жыцця. Аднак яшчэ сто гадоy таму яно было магут-ным. У ваколiцаx Вiцебска на зямлi побач працават беларусы, палякi, латышы, лiтоyцы, немцы i шш. Усе яны дапамагат адзiн аднаму i рабiлi свой ужсак y развiццë сельскай гаспадарю. Разуменне беларус-кай гiсторыi немагчыма без yлiкy yплываy культур розньк нацыяналь-насцяy, якiя жылi разам на беларускай зямлi.
Прадстаyнiкi нацыянальныx меншасцяy звычайна сялiлiся побач, утвараючы так званыя "калони". Непадалëк ад Вщебска, на тэрыторыi сучаснага Мазалаyскага сельсавета iснавала немалая латышская калошя y раëне вëскi Храпавiчы. Гэтай калони i прысвечаны дадзены артыкул.
Прысутнасць латышоy на беларyскix земляx стала вiдавочнай пасля адмены y Расiйскай iмперыi прыгоннага права. З аднаго боку, тут прычыншся наступствы паyстання К. Калiноyскага 1863-1864 гг., але галоyнае - рознiца y кошце зямлi y прыбалтыйскix i беларус^ гу-бернiяx. Многiя землеyладальнiкi былi зацiкаyленыя y продажы щ доyгатэрмiновай арэндзе сваëй землi (тут трэба заyважыць, што пэyная частка памешчыкаy атрымалi yладаннi пасля задушэння паyстання i не былi штэграваны y iснyючыя гаспадарчыя адносiны). Беларусюя ся-ляне y пераважнай большасщ не мелi сродкаy для выкупу, а таму па-мешчыкi пачалi актыyна даваць абвескi y рыжс^ газетаx (y Кур-ляндскай i Лiфляндскай гyбернiяx, дзе сярод землеyладальнiкаy пера-важалi немцы, таварна-грашовыя адносшы былi развiты значна больш). У вышку таксама значнай сельскай перанаселенасщ y прыбал-тыйскix гyбернiяx латышы-сяляне y 1860-80-x гг. пачалi актыyна пе-расяляцца y шшыя месцы iмперыi. Даследчык мiграцый латышоy другой паловы XIX ст. Т. Юкутс адзначае, што сярод канчатковык мэтаy перасяленцаy Вiцебская губершя (за выключэннем так званыx "латыш-скix уездаУ' - Дзвiнскага, Рэжыцкага i Люцынскага) займала трэцяе месца, саступаючы толькi Ковенскай i Пскоусой [1]. У гэты ж час з'явшся латышы i y ваколiцаx Xрапавiчаy. К. Шкiльтэр, гiсторык, су-працоyнiк латышскага сектара Акадэми навук БССР, падае 1868 г. як год заснавання Храпавщкай латышскай калонй [2]. Па iншым дадзе-ным яна была yтворана y 1880 г. [3]. Першапачаткова тут пасялшася б сямей, якiя падзялш 300 дзесяцiн зямлi [3]. ^rax людзей адразу y
ваколщак пачат лiчыць багатымi, бо яны набылi зямлю ва yласнасць нават без пазык пазямельнага банка. На працягу 1880-x гг. сюды пе-расялiлася яшчэ некалькi сямей. Трэба адзначыць, што гэта былi сяляне з Лiфляндскай губерни як лютэранскага, так i праваслаyнага веравыз-нання. Прычым для апошнix у 1890-x гг. пачалi служыць набажэнствы y царкве на латышскай мове. Гэтаму спрыяу тагачасны епiскап Вщеб-ск Аляксандр Закiс, латыш па паxоджаннi.
Трэба адзначыць, што латышы Ужо тады прытрымлiвалiся xутар-ской сютэмы гаспадарання (пазней, у 1906-1907 гг. яе увядзенне стане адной з галоу^« мэт аграрнай рэформы П. Сталыпша). Таму Храпавщ-кая латышская калошя (як i многiя шшыя) не была вëскай у звычайным разуменнi. Яе утваралi маëнтак Храпавiчы, Пуцiлава, фальварак Фëда-рава, Талынава i некалькi шшьгс. У першыя гады савецкай улады такая расселенасць стала нечаканасцю для бальшавiцкix агггатарау, якiя прыязджалi для правядзення сялянскix сxодаy i сутыкалiся з праблемай, што каб абысщ усе гаспадарк i запрасiць людзей, трэба было выдатка-ваць некалькi гадзiн. I сëння месцамi на аддаленнi адзш ад аднаго можна сустрэць рэшк каменные гаспадарчыx пабудоу латышоу.
У працаx А.П. Сапунова маюцца звестю, што на 1906 г. былы маëн-так Вялiкiя Храпавiчы натчвау 8 фальваркау (253 дзесяцiны зямлi i 110 жькароу), якiя належат лютэранам Канкiлю, Лацы, Цыбанду i Гобе; ма-ëнтак Малыя Храпавiчы налiчваy 4 фальваркi (272 дзесяцшы i 68 жьгса-роу), яюя належалi праваслауным Подзiпу, Крампу, Зарыну i Шнэлю [14, с. 39]. З ваколщ, ф. Фëдараyка належау Балцiну, ф. Крукава - Юр-генсону (абодва лютэране), ф. Каменка - Азолу (праваслауны) i г.д. [14, с. 39-40]. Таюм чынам, можна бачыць, што тут сярод латышоу было пэунае размежаванне па рэлМйнай прыкмеце.
Прькод латышоу на беларусюя землi станоуча адбiyся на развщщ культуры землекарыстання. Латышы атрымалi у надзел многа няУдобiц, яюя пачалi распрацоуваць. Яны практыкавалi пяць, шасцiпольны се-вазварот, актыуна выкарыстоуват сельскагаспадарчыя машыны, многiя з я^ замаyлялi у прыбалтыйскix губерняx. Латышы трымалi звычайна не менш за 2 каровы. Амаль не было гаспадарак, у я^ не было б каня. Таму заyсëды пэуная частка зямлi адводзiлася пад луп. Пры магчымасцi (асаблiва падчас сенакосу, жшва i чысткi льну) латышы наймат сель-скагаспадарчыx рабочьк з лку беларусау. Плацiлi добра. Аднак не усе мясцовыя селяне з аявотай наймалiся да ix. Як адзначае даследчык латышоу на Беларус У.В. Тугай, прычынай была адсутнасць звычк да iнтэнсiyнага тэмпу працы, што задавау латыш-гаспадар, як сам заyсëды станавiyся i працавау побач [4]. У вынiку, латышсюя гаспадаркi на фоне
сyседнix беларус^ вельмi xyтка пачалi выглядаць больш моцнымi. Пры гэтым мнопя беларусы сталi пераймаць y латышоy метады гаспа-дарання, што прывяло да iнтэнсiфiкацыi вытворчасцi i y ix сядзiбаx. Не-каторыя з ix далучытся да Xрапавiцкай латышскай калонй.
Як цiкавы факт, можна падаць сведчанш мясцовыx жыxароy, яюя апавялi нам падчас экспедыцыi y лiпенi 2015 г. расказанае ix бацькам^ што латышы прывезлi з сабой i пасадзш некалькi гатyнкаy дрэу, якix нi тут, ш y ваколiцаx нiколi не расло. Гэта цалкам верагодна, бо падцвярджаецца сведчаннямi i з iншыx месцаy. Чужая зямля ëсць чужая зямля, але пасаджаныя на ëй раслiны дапамагалi латышам адчу-ваць лучнасць з радзiмай.
Усталяванне савецкай улады латышы сyстрэлi без якога-небудзь энтyзiязмy. Яны Ужо выкyпiлi сваю зямлю ва yласнасць i шякай палëгкi y гэтым сэнсе бальшавщю пераварот iм не нëс. Наадварот, xарчраз-вëрстка, якую ва yмоваx ваеннага камyнiзмy yвялi бальшавiкi, амаль цалкам вычышчала запасы (y тым лiкy пасяуны матэрыял), што пас-тавiла многiя гаспадаркi на мяжу галечы. Не трэба казаць, што метады яе правядзення мала чым адрозшвалюя ад узброенага рабавання.
Але пераxод да нэпа, замена xарчразвëрскi на фiксiраваны xарчпа-датак далi магчымасць сялянам аднавiць сельскагаспадарчую вытвор-часць. Аднак спакойным жыццë не стала. Абвешчанае землеупарадка-ванне вымагала драблення бyйныx гаспадарак, адрэзак лепшыгс кавал-кау зямлi, што негатыуна пауплывала на стан гаспадарання. Аднача-сова на гэтай эканамiчнай глебе узмацшуся мiжнацыянальны анта-ганiзм памiж больш заможнымi латышамi i беднякамi з лiкy беларусау i рус^, на карысць якix узгаданыя абрэзк зямлi i рабiлiся [5]. Гэты аспект быу, тым не менш, адзшым выпадкам сярод дабрасyседскix ад-носiн беларусау i латышоу.
Зрабщь дасканалыя высновы наконт дынамiкi насельнщтва Хра-павiцкай латышскай калонй даволi складана з тыx крынiц, якiмi мы ва-лодаем. Перапiс насельнщтва 1926 г. зафксавау тут 76 гаспадарак. К. Шкшьтэр адзначау, што непасрэдна латышс^ было 10 (па стану на 1928 г.) [2], але нельга сказаць дакладна, щ yлiчваy ëн вакольныя ла-тышсюя xyтары, якiя разам з Xрапавiчамi yтваралi калонiю.
Культурнае жыццë у Xрапавiцкай латышскай калонй развiвалася
• • • W Т-1 * W ^ W M ^ •
сваiм чынам i даволi актыуна. Гэта не дзiУна, бо латышы заyсëды быи вядомыя сваëй музыкальнасцю i iмкненнем да спевау i танцау. Прыкладна у 1885 г. латышы з Xрапавiчаy i Пyцiлава стварылi xор (ды-рыжор Вiттэрyнг), якi спявау y Вiцебскай лютэранскай кiрсе у 1880-90-x гг., а таксама дау некалькi канцэртау [3]. Яшчэ да 1917 г. тут
дзейшчала культурна-асветнщкае таварыства, пры якiм працавалi дра-матычны i харавы гуртк (апошнi, мiж шшым, налiчваy 40 пеучых). Калi казаць пра рэпертуар, то, напрыклад, у 1920 г. Храпавщкая драма-тычная студыя прадставша 9 п'ес на латышскай мове i 4 на рускай. Сярод аутарау былi А. Астроусю, Г. Гауптман, Г. 1бсен, А. Чэхау, шэраг латышскiх драматургау. Наведвалi пастаноук сяляне з блiжэйшых латышскiх калонш i беларускiх вёсак, пераважна моладзь [6]. Аднак ужо у першай палове 1920-х гг. дзейнасць уах культурна-асветнiцкiх гурткоу пачала трапляць пад пшьны кантроль партыйных органау (палiтасветы i агiтпропа). Савецкiя улады iмкнулiся надаць iм "правшьны" щэалапчны ухш. Падчас перарэгiстрацыi на падставе адзшага Статута для уах культурна-асветнщюх гурткоу асаблiвая увага надавалася сацыяльнаму складу членау i зместу дзейнасщ гурткоу. Пачалася "чыстка" драматычнага рэпертуара, былi аб'яулены кам-пани па барацьбе з танцамi, яюя называлюя пустым марнаваннем часу. Усё гэта, як адзначыла Г.М. Якаулева, сведчыла пра паступовае выцяс-ненне грамадскай шщыятывы i культурнай адметнасщ [6]. У 1924 г. Храпавщю культурна-асветнiцкi гурток налiчваy 36 членау. Пры iм дзейнiчалi драматычная студыя i бiблiятэка [7]. Але яго значэнне як культурнага цэнтра пачало падаць.
Працавала у Храпавiчах i школа, якая ужо дакладна юнавала у пачатку ХХ ст. Увогуле латышы адзначалiся высокiм узроунем адука-цыi, большасць выпiсвала газеты щ часопiсы. Згодна перапiсу 1897 г. сярод дарослых латышоу (старэйшых за 20 гадоу), што жыт у Вщеб-скай (за выключэннем "латышсюх уездау"), Магшёускай i Мшскай гу-бернiях, пiсьменнымi былi каля 65% мужчын i 62% жанчын, тады як сярэднi паказчык шсьменнасщ па гэтым губернiям быу адпаведна 26% i 9% [8]. Сярод латышоу моцнай была традыцыя хатняй адукацьи, якую яны прынеслi i на Беларусь. Дзякуючы ёй, атрымоувалася захоуваць сваю мову i нацыянальныя адметнасцi.
У 1920/21 навучальным годзе у Храпавiцкай латышскай школе навучалася 18 хлопчыкау i 18 дзяучат [9]. Слабое фiнансаванне у першыя паваенныя гады было адной з галоуных праблем. Не хапала пад-ручшкау на латышскай мове (да 1924 г. iх амаль увогуле не было), юнавала праблема з настаyнiцкiмi кадрам^ Калi спачатку школам дазваля-лася заключаць дамовы з насельнiцтвам, якое брало на сябе пэуныя вы-даткi на яе утрыманне, то пасля iх адмены i пераходу на фшансаванне ад аддзелау народнай адукацыi становшча пагоршылася. Напрыканцы 1924 г. школа увогуле была зачынена з-за этдэми шкарлятыны [10]. Па
стане на 1927 г. Храпавщкая латышская школа знаходзшая у вёсцы Та-лынава (непадалёк ад Храпавiчау), выкладанне у ёй вялося на латышскай мове. З 15 навучэнцамi у школе працавау 1 настаушк [11].
Згортаванне новай эканамiчнай палпыю i пераход да фарарава-ных iндустрыялiзацыi i калектывiзацыi пацягнулi за сабой вялшя са-цыяльныя змены. Вiцебская латышскае бюро к гэтаму часу пiльна сачыла за жыццём латышскiх калонiй. Да уах значных (у тым лiку i Храпавiчау) былi прымацаваны адказныя таварышы. На запланаваны у пачатку 1928 г. у Мшску Усебеларуск з'езд рабочых i сялян латышоу Храпавiцкая латкалошя павiнна была вылучыць 1 дэлегата [12]. Вядома, што гэта павшен быу быць партыец. Аднак з'езд адбыуся толькi у лiстападзе 1929 г. На iм было прынята рашэнне аб суцэльнай калектывiзацыi уах латышскiх гаспадарак. Трэба разумець, што прынята яно было пад дыктоуку кампартьи, якая прыклала усе намаганш, каб на з'ездзе быт прадстаулены лаяльныя ёй людзi. Як зауважалася у паведамленнi латвiйскага консула у Вiцебску Г. Пунгi, большая частка удзельшкау латышскага кангрэса не мела шчога супольнага з латыш-скiм сялянствам, але выступала ад яго iмя [13].
Гэтае рашэнне стала пачаткам канца Храпавщкай латышскай калонй. Латышы былi перакананыя у правiльнасцi хутарской сiстэмы i быт цалкам супраць калгасау. Аналiз базы рэпрэсаваных мiжнароднага таварыства "Мемарыял" паказвае, што толькi за студзень-сакавж 1930 г. у Храпавiчах было арыштавана 5 гаспадароу (Гоба А.А., Гоба М.1., За-рын А.А., Калнш П.Ф., Подзiн А.Я.) i яшчэ 2 у Талынава (Дзшьно П.К., Зельцiн А.1.). Калi браць за аснову агульную лiчбу латышсюх гаспадарак (10), якую падавау на 1928 г. К. Шкшьтэр, то атрымоуваецца, што ад першай хвалi "раскулачвання" пацярпела больш за палову сямей. Калi храпавiцкiх латышоу на той момант саслалi у лагеры, то вышэй-названых Дзшьно П.К. i Зельщна А.1. прысудзш да вышэйшай меры па-карання за антысавецкую дзейнасць.
У гэты ж час перастала дзейшчаць латышская школа.
Наступнае "выняцце ненадзейнага элемента" з Храпавiчау адбы-лося у лютым 1934 г. У вышку (зноу таю па дадзеным МТ "Мемарыял") да 1937 г. тут з латышоу засталося тольк некальк жанчын, але i iх пры-брау махавiк рэпрэсш 1937-1938 г.
Такiм чынам, амаль 150 гадоу таму на тэрыторыю сучаснага Ма-залаускага сельсавета прыехалi латышы, якiя выкупiлi зямлю i зрабiлi хутарскiя гаспадаркi. Прынесеныя iмi метады вядзення сельскагаспа-дарчай справы паступова засвайвалiся i беларусам^ што станоуча адбiлася на вышках працы. Яшчэ да 1917 г. было утворана латышскае
культурна-асветнщкае таварыства, драматычная студыя якога ставша тэатральныя пастаноук для жыхароу наваколля. У 1920-я гг. працавала латышская школа. Аднак з нарастаннем тататтарных тэндэнцый у гра-мадстве лад жыцця у Храпавiчах змяшуся. Спачатку перастала дзей-нiчаць культурна-асветнiцкае таварыства. З пераходам да суцэльнай калектывiзацыi пачалюя высылкi нязгодных (усiх таюх залiчвалi да ку-лакоу). У вышку к канцу 1930-х гг. этшчных латышоу у Храпавiчах амаль не засталося. Сёння аб былой iх тут прысутнасцi сведчаць тольк дрэвы, могiлкi непадалёк ад дауно ужо нежылой в. Талынава i рэшткi гаспадарчых пабудоу, якiя дзе-шдзе трапляюцца у гэтых мясцiнах. Яны перажыт заняпад, вайну i нават тую дзяржаву, якая знiшчыла iх гаспа-дароу, i сёння сведчаць аб тым, наколькi трывала меркавалi латышы звязаць свой лёс з беларускай зямлёй.
Сучаны стан вёсК Храпав1чы (злева)
Рэштю гаспадарчых пабудоу (змзу)
Выкарыстаныя крышцы:
1. Кикутс, Т. Переселение латышских крестьян в Витебскую, Могилёвскую и Минскую губернии во второй половине XIX века (сравнительный аспект) / Т. Кикутс // Латыши и белорусы: вместе сквозь века : сб. науч. ст. - Минск: РИВШ, 2012. - С. 4.
2. Шкшьтэр, К. Латышсюя калонп на Беларуш : Пст. развщцё латыш. сялян. гасп-к / Бел. акад. навук. Латыш. сектар. — Мшск, 1931.
3. Kikuts, T. Latviesu zemnieku koloniju izveidosanas Krievijas imperijas Eiropas dala (19. gs. 40. gadi - 1914. gads) / Promocijas darbs vestures doktora zinatniska grada iegösanai. - Riga, 2015. - 198. lpp.
4. Тугай, У.В. Дзе песш з Даугавы гучалi / У.В. Тугай, А.В. Галавач. - Мшск: Полымя, 1992. - С. 57.
5. Дзяржауны архiу Вщебскай вобласцi (ДАВВ). Ф. 10051. Воп. 1. Спр. 205. Арк. 14.
6. Яковлева, Г.Н. Клубы и культурно-просветительные кружки латышского населения Витеб-щины в первое десятилетие советской власти / Г.Н. Яковлева // Искусство и культура. - 2012. — № 1(5). - С. 59—68.
7. ДАВВ. Ф. 246. Воп. 1. Спр. 103. Арк. 1—4.
8. Кикутс, Т. Грамотность в латышских колониях в белорусских губерниях (по данным Всероссийской переписи населения 1897 года) / Т. Кикутс // Латыши и белорусы: вместе сквозь века : сб. науч. ст. Вып. 2 - Минск: РИВШ, 2014. - С. 32.
9. ДАВВ. Ф. 221. Воп. 1. Спр. 53. Арк. 1—6.
10. ДАВВ. Ф. 10051. Воп. 1. Спр. 205. Арк. 20.
11. ДАВВ. Ф. 478. Воп. 1. Спр. 27. Арк. 1—12.
12. ДАВВ. Ф. 118. Воп. 1. Спр. 482. Арк. 8.
13. Архiу Гувераускага шстытута Стэнфардскага ушверсгота (Hoover Institute Archives). Пасольства у Стакгольме, бокс 1.
