CC BY
18УДК 94:330.34"W7/m0"
УКЛАД ЛАТЫШОУ БЕЛАРУС1 I ЗАХОДНЯЙ ВОБЛАСЦ1 У ЭКАНАМ1ЧНАЕ РАЗВ1ЦЦЁ РЭГ1ЁНА IX ПАСЯЛЕННЯ
(1917 - 1930 ГГ.)
The contribution of the Latvians of Belarus and the Western Region in economic development of their settlement regions (1917 - 1930)
Ул. Тугай, Т. Папоуская (U. Tuhai, T. Papouskaya),
1нстытут исторьп Нацыянальнай акадэмп навук Беларуш г. МЫск, Беларусь
В статье рассматриваются вопросы повседневной жизни латышского этноса, его вклад в экономическое развитие Беларуси и Западной области, деятельность по создании и развитии латышских национальных хозяйств. Определяется воздействие латышей на хозяйственный уклад белорусского народа, анализируются причины сложной, а порой и трагической судьбы латышских семей после революционных событий 1917 г.
Ключевые слова: БССР, Западная область, латыши, экономика, колхозы, совхозы, фермеры.
The article deals with the everyday life of the Latvian ethnos, its contribution to the economic development of Belarus and the Western Region, the activities of the establishment and development of the Latvian national economy. Is determined by the impact of working on the Latvian economic contribution of the Belarusian people, analyzes the causes of a difficult and sometimes tragic fate of Latvian families after the 1917 revolutionary events of.
Keywords: BSSR, Western region, Latvians, economy, collective farms, state farms, farmers.
Перамога Кастрычнщкай рэвалюцьи у Раси 1917 г. стварыла прын-цыпова новыя умовы сацыяльна-эканамiчнага развщця насяляушых яе
нaродay. Было спынена кaпiтaлiстычнaе рaзвiццë грамадства на падставе рыначньк aдносiн. Пад кiрayнiцтвaм кaмyнiстычнaй пaртыi рaспaчayся нябачны y гiсторыi эксперымент па пaбyдове сацыялютыч-нага грамадства. У лжу першыx крокay савецкай yлaды па перaбyдове грамадства на сaцыялiстычныx пaчaткax была нaцыянaлiзaцыя зямлi i надзяленне ëю сялян, y першyю чар^ беззямельныx i мaлaзямельныx. Памешчыцкая yлaснaсць на зямлю i ix гаспадарка быт лжвщаваны.
Кaлi гаварыць аб своеaсaблiвaсцi гiстaрычныx шляxоy нацыя-нальнык меншасцей y Белaрyсi, то y першyю чaргy неaбxоднa сказаць пра лaтышоy, лëс якix вельмi няпросты, а часам i трaгiчны. Яны з'яулялюя дaволi 6уйной нацыянальнай грyпaй на белaрyскix земляx, aсaблiвa на Вщебшчыне, Мaгiлëyшчыне, Мiншчыне, белaрyскix зем-ляx Зaxодняй воблaсцi.
Пытaннi штодзëннaгa жыцця лaтышскix сялян пастаянна абмяр-коyвaлiся на нaцыянaльныx кaнферэнцыяx. Напрыклад, адна з першыx гyбернскix латышс^ рaбочa-сялянскix канферэнцый Зaxодняй воб-ласщ, праведзеная y пaчaткy 1920 г., канстатавала: "Латышсюя гаспа-дaркi падвяргаюцца абкладанню празмерна вялiкiмi нaтyрaльнымi па-даткамь.." [1, арк. 85]. На гэтай i ^шы« кaнферэнцыяx адзначалася, што латышы плaцiлi большы падатак, чым белaрyсы цi рyскiя, што не сaдзейнiчaлa рaзвiццю сельскай гаспадарк сялян некарэннай нацыяна-льнaсцi. 28 ^^дзета 1919 г. за № 193 Камюарыятам па лaтышскix на-цыянaльныx спрaвax пры Народным камюары нацыянальнасцей 6ыу выдадзены дaкyмент нас^пнат зместy: "У Кaмiсaрыят па латышс^ нaцыянaльныx спрaвax прыбылi прaдстayнiкi грамадзян сяла Галщкай Мызы Клiнa-Зaбялышынскaй воласщ Клiмaвiцкaгa павета Мaгiлëyскaй гyбернi i прад'явш рaзлiк надзвычайнага пaдaткy, з якога бачна, што на гэтае сяло y колькасщ 42 двaроy пaдaткay прыxодзiццa 100 180 ру6-лëy, а на усю воласць yвесь падатак складае 200 тысяч рyблëy, мiж тым астатняя частка воласщ складаецца з 32 вëсaк, сядзiб i xyтaрay [2, с. 177-178]. Падобная спуацыя адзначалася ва ytix aддзелax нацыянальнасцей Зaxодняй воблaсцi. Дaкyменты сведчаць аб тым, што гаспадарк лaтышоy нaсiлi y aсноyным жывëлaгaдоyчы yxin i па свaймy экaнaмiч-нaмy стaнy знaxодзiлiся значна вышэй y пaрayнaннi з гaспaдaркaмi карэннага нaсельнiцтвa. Аднак нaзiрaлaся пагаршэнне экaнaмiчнaгa стaнy большaсцi латышс^ гаспадарак. Акрамя таго, сярод лaтышоy нaзiрaлaся тэндэнцыя перасялення y Сaрaтayскyю гyберню, Укрaiнy i на ^бань.
Не спрыяла рaзвiццю нaцыянaльныx гаспадарак i так званае са-маабкладанне, якое цяжарам лажылася перш за yсë на лaтышоy, немцay
i яурэяу. У люце-скарзе латышскага селянша Захарынска-Абрэзнай ла-тышскай калонй y Смаленскую латсекцыю ад 18 красавка 1928 г. гаво-рыцца аб трохкратным павышэннi памеру самаабкладання на латышоу, мiж тым як шшыя гаспадаркi (беларускiя, рускiя), якiя знаходзшся на такiм жа эканамiчным узроуш, абкладзены толькi на 25-35 працэнтау. Селянiн адзначау, што калi так будзе працягвацца, латкаланюты бу-дуць вымушаны скарацiць свае пасевы. У люце таксама адзначалася, што у калонй у гэтым годзе няма ш насення, нi збожжа, а самаабкла-данне патрабаюць плацiць да канца красавжа. Амаль усе вымушаны прадаваць па дзве-тры каровы. Да таго ж сродк ад самаабкладання латышам не дазваляюць расходаваць па сваiм меркаванш [3, арк. 2].
Паслякастрычнщюя падзелы зямлi i маëмасцi выклiкалi су-пращуленне з боку фермерау (як iх тады называлi). Ужо у 1918-1919 гг. у наваколлi Завольшы (Лëзненшчына) стат узшкаць узброеныя ся-лянскiя атрады, у якiх прымалi удзел жыхары вëсак Завольша, Паддуб'е, Шумiлiна i шш., а таксама латышскай калонй Матушова, дзе паводле слоу мясцовых старажылау, жылi тры арганiзатары узброеных груп -Танцлау, Мезаяс (былы настаyнiк) i Фларэтыка.
Працэс абрэзк зямлi i яе размеркаванне "уам пароуну" адразу ж адбiyся на эфектыунасщ сялянскiх гаспадарак. Даследчык латышскага сялянства А. Дрэйман шсау: "Да 1914 г. лепшымi i мацнейшымi былi тыя гаспадаркi, якiя выкарыстоyвалi наëмную сiлу. Цяпер наадварот -больш моцнымi сталi чыста працоуныя гаспадаркi. Гаспадаркi, якiя вы-карыстоуват наëмную сiлу, неяк апусцiлiся. Зямельная плошча iх настолькi паменшылася, што яе могуць цяпер апрацаваць самi члены сямЧ" [4, с. 17-19].
Так званыя латышскiя кулакi iмкнулiся прыстасавацца да савецкiх умоу. Гэта добра удалося iм у Высачансюм i Лëзненскiм раëнах. У 1926 г. яны арганiзавалi арцель па здабычы торфу. У сядзiбе Бонсберга узшкла малочная арцель. Прыватнае прадпрыемства Зомберга па вы-рабу яблычнага вiна было рэарганiзавана i названа арцеллю "Zieds" ("Кветка"). Галоунай мэтай таюх прадпрыемствау было захаванне гандлëвай свабоды, незалежнасцi. Арцель "Zieds" фактычна з'яулялася акцыянерным таварыствам латышскiх фермерау [5, с. 29].
У 1920-я гг. сярод латышсюх сялян iснавалi сельскагаспадарчыя, спажывецкiя i крэдытныя кааперацьи. Асноуная маса латышскага сялянства уваходзша у агульныя кааператыуныя аб'яднанш. У найбольш буйных латышскiх паселшчах у БССР iснавала звыш 30 кааператывау, якiя аб'ядноyвалi галоуным чынам латышоу. Сярод iх налiчвалася
vy ^ W ^ /Л
мелiярацыиных - 7, малочных арцеляу - 7, сельскагаспадарчых - 3, па
апрацоуцы торфу - 3, сельскагаспадарчых камун - 2, машынных тава-
и /Л __и __и /Л ___
рыствау - 2, кааператывау пчалаводау - 2, насенняводау - 1, па выпра-цоуцы вогнетрывалых матэрыялау - 1 i iнш. [5, с. 69].
У 1924 г. з 43 латышскх гаспадарак у Латрошчынсюм пасяленш Лу-палаускага раёна 7 гаспадарак займалюя пiваварэннем як промыслам i
5 с; * ' чу ' 1—г* к./ к./
гэта з яулялася для iх крынiцай iснавання. Пта вылучалася найлепшай якасцю i карысталася попытам у жыхароу Магшёушчыны [2, с. 140].
Сярод нацыянальных меншасцей стваралiся i саугасы. У першай палове 1920-х гг. толькi на Смаленшчыне iснавала 22 латышскiя саугасы [6, арк. 52]. Аднак як яны хутка стваралюя, так хутка i распа-далiся. У перыяд грамадзянскай вайны у розных паветах Вщебскай, Магiлёускай, Мiнскай i Смаленскай губерняу (Заходняя камуна) былi аргашзаваны латышамi-уцекачамi некалькi сельгаспадарчых камун. Гэтыя гаспадаркi паказалi высокiя узоры аргашзацьи вытворчасцi i прадукцыйнасцi працы. Прыкладам можа служыць камуна "Дарбс" ("Праца") Прыгараднай воласцi. Гэтая камуна была аргашзавана у 1922 г. палiтэмiгрантамi i латышскiмi стралкамi на месцы саугаса, якi развалiуся. Спачатку у яе уваходзiла толькi 7 чалавек. Да таго ж каму-нары з'яулялiся рабочымi i не вельмi добра валодалi навыкамi сельска-гаспадарчай працы. Спачатку не атрымоувалася, але калi у камуну за-прасiлi вопытнага аграрнiка латыша Д.1. Бiркмана, то справы хутка пайшлi на лад i праз два гады камуна дабшася дзiвосных поспехау. Для параунання былi узяты паказчык 5 лепшых сялян навакольных вёсак. Валавы прыбытак камунарау аказауся у 7 разоу вышэйшым, а падаткау камунары плацiлi удвая больш. Рэгулярна выплачвалася заработная плата па 12 рублёу на месяц, да таго ж выплачвалi па 1,5 рублi на дзяцей камунарау. Умоуны прыбытак камунара складау 400 рублёу, а у сялян навакольных вёсак - ад 2 да 15 рублёу. Усе камунары з'яулялюя членамi спажывецкай i збытавай кааперацыi i крэдытнага таварыства [7]. Аднак неабходна адзначыць, што падобных гаспадарак было мала i яны не адыгрывалi прыкметнай ролi у сельскагаспадарчай вытвор-
• А _ __^ ^ _
часщ. А поспехi камунарау можна звязаць з тым, што у iх гаспадарках працавалi менавiта латышы. Нездарма латышская прыказка кажа: "Немец пасля снедання любщь пагуляць, рускi - паляжаць, а латыш -папрацаваць".
Палiтыка па абмежаваннi эксплуатацыi наёмнай працы, якую праводзiла савецкая улада, вымушала "выкручвацца" Латышы бралi па 3-4 "выхаванцы", якiя працавалi побач з членамi сям'i фермера. Звычайна гэта былi дзецi, што засталюя без бацькоу. 6-7-гадовыя ужо быт падпаскамь Характэрна, што мала хто з латышоу пасылау дзяцей
у школу першай ступеш (пачатковую). У большасщ выпадкау i родныя, i прыёмныя дзецi знаходзiлiся у аднолькавым становшчы, аднолькава працавалi. У Вщебсюм сельсавеце у 1929 г. з 100 парабкау трэць былi дзещ [2, с. 144]. Мясцовыя парабк не вельмi ахвотна наймалiся да ла-тышоу, бо не прывыкт да такога хуткага тэмпу работы, як практыка-валi латышскiя хутаране. У час жшва i касьбы сам гаспадар заусёды шоу першы i падавау прыклад, а парабак павшен быу iсцi следам i не адрывацца. Многiя не магт гэтага вытрымаць. Такiм чынам, аб жорсткай эксплуатацьи гаварыць не прыходзщца. Наймальнiк працавау нароуш, а калi улiчыць i арганiзацыйную работу, то i больш за наёмнага работшка.
Натуральна, што найбольш працавiтых i прадпрымальных выбiралi напачатку у склад сельсаветау, таму што толькi вопытны практык мог умела кiраваць гаспадаркай. Аднак з цягам часу ста-новшча змянiлася. У 1925 г. быт выяулены дадзеныя пра эканамiчнае становiшча розных груп латышскага насельнщтва, што пражывала у 7 сялiбах розных акруг. У iх заможная частка, нягледзячы на тое, што складала меншасць, мела у сваiх руках больш зямлi i жывёлы, чым астатнiя групы. Землеуладкаванне, якое праводзшася у 1920-я гг., унесла значныя змены у суадносiны эканамiчнага становiшча розных груп латышскiх сялян. Кулацтва стращла частку сваiх зямель. Зямлёй з дзяржаунага фонду надзялялюя беззямельныя i малазямельныя. У сувязi з гэтым у асобных латышсюх сялiбах, дзе праходзiла землеуладкаванне, беззямельныя i батрак атрымалi зямельныя надзелы. Аднача-сова пры эканамiчнай падтрымцы дзяржавы беднякi станавiлiся серад-някамi. Як прыклад, у Вацлавоусюм нацыянальным сельсавеце з 1924 па 1927 гг. колькасць бядняцюх гаспадарак скарацшася на 60% [5, с. 5]. У 1930 г. нацкамiсiя ЦВК БССР адзначала, што сярод латышскага насельнщтва кулакоу налiчваецца каля 20%, сераднякоу - 65%, бед-наты - 15% [8, арк. 189-191].
Надыход суцэльнай калектывiзацыi пауплывау на настроi. Латыш-скiя фермеры, у пераважнай большасщ культурныя гаспадары, разу-мелi, што калгас пазбавщь iх самастойнасцi, паставiць у залежнасць ад савецкай улады. У 1928 г. аргашзавауся латышскi калгас "Чырвоны се-лянiн" каля Магiлёва i шэраг шщыятыуных груп у шшых раёнах [2, с. 89]. Усе крынщы падкрэслiваюць, што работа па стварэнш нацыяналь-ных калгасау тармазшася латышскай кулацкай праслойкай, уплывам кулакоу на бядняцюя слаi. Паводле слоу тагачаснага дакумента:
С С~1—Г vy * w w w '
Прыйшлося правесцi шэраг мерапрыемствау супраць актыунай часткi кулацтва латкалони i iзаляваць iх" [9, арк. 16-51].
Дзеля aбгрyнтaвaння неaбxоднaсцi кaлектывiзaцыi нaцкaмiсiя ЦВК БССР скткала з'езд прaцоyныx-лaтышоy, як aдбыyся y Мiнскy 25-26 жшуня 1929 г. Прыеxaлi прaдстayнiкi кaлгaсay, aднaaсобнiкi i лaтышскiя рабочыя з гaрaдоy Белaрyсi. Была прынята пастанова: y блiжэйшы час кaлектывiзaвaць усе лaтышскiя гaспaдaркi. Вынiкi не прымyшaлi доyгa чакаць. Напрыклад, y канцы 1929 г. латышская ка-лошя Падэры Уся yстyпiлa y калгас, 24 снежня 1929 г. агульны ^од Вaцлaвоyскaгa сельсавета пaстaнaвiy аргашзаваць калгас i 35 гаспада-рак aдрaзy yстyпiлi y яго. Назву яму дaлi "Се1Ше" ("Будаунщтва"). Было вырашана y арцель кулакоу не тольк не прымаць, але i лжвща-ваць ix як клас на аснове усеагульнай кaлектывiзaцыi [2, с. 188].
Да апошняга латышсюя каланюты трымaлiся за xyтaрскyю сютэму гаспадарання. Для латышоу, лiтоyцay, палякау кaлектывiзaцыя пача-лася са "стварэння умоу для рaсxyтaрызaцыi". У рэзалюцыи 1-га аблас-нога сxодy партработшкау Мaгiлëyшчыны па рабоце сярод нацыяналь-ныx меншасцей патрабавалася "у пасяуную кaмпaнiю, якая пaвiннa адбыцца у 1931 г., дaбiццa рaшyчыx зрyxay па рaсxyтaрызaцыi рaëнay, дзе прaжывaлi нацмены, i кaлектывiзaцыi бяднейшыx onaëy пры дапамозе горада i пралетарс^ сiл нaцыянaльныx меншасцей". Пры гэтым рaзбyрaлiся iнтэнсiyныя i моцныя xyтaрскiя гaспaдaркi, якiя рaзвiвaлiся па шляxy натуральнага кааперыравання. Нi iнтaрэсы xyra-ран розныx нацыянальнасцей, нi небяспека разбурэння ix эфектыун^гк гаспадарак школью не xвaлявaлi сaвецкix кiрayнiкоy ytix рангау.
Афiцыйныя дакументы даваеннага часу даюць магчымасць прасачыць якую сацыяльную i дyxоyнyю трагедыю перaжылi латышы у час кaлектывiзaцыi. Тут быт yзлëты i пaдзеннi, звязаныя са скрыуленнем лiнii на кaлектывiзaцыю, поспеxi aсобныx гаспадарак i сельсаветау i масавы выxaд з калгасау, дасягненш у гaлiне са-цыялiстычнaгa будаунщтва i побач раскулачванне i высылка блiзкix людзей. Кaлi у пачатку 1930 г. I. Стaлiн зaявiy аб неaбxоднaсцi барацьбы з перaгiбaмi у калгасным бyдayнiцтве, у сакавжу 1930 г. пачынаецца адток сялян з калгаса 'Seltne": тут паступш 82 заявы аб выxaдзе. Вось некалью вытрымак з ix. Шша кaлгaснiк Мандрык: "Прашу вярнуць майго каня, плуг i барану, яюя я здау у арцель, бо мы зашсалюя пад прымусам. Нам казалк "Хто не зaпiшaццa у калектыу, таго выселiм на Месяц". 1ван Кyцiс паведамляу, што яго зaпiсaлi у арцель супраць яго жадання пад пагрозай высялення. 1ван Берзiн пажадау выйсцi з калгаса таму, што ëн (калгас) з'яуляецца aргaнiзaцыяй добрaaxвотнaй, без уся-кага прымусу. А вот кaлгaснiк Крумш тлумачыу у свaëй заяве, што ëн не жадае быць у aрцелi на аснове распараджэнняу ЦВК [2, с. 189-190].
Сустракалюя i такога роду заявы: "Сёння, 18 мая 1930 г., бацька i жонка заявiлi мне катэгарычна, што на работу у калгас не пойдуць. Яны ка-жуць: "Iдзi адзiн i жывi там адзш", а калi так, то мне пагражае з-за ка-лектыунага жыцця раздзялiцца з маёй сям'ёй. Таму прашу увайсщ у маё цяжкае становiшча. Я хварэю цэлы тыдзень, тлумачу бацьку, жонцы i усей сям'i. Пераканаць не маю сшы. Прашу выключыць". Бывай i такiя выпадкi, калi з-за калгасау распадалiся сем'i. Дзещ увайшлi у арцель, а бацьк засталiся жыць на сваёй гаспадарцы. Муж калгаснiк, а жонка - не. Здаралася i наадварот: жонка - актыуная калгаснiца, а муж не хоча уступаць у калгас. Яна выганяе мужа з хутара i гаворыць: "Кат хочаш са мной жыць, уступай у калгас, не хочаш ющ у калгас -уцякай з хаты" [2].
Адна са складаючых калектывiзацыi - раскулачванне - цяжкiм катком прайшлася па уах сялянах Беларусi. У дакументах трыццатых гадоу паказана, з яюм жаданнем шматнацыянальнае сялянства БССР працавала на зямл^ якiх вышкау дасягала. Прычым, за што ш бралiся латышы, рабiлi лепш, чым iх суседзi. Як толькi рабацягьлатышы пачы-налi жыць заможна, яны падпадалi пад раскулачванне. Часта рознага роду правяраючыя не знаходзiлi латышоу на месцах iх ранейшага пражывання i даведвалiся ад уладау, што iх раскулачылi. А раску-лачыт за тое, што пасля рэвалюцьи яны набылi для асабiстых патрэб некаторыя сельскагаспадарчыя машыны; за тое, што яны мелi па не-калькi кароу; за тое, што жыт на хутарах па метаду Сталыпша [10, арк. 21]. Цэлыя вёскi, хутары, вядомыя у Беларус латышскiя роды знiклi падчас суцэльнай калектывiзацыi. Нават пацярпелi i чырвоныя латыш-скiя стралкi. Многiя з тых, каму пашчасцiла выжыць, ужо не вярталюя на землi, асвоеныя iх працавiтымi рукамi i рукамi iх продкау.
Выкарыстаныя крын1цы:
1. Дзяржауны арх1у Смаленскай вобласщ (ДАСВ). Ф. 3. Воп. 1. Спр. 2925.
2. Шкшьтэр, К. Латысюя колёнп на Беларуси Пст. развщце латыш. сялян. гасп-к. / К. Шкшьтэр. - Менск : Беларуская Акадэм1я навук. Латыш. сектар, 1931. - 271 с.
3. ДАСВ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 2599.
4. Дрэйман, А. Да псторын латколёнп у 1927 годзе (успамш) / А. Дрэйман. - Мшск, 1931.
5. Практическое разрешение национального вопроса в Белорусской Социалистической Советской Республике : по материалам нац. комиссии ЦИК БССР : [в 2 ч.]. Ч. 2 : Работа среди национальных меньшинств в БССР. - Минск : Изд-во нац. комис. ЦИК БССР, 1928. - 162 с.
6. ДАСВ. Ф. 2360. Воп. 1. Спр. 814.
7. Клявин, А.С. Как живет и работает коммуна «Дарбс» Вяземского уезда Смоленской губернии. / А.С. Клявин. - М.-Л., 1928.
8. Нацыянальны арх1у Рэспублш Беларусь (НАРБ). Ф. 701. Воп. 1. Спр. 92.
9. НАРБ. Ф. 34. Воп. 1. Спр. 746.
10. ДАСВ. Ф. 5. Воп. 1. Спр. 304.
